مذحتار ماعاؤيننئث «شئثعئس حان جانة ونئث زامانئ» دةرةكتئ تاريحي حيكاياسئنان ذزئندئلةر

قازاننئث 20 سئ كذنئ «قازاق رؤحانياتئ» پورتالئندا بذگئندة پراگا قالاسئندا تذراتئن اسا كورنةكتئ كلاسسيك جازؤشئ مذحتار ماعاؤيننئث «ايقئنداما ءسوزئن» ذسئنعان ةدئك( http://inform.kz/arb/article/2413302 ). وندا اأتور ءتورت كئتاپتان تذرؤعا ءتيئس «شئثعئس حان» دةرةكتئ تاريحي حيكاياسئنئث ءبئرئنشئ كئتابئ باسپاعا دايئندالئپ جاتقانئن حاباردار ةتكةن-دئ.
None
None

«جذلدئز» جذرنالئ قازان ايئنان باستاپ سول كولةمدئ ةثبةكتئث «تؤعان جذرت» اتتئ ءبئرئنشئ كئتابئن جاريالاي باستادئ. ازئرگة جذرنالدئث 10- جانة 11-نومئرلةرئندة شئعارمانئث «دالالئق ةؤرازيا»، «دةرةكناما جانة زةرتتةؤ»، «شئثعئس حاننئث اتا-تةگئ»، «ذلئ دالاداعئ رؤلار مةن تايپالار»، «شئثعئس حاننئث ءمور-تامعاسئ» اتتئ تاراؤلارئ جاريالاندئ. ءبئز بذگئن «ذلئ دالاداعئ رؤلار مةن تايپالار» اتتئ تاراؤدئث تاتار، نايمان، كةرةي، قيات، قوثئرات جانة تاعئ باسقادا رؤلاارعا قاتئستئ ذزئندئلةرئن نازارلارئثئزعا ذسئنعاندئ ءجون كوردئك.

* * *

ذلئ دالاداعئ رؤلار مةن تايپالار

قيئر شئعئستا - ذلكةن حيثگان تاؤ تئزبةگئ جانة ودان باستاؤ الاتئن سارئ-وزةن - شارا-مؤرةن مةن امؤردئث تولئمدئ تارماعئ ارعذن وزةنئنةن تارتئپ، ورتالئق باتئستا - دنةستر، پرؤت وزةندةرئنئث القابئ، كارپات باؤرايئ، تذستئكتة - ذلئ قئتاي قورعانئ، جاسئل-داريا اتانعان حؤاثحئ وزةنئنئث اؤقئمدئ ءيئنئ وردوس، گوبي ءشولئ، ةرةن-قابئرعا، الاتاؤ، سئرداريا، ءذستئرت، كذزةي قاپقاز، قارا تةثئز، تةرئستئكتة - بايقال كولئنئث ةتةگئ، ءسئبئر تايعاسئ، ورال تاؤئنئث قذلاماسئ، ورئس ورمانئمةن شةكتةلةتئن شالقار دالا - نةگئزئنةن جازاث، قئرقا-بةلةستئ، اؤماعئ الدةنةشة مئث شاقئرئمدئق ذلان-عايئر ايماق ذلئ تذرئك قاعاناتئ جانة سوعان جالعاس داؤئرلةردة تامئرئ ورتاق، تةگئ ءبئر، تئرشئلئك كةبئ ذقساس، ادةت-عذرپئ ورايلاس، تئلدةرئ تؤئستاس تذرئك جذرتئنئث ورنئقتئ قونئسئنا اينالعان ةدئ. ماحمذد قاشعاريدئث (ХІ ع.) تئلئمةن ايتقاندا، رذمنان - ماشئنعا، ياعني باتئستاعئ أيزانتيا يمپةرياسئنان قيئر شئعئستاعئ قئتاي پاتشالئعئنا دةيئنگئ بذكئل دالالئق ةؤرازيا - جارئم دذنية - تذرئك يةلئگئندة بولدئ. البةتتة، سانئ مول، قؤاتئ ارتئق حالئقتئث الدةنةشة عاسئرعا سوزئلعان اكئمشئلئك، شارؤاشئلئق جانة مادةني-تذرمئستئق ذستةمدئگئ كةزئندة جاؤلانعان، بئرئككةن، باؤئرلاسقان ذلكةندئ-كئشئلئ قانشاما قاؤئم تذرئكتةندئ، ناتيجةسئندة ازدئ-كوپتئ ايماقتئق، جةرگئلئكتئ ءوزگةشةلئكتةر پايدا بولدئ، ءبئراق شالقار دالا شةگئندةگئ بارلئق جذرت وزدةرئن ءبئر ءناسئل دةپ ءبئلدئ، ذيلةس تئرشئلئك، تارئزدةس ءداستذر-سالت تؤما جالعاستئققا ذيتقئ بولدئ، ال ديالةكتئلئك قانا ايئرئمئ بار ورتاق ءتئل كورشئلةس قانا ةمةس، شالعاي الئستاعئ اعايئندارمةن ةركئن تذسئنئسؤگة جول اشتئ، تؤئستئقتئث ةث ذلكةن كورئنئسئنة اينالدئ.

تذرئك قارؤئنئث كذشئ بذكئل ةؤرازيانئث ساياسي قارتاسئن قايتا جاساسا، تذرئك مادةنيةتئ مةن تذرمئس كةبئ، ءداستذر-سالتئ تةرئستئك-شئعئستاعئ موثعول، تذثعئس تةكتئ تايپالاردئث تئرشئلئك كةشؤئن جاثا ارناعا ءتذسئردئ، تذستئكتةگئ قئتاي حالقئنا ئقپال ةتئپ، العئ ازيا جانة ةؤروپا جذرتتارئنئث اسكةري ومئرئنة ذلكةن وزگةرئس اكةلدئ.

جارئم دذنيةنئ باؤئرئنا باسقان، اتاق-داثقتئ الةمدئ دابئلداتقان ذلئ تذرئك قاعاناتئ باتئس، شئعئس بولئپ قاق جارئلعان، اقئرئ ءبئرجولا ئدئراپ، دةربةس ذلئس رةتئندة قاتاردان شئققان سوث، ةجةلگئ يةلئك شةگئندة ةرتةلئ-كةش جاثا قذرئلئمدار شاثئراق كوتةرئپ، ذرپاققا ذرپاق جالعاسقانئن كورةمئز. ذلئ قاعانات داؤئرئندةي ءبئر تؤ استئندا تذرماسا دا، شالقار دالاداعئ تئرشئلئك-تئنئس توقتالماعان. تذرئك تةكتئ حالئقتاردئث سانئ ءوستئ، قونئسئ كةثةيدئ، ةثسةسئ بيئك، جاؤئنگةرلئك قابئلةتئ جوعارئ بولدئ. بةلگئلئ، بذل كةزدة تذرئك قاؤئمئ جايقذن - سئردان اسئپ، سايقذن - امؤدةن ءوتئپ، بذكئل حورةزم، حوراسانعا جايئلعان، كذنگةي قاپقازدئ الئپ، انادولئ تذبةگئنة بويلاي كئرگةن، ءبئراق ءبئزدئث ازئرگئ ءسوز - شالقار دالاعا عانا قاتئستئ. وسئ شالقار دالانئث ماثگئلئك رؤحئنئث، تذرئك حالقئنئث ةلدئك مذراسئ مةن ةرلئك ءداستذرئنئث ةث ايقئن كورئنئسئ - الةمدئك شئثعئس حان يمپةرياسئ تاقئر تاستان وندئگةن جوق، وردالئ جذرتتار قونئسئندا قالئپتاسئپ، وزئنة دةيئنگئ عذن، تذرئك يمپةريالارئنئث زاثدئ مذراگةرئ، تابيعي جالعاسئ رةتئندة بوي كوتةرؤگة ءتيئس ةدئ.

بولاشاق ذلئ قاعان ات جالئن تارتقان زاماندا شالقار دالانئث التاي تاؤئمةن شةكتةلةتئن بذكئل باتئس بولئگئ داشتئ-قئپشاق اتاندئ، بذل تاراپتاعئ تذرئك جذرتئنئث كورشئلةرئ تانئعان ورتاق ةسئمئ - قئپشاق ةدئ. ءوزارا تؤئستاس، قانداس، باؤئرلاس رؤلاردئث بارلئعئ دا سانئ مول، قؤاتئ زور، جةتةكشئ تايپا - قئپشاق اتئنا تةلئنگةن. ال شئعئستاعئ، التايدان شذرجةن پاتشالئعئنا دةيئنگئ ارالئق، بذگئندة موثعول ذلئسئ جانة ئشكئ موثعوليا اتالاتئن، اؤةلدة ذلئ عذن يمپةرياسئ، ودان سوث ذلئ تذرئك قاعاناتئ باستاؤ العان ذلئ دالا - تاتان اتاندئ، بذل وثئردةگئ تذرئك جذرتئنئث كورشئلةرئ ايگئلةگةن جانة وزدةرئ دة ماقذل كورئپ، قابئلداعان ورتاق، جالپئ ةسئمئ - تاتار ةدئ، ياعني بذل تاراپتاعئ ةث قؤاتتئ، جةتةكشئ رؤ - تاتار بولعان.

سونئمةن، شئثعئس حان دذنيةگة كةلةر قارساثدا بذكئل شالقار دالاعا جايئلئپ جاتقان تذرئك ءناسئلئ ةكئ ذلكةن سؤپةر-ةتنيكالئق توپقا بولئنگةنئن كورةمئز: باتئستا - داشتئ-قئپشاقتا - قئپشاق جذرتئ، شئعئستا - تاتان دالاسئندا - تاتار قاؤئمئ. وسئ ورايدا، سايئپقئران شئثعئس حاننئث ذلئ دالانئ ذيئستئرئپ بولعاننان سوث، باتئس باعئتئنداعئ سارتاؤئل سوعئسئ، سوعان جالعاس جةبة-نويان مةن سذبئتاي-باحادذردئث زاثگئر قاپقاز جوتاسئن كوكتةي ءوتئپ، باتئس داشتئنئ بارلاؤئ، اقئرئ سايئن حان باتؤدئث بذلعار، قئپشاق جورئعئ - ةكئ تاراپتاعئ بذكئل تذرئك حالقئن قايتا بئرئكتئرؤ مذراتئنان تؤئنداعانئن كورةمئز.

ءجا، اسئقپايئق، ءبارئ دة رةت-رةتئمةن. ءبئزدئث اؤةلگئ كةثةسئمئز - شالقار دالانئث شئعئس بولئگئنة قاتئستئ. سوعان وراي باستاپقئ ءسوز - تاتان ايماعئن مةكةندةگةن تاتار جذرتئنئث قذرامئنداعئ رؤ-تايپالار جونئندة.

تاتار

«تاتار جذرتئ ةجةلگئ زاماننان بةرئ الةمگة ايگئ»، - دةپ جازادئ راشيد-اد-دين. قؤاتتئ بولدئ، قذدئرةتتئ بولدئ، قانشاما جذرتتئ وزئنة قاراتتئ جانة وزدةرئنةن بولئنگةن قانشاما قاؤئمنئث ءتذپ اتاسئ بولدئ دةيدئ.

تاتار ةسئمئ العاش رةت كذلتةگئن ةسكةرتكئشئندة (732) تاثبالانعان. VI-VII عاسئر، اؤةلگئ قاعاندار زامانئندا «وتئز-تاتار» اتانئپتئ. بذدان سوث، كذلتةگئننئث اكةسئ ةلتةرئس قاعان، اعاسئ بئلگة-قاعان تذسئندا، ياعني VIII عاسئردئث العاشقئ جارئمئندا «توعئز-تاتار» اتانادئ. «وتئز» دا، «توعئز» دا تايپالئق وداق قذرامئنداعئ رؤلار سانئن ايعاقتاماق. قاعانات ئشئندةگئ توعئز-تاتار توعئز-وعذزبةن تئزة قوسا وتئرئپ، بئلگة-قاعانعا قارسئ كوتةرئلئسكة شئعادئ، ءبئراق جةثئلئسكة ذشئرايدئ. قاعاناتتان سوث، توعئز-وعذز ذلئسئ كةزئندة باسقا تايپالارمةن بئرگة بيلةؤشئ اؤلةت - ذيعئر قاعانئنا قارسئ كوتةرئلةدئ، تاعئ دا باسئلادئ. 842 - جئلعئ قئتاي دةرةگئندة قايتادان توعئز-وعذز ذلئسئنئث وداقتاسئ رةتئندة اتالادئ. بذل كةزدة تاتار تايپاسئ ولكةنئث شئعئس تارابئ - كةلذرةن (كةرؤلةن) وزةنئنئث ةتةگئ، ءبذيئر، قذلئن كولدةرئنئث توثئرةگئ، حيثگان تاؤلارئنئث باتئس بةتكةيئنة بةرئك ئرگة تةپكةن ةدئ. بذل - قازئرگئ موثعول ذلئسئنئث قيئر شةتئ جانة قئتايدئث ئشكئ موثعوليا ايماعئنئث سولتذستئك-شئعئس اتئرابئ. وتئ مول، سؤئ مول، مالعا جايلئ، قازئنالئ قونئس. وسئ وثئردة ءوسئپ-ونگةن، سانئ كوبةيئپ، كذشئ تولئعئپ، قؤاتتئ جذرتقا اينالعان تاتارلار IX عاسئردا بذرئنعئ تذرئك قاعاناتئ، وعان جالعاس توعئز-وعذز ذلئسئنا قاراستئ بايئرعئ جةردئ، مةكةندةگةن حالقئمةن بئرگة، وزئنة قوسئپ الا باستايدئ. ءسويتئپ، قيات، كةرةي، جالايئر، وثعئت، مةركئت، قوثئرات، نايمان، رؤلارئ نةگئزئن قذراعان، ءناسئلئ، تةگئ ورتاق ةجةلگئ تذرئك قاؤئمئنئث ذلكةن ءبئر بولئگئ ةندئ تاتار ذلئسئ (قئتاي دةرةكتةرئندة سزؤبؤ) اتانئپ، قايتادان ذيئسؤ قارساثئندا تذرادئ. «تاتارلاردئث ذلئلئعئ جانة ايرئقشا قذرمةت، مارتةبةسئ سونشالئق، بارلئق تذرئك تايپالارئ، وزدةرئنئث ءئشئنارا ايئرماشئلئعئنا قاراماستان، تذگةلدةي تاتار اتانا باستادئ؛ بذل ءارقيلئ تذرئك رؤلارئ تاتار سانالئپ، تاتار اتانؤ - ئرئلئك بةلگئسئ، قاستةرلئ مارتةبة دةپ ءبئلدئ»، - دةيدئ راشيد-اد-دين. ماحمذت قاشعاري «تاتار» ةسئمئن شئن مةملةكةتئمةن شةكتةس تذرئك تايپالارئنئث جيناقتئ اتاؤئ رةتئندة قولدانعان.

كوپ ذزاماي-اق تاتار ذلئسئ وردوستان التايعا دةيئنگئ ارالئقتاعئ بايتاق دالانئ بئرئكتئرةدئ. تاثعذتپةن سوعئسادئ. قئتايمةن ةلشئ الماسادئ، ورتالئق يمپةرياعا عانا ةمةس، ورتالئق ازياعا دا - شئن مةن ماشئن، تذران مةن يرانعا ماعلذم بولادئ. مذسئلمان تاريحشئلارئ التاي مةن دنةپر ارالئعئنداعئ، تذرئك تايپالارئ جايلاعان ذلانعايئر ولكةنئ داشتئ-قئپشاق، ياعني قئپشاق دالاسئ دةپ اتاسا، ةندئ تةرئستئك قئتاي مةن شئعئس تذركستان ارالئعئنداعئ، مذندا دا تذرئك تايپالارئ مةكةندةگةن بايتاق اتئراپتئ تاتار دالاسئ دةپ اتايدئ، ال وسئ كةزدةگئ قئتاي تاريحاناماسئ بذل ولكةگة تاتان دةگةن اتاؤ بةرةدئ دة، مذنداعئ حالئقتئث جالپئ نئسپئسئ رةتئندة تاتان، دا، دادا اتاؤئن قولدانادئ، ياعني ةل دة، حالئق تا تاتار اتئندا. سونئمةن قاتار، قئتاي دةرةكتةرئ تاتار اتاؤلئنئث ءوزئن ءذش توپقا بولةدئ، اق تاتار، قارا تاتار، جانة جابايئ تاتار دةپ. يمپةريا شةگئنةن الئس - تةرئستئك بةت، ورمان اراسئنداعئ «جابايئ تاتارلار» - ادةتتة اثشئلئقپةن عانا تئرشئلئك ايئرعان، بذگئنگئ تئلمةن ايتقاندا نةگئزئنةن موثعول تةكتئ رؤلار ةكةنئن كورةمئز. ال اق تاتار مةن قارا تاتار - قئتايلار قالئپتاعان ةمةس، تةك قانا ايعاقتاعان جئكتةؤ ةكةنئ بايقالادئ. اق تاتارلاردئث قئتايمةن ئرگةلةس، تذستئك وثئردة، ال قارا تاتارلاردئث ودان ءارئ، ورتالئق تاراپتا ورنالاسؤئ ءوز الدئنا، ةجةلگئ تذرئك ذعئمئندا اق - وثتذستئك، قارا - سولتذستئك ماعناسئن بةرةتئنئن جانة رؤ، تايپا ئشئندةگئ اتالاردئث تذستةپ بولئنةتئنئن (اق، قارا، سارئ، قوثئر، قئزئل...) ةسكةرسةك، اق تاتار، قارا تاتار - سئرتتان تاثئلعان ةمةس، وزئندئك اتاؤ ةكةنئنئن اثدايمئز. ءاؤ باستاعئ تاتار تايپاسئ - اق تاتار توبئنا جاتادئ (شئثعئس حاننئث اؤلةتئ - قارا تاتار بولاتئن).

تاتار ذلئسئنئث ذيئقتئ ورداسئ تذرعان بذيئر-نور، قذلئن-نور ايماعئ - تةرئستئك قئتاي (اؤةلدة قيدان، كةيئندة شذرجةن، ياعني لاؤو جانة سزين) پاتشالئعئمةن جاپسارلاس ةدئ. مئث جئلدئق يمپةريالئق مذددة ءدال ئرگةدةن ارئداعئ عذن، بةرئدةگئ كوك تذرئك ذلگئسئمةن قؤاتتئ جاثا ءبئر مةملةكةتتئث كوتةرئلئپ شئعؤئنا جول بةرة المايتئن. تاتار ذلئسئنا قارسئ تئكةلةي سوعئستار ايتارلئقتاي ناتيجة بةرمةيدئ. بئردة يمپةريا تاتاردئ تاپتاؤعا ءجذز مئث اسكةر شئعارئپتئ. ءبئراق سونشاما جاساق ةل ئشئنة بويلاپ ةنة الماي، جةثئلئسكة ذشئراپ، كةرئ شةگئنةدئ. بذدان سوث ةپتئ ساياسات ئسكة قوسئلادئ. اقئرئ تاتار ذلئسئ ئدئراپتئ. تولئ مةن ورحذن بويئندا وتئرعان، بذرئنعئ توعئز-وعذز، ةندئگئ توعئز-تاتار بئرلةستئگئنئث نةگئزگئ ءبئر جذرتئ كةرةي ةندئ سزؤبؤ بئرلةستئگئندة جةتةكشئ ورئنعا شئعئپ، جةكة حاندئق بولئپ بولئنةدئ. تةرئستئك بةتتة سانئ مول مةركئت پةن باتئستاعئ قالئث نايمان دا ءوز وردالارئن تئگةدئ. ارالئقتاعئ قيات، جالايئر، قوثئرات رؤلارئ دا دةربةستئك تابادئ. وثعئتتار قئتاي بوداندئعئنا تولايئمةن ءوتئپ، ذلئ قورعاننئث ساقشئسئنا اينالادئ. اؤةلگئ قونئسئندا قالعان تاتارلار ءوز اتئمةن، تاتار ايماعئ بولئپ شئعادئ. ءبئراق بذرئنعئ دةربةستئكتةن ايرئلعان، شذرجةن (شئن) يمپةرياسئنا جارتئلاي تاؤةلدئ قالئپقا تذسكةن. ةندئ شذرشئتتةر تاتار ذلئسئن ذلئ دالاداعئ باسقا ذلئستارعا قارسئ كذرةستة جازالاؤشئ، باعئنئشقا كةلتئرؤشئ كذش رةتئندة پايدالانادئ، سونئمةن قاتار، وزدةرئنئث بذرئنعئ ذستةمدئگئن الدةقالاي ساقتاپ تذرعئسئ كةلگةن تاتارلار دا قئتايعا ارقا سذيةيدئ. ايتكةنمةن، تاتار ذلئسئنئث دا تئم كذشةيئپ كةتپةؤئن قاداعالاعان شئن مةملةكةتئ ارا-تذرا، بذل كةزدة اعايئن اراسئندا ورشئگةن الاؤئزدئققا وراي، تاتارعا قارسئ كذرةستة باسقا رؤلاردئ دا كةثئنةن پايدالانئپ وتئرادئ.

جان-جاقتئ قئسئم، ءشذرشئتتئث بذلدئرمة ساياساتئ جانة ئشكئ الالئق ناتيجةسئندة تاتار ذلئسئنئث ءوزئ دةربةس التئ تايپاعا ءبولئنئپتئ. ءبارئ دة ماعلذم، ءبارئ دة داثقتئ، ءارقايسئسئنئث ءوز اسكةرئ بار، ءوز پاتشاسئ بار، دةيدئ راشيد-اد-دين. كوبئنة-كوپ بذل التئ ذلئستئث دا باسئ سئيئسپاعانئ بايقالادئ. مذسئلمان جانة قئتاي دةرةكتةرئ IX-XII عاسئرلار ورايئندا بةيشان ايماعئندا (قازئرگئ گانسؤ ولكةسئ) جانة شئعئس تذركستاندا تاتار حاندئقتارئ بولعانئن ايعاقتايدئ. ياعني، وردالئ جذرتتان شالعاي، دةربةس يةلئكتةر. IX عاسئردا التاي-ةرتئستة قيماق قاعاناتئ بولئپ ذيئسقان جةتئ ارئستئث ءبئرئ - تاعئ دا تاتار ةسئمئندة. بذل دا نةگئزگئ ذيئرئنةن بولئنگةن قاؤئم. ارينة، رةنئش، ارازدئق جونئمةن. اتا مةكةندة وتئرعان تايپالار ئشئندة دة ايتارلئقتاي بئرلئك بولمايدئ. تاتار قاؤئمئ قاشاندا قئرقئسقا بةيئم تذردئ، ءوزارا ماملة قيئن، كةلئسئم از بولدئ دةپ اتاپ كورسةتةدئ راشيد-اد-دين. سانئ مول، قؤاتئ زور، جاؤئنگةر تاتارلار ءوزارا جاؤلئقتا ةمةس، بئرلئكتة بولسا، قئتاي دا، باسقا جذرتتار دا بذلاردئث بةتئنة كةلة الماس ةدئ دةيدئ. سونداي بةرةكةسئزدئگئنة قاراماستان، بذل جذرت اعايئن اراسئندا ايبارلئ عانا ةمةس، بةدةلدئ بولدئ دةيدئ. ةل ئشئندة باستاپقئ تاتار اتاؤئنئث كةثئنةن تاراعانئ، ءبئرجولا بةكئگةنئ سونشالئق، بذرئنعئشا، بايتاق ءوثئر - تاتان، نةمةسة تاتار دالاسئ اتانئپ، ئلكئدة تاتار ذلئسئنئث قذرامئندا بولعان تذرئك رؤلارئ وزدةرئنئث ذلتتئق، ذلكةن ةسئمئ بويئنشا تاتار نئسپئسئندا قالا بةرةدئ. بذل ةسئمنئث شئعئستاعئ بذكئل تذرئك قاؤئمئنئث جالپئ اتاؤئ رةتئندة XIII عاسئرعا جةتكةنئن، ودان كةيئن دة قولدانئستان شئقپاعانئن كورةمئز. ءتئپتئ، شئثعئس حان بذكئل تاتاندئ ءبئر ذلئس قذرامئنا بئرئكتئرگةن، جاثا يمپةرياعا باسقا ات سايلاعان كةزدئث وزئندة تاتار ةسئمئ ةثسةلئ، ذلكةن حالئقتئث وزئندئك، نةگئزگئ اتاؤئ بولئپ قالا بةرةدئ. شئثعئس حان باستاعان جاؤئنگةر جذرت ةؤروپا جانة قئتاي تاريحئنا اؤةلدة وسئ تاتار ةسئمئمةن بةلگئلئ بولدئ. قولدان بذرمالانعان ةمةس، قولدانئستاعئ ناقتئ اتاؤ. 1221 - جئلئ وثتذستئك سذث (ماشئن) يمپةرياسئنان ةلشئ رةتئندة كةلئپ، قئتاي تارابئنداعئ اسكةردئث باس قولباسشئسئ جانة ايماق ءامئرئ جالايئر مذقالئنئث يانسزيندةگئ ورداسئندا ذزاعئنان بولعان چجاو حؤث: «مذقالئ گو-أاث ءوزئنئث ءار سوزئندة «ءبئز - تاتارلار» دةپ وتئرادئ، قاراؤئنداعئ ذلئقتار مةن اسكةرباسئلاردئث بارلئعئ دا وزدةرئن سولاي اتايدئ؛ بذلار، ءتئپتئ، وزدةرئن مةن (موثعول) دةپ ةستئمةگةن جانة بذل اتاؤدئث ماعئناسئنان دا بةيحابار»، - دةپ، ناقتئ كورسةتكةن. وسئدان شيرةك عاسئر عانا بذرئن شئثعئس حان تاتار ذلئسئن تالقانداپ، قاتتئ قئرعئنعا ذشئراتقان بولاتئن، تاتار تايپاسئ ذلئ دالاداعئ جةتةكشئ ورنئنان ايرئلعان، ءبئراق تاتار اتاؤئ بذرئنعئشا، بايتاق ولكةدةگئ تذرئك تةكتةس بارلئق حالئقتئث جالپئ اتاؤئ بولئپ ساقتالئپ تذرعانئن كورةمئز.

چجاو حؤثنان سوث سةكسةن-توقسان جئل وتكةندة تاعئ دا سول راشيد-اد-دين: «كذنئ بذگئنگة دةيئن قئتاي مةن ذندئدة، كةلار (پولون، پولشا) مةن باشقئردا (ماجار، أةنگريا)، داشتئ-قئپشاق پةن تةرئستئك (ورئس) ةلئندة، ارابستان مةن شام، مئسئر مةن ماعريبتة تذرئك تايپالارئنئث بارلئعئن دا تاتار دةپ اتايدئ»، - دةگةن كؤالئك بةرئپتئ. «بذل تايپالار تاتار اتالادئ، سانئ كوپ، قذدئرةتئ كذشتئ»، - دةپ جازادئ سول زامانداعئ ارميان تاريحشئسئ داأيد باگيشةسي. اتاقتئ اراب تاريحشئسئ ءيبن ءال-اسير «تاتارلار - تذرئكتئث ةث ءبئر ذلكةن تايپاسئ، بذلاردئث پاتشاسئنئث اتئ شئثعئس حان»، - جازعان، ياعني شئثعئس حان يمپةرياسئن تذرئك-تاتار مةملةكةتئ دةپ بئلةدئ. ءتئپتئ، ذلئ دالاداعئ ازامات سوعئسئندا جةثئلئپ، جةتئسؤعا ئعئسئپ كةلگةن نايمانداردئث ءوزئ «تاتاردئث العئ لةگئ» رةتئندة سئپاتتالادئ.

تاتار ةتنونيمئنئث وسئ ماعئناداعئ قولدانئسئ ةؤرازيا تاريحئنئث ةكئنشئ مئث جئلدئعئنئث ذزئنا بويئنا سوزئلادئ. ةجةلگئ ورئس جئلنامالارئ «موثعول» اتاؤئن بئلمةيدئ، تةك «تاتار» دةپ قانا جازعان. XIX عاسئردئث ةكئنشئ شيرةگئنة دةيئنگئ بذكئل ورئس تاريحناماسئ شئثعئس حان ءداؤئرئ، ودان سوثعئ التئن وردا كةزةثئنة بايلانئستئ تةك تاتار ةسئمئن قولدانعان. ورئس عئلئمي ادةبيةتئ بذگئنگئ «تذرئك حالئقتارئ» ذعئمئنئث ورنئنا «تاتار حالئقتارئ» دةگةن اتاؤدئ اينالئمعا تذسئرگةن. ياعني، قازاق پةن قئرعئز دا، وزبةك پةن تذركمةن دة، باشقذرت پةن نوعاي دا تاتار تةكتئ. ال قازان حاندئعئن قذرعان، اق ةدئل بويئنداعئ تاتار جذرتئن باياعئ تاتاردئث ناق ءوزئ دةپ بئلگةن. شئن مانئسئندة، قازان تاتارئ - ول دا تذرئك تةكتئ ةجةلگئ بذلعار جذرتئنئث تئكةلةي مذراگةرئ بولاتئن، باعزئدا، ءتئپتئ، كذنئ كةشة، XIX عاسئردئث ورتا شةنئندة وزدةرئن تاتار دةپ تانئماعان، التئن وردا زامانئندا، شئعئس بةتتةن ازدئ-كوپتئ بؤدانداسقان جاعدايئ عانا بار، انئعئن ايتساق، ةجةلگئ تاتار جذرتئنا قازئرگئ قازاقتان جاقئن ةمةس (سوأةتتئك توثكةرئس زامانئنا دةيئنگئ داؤئردة تاتار ةتنونيمئن وزئنة تيةسئلئ ساناعان - تةك قئرئم تاتارئ عانا بولاتئن).

سونئمةن، اثگئمةنئث باسئنا قايتا ورالساق، XII عاسئردئث سوثئ، شئثعئس حان كذشكة كئرگةن قارساثدا بذرئنعئ قؤاتئ مةن ايبارئنان ايرئلعان تاتار تايپاسئ ءالئ دة ذلئ دالاداعئ ةث ةلةؤلئ قاؤئمنئث ءبئرئ بولئپ سانالعان. تةك بئرلئگئ جوق، نةشة بولةك. جاي عانا رؤلئق ءبولئنئس ةمةس، ءارقايسئسئ دةربةس، جةكة جذرت. راشيد-اد-دين بويئنشا، كةسةك-كةسةك التئ رؤ: تذتذعذل-تاتار، الشئ-تاتار، شاعان-تاتار، قويئن-تاتار، تةرات-تاتار، بارقئ-تاتار. «قاستةرلئ شةجئرة» تاتاردئ سةگئز اتاعا بولةدئ: ايرئعذت، بذيرئعذت، الشئ، زذيئن، اق، توداعذت، التئن، الاقاي. ةكئ نذسقاداعئ شةندةس اق پةن شاعان - ءبئر رؤ، الشئعا تالاس جوق، تذتذعذل مةن توداعذت تا الئس ةمةس، قالعان بةسةؤ - «تذگةل تاريحتئث» دةرةك كوزدةرئنةن ءتذسئپ قالعان، نةمةسة ذلكةن رؤلار قذرامئنداعئ كئشئرةك اتالار دةپ شامالاؤعا بولادئ. قايتكةندة دة، بذل كةزدةگئ تاتار تايپاسئ - بئرلئگئ كةم، التئ باقان الاؤئز جذرت. ءالئ دة الدئثعئ قاتاردا بولؤئ - ةجةلگئ جاؤئنگةرلئك رؤحئنان ايرئلماعان جانة ذزئن سانئ دا كوپ - جيئنئ جةتپئس مئث ءتذتئن ةكةن. باس قذراپ، تذگةل كوتةرئلسة، كةمئ جةتئ تذمةن اسكةر جاساقتاي الادئ. ءبئراق ءدال وسئ قالئبئندا قايتا قذرالؤئ نةعايبئل جاعداي. ةث جامانئ - توثئرةگئ تذگةل جاؤ. سئرتقئ، جات جذرتتئق قاتةر ءوز الدئنا، تاتاردئث بئتئسپةس دذشپانئ - ئشتة، ءوز اعايئندارئ تارابئنان، ئلكئدةگئ سالت-ءداستذر بويئنشا وزدةرئن تاتار اتاعانئمةن، رؤلئق، تايپالئق دةربةستئگئ ءبئرئنشئ ورئنعا شئققان مةركئت پةن كةرةي، جالايئر مةن قوثئرات جانة سولاردئث ئعئنداعئ بذكئل كوشپةندئ قاؤئم بولاتئن. ايتكةنمةن، ةجةلگئ تاتار تايپاسئنئث بئتئسپةس، قاندئ كةكتئ، ةث باستئ دذشپانئ - قيات بولئپ شئعادئ. اقئر ءتذبئ وردالئ جذرتتئث بار تاعدئرئ وسئ، بابادان بالاعا ذلاسقان قاستاس جاؤلئق ورايئندا شةشئلئپتئ. ةكة ذلئستئ ذيئستئرؤ كةزةثئندة نةگئزگئ بولئگئ، ءتئپتئ، تذگةلگة جؤئعئ قئرعئنعا ذشئراعان تاتار تايپاسئنئث جةكةلةگةن بولشةكتةرئ ذلكةن رؤلار ئشئنة تاراتئلئپ، ءبئرجولا اتاؤسئز كةتكةن. تةك سةگئز ارئس تاتاردئث ءبئر بذتاعئ عانا سةگئز عاسئرلئق تاريح شةرؤئنةن امان ءوتئپ، ءبئزدئث زامانعا جةتئپتئ: اؤةلدة جوشئ ذلئسئ التئن وردادا جاساپ، كةيئندة قازاق ورداسئ، كئشئ ءجذز قذرامئنا قوسئلعان التئن رؤئ.

نايمان

باعزئ زامانداعئ دةرةكتئ تاريحي جازبالاردا، سوعان وراي، جاثا داؤئردةگئ عئلئمي زةرتتةؤلةردة ذلئ تذرئك قاعاناتئ، وعان جالعاس كوك تذرئك، توعئز-وعذز، توعئز-تاتار ذلئستارئنان سوث ذلئ دالانئ جايلاعان ءارقيلئ رؤ-تايپالار ئشئندة ةكئ جذرت - كةرةي مةن نايمان ايرئقشا اتالادئ. سانئ مول، قؤاتئ زور، ءارئ شارؤاشئلئعئ وركةندةگةن، مادةنيةتئ جوعارئ دةلئنةدئ. ةث باستئسئ - قالئپتئ، وزئندئك مةملةكةتتئك قذرئلئمئ بار. كةيئنگئ باتئس تاريحشئلارئنئث قايسئبئرئ بذل - تاث قالارلئق، جذمباق جاعداي دةسة، ةندئ بئرةؤلةرئ توثئرةگئنةن الابوتةن ارتئقشئلئقتئ الئس جانة جاقئن، وتئرئقشئ ةلدةردئث ئقپال، ذلگئسئنة بالايدئ. شئن مانئسئندة، جذمباق ةشتةثة دة جوق، بار كئلتيپان ءداستذرلئ جالعاستئقتا. ذلئ دالاداعئ ذلكةندئ-كئشئلئ اتالاردئث بارلئعئ دا كةشةگئ الئپ ةل - تذرئك قاعاناتئنئث جارقا، بولشةكتةرئ دةسةك، جالپئ جذرت كةرئ كةتكةن، شالدئققان، توزعان زاماندا كةرةي مةن نايمان ةجةلگئ بابالار مذراسئن بةرئگئرةك ذستانئپ قالعانئن كورةمئز. شارؤاشئلئق ءجونئ، حالئقتئق مادةنيةت، الةؤمةتتئك قذرئلئم ءوز الدئنا، تذرئك قاعاناتئنئث ةل بيلةؤ، ذلئس ذستاؤ جذيةسئ دة ساقتالعان ةكةن. ارينة، قالعان قاؤئم دا ءتذپ تامئردان تئم الئس كةتكةن جوق، ءبئراق ةسكئ نةگئزدةگئ جاثا ذلئس بولئپ ذيئسقان كةرةي مةن نايمان بابالار سالعان داثعئل، بولاشاققا جالعاساتئن بةرئك ارقاؤدان ايرئلماپتئ. اقئر تذبئندة، وسئ كةرةي مةن نايماننئث تذرئك قاعاناتئنان باستاؤ الاتئن ذلئستئق ذجئمئ، بيلئك جذيةسئ سايئپقئران شئثعئس حان ءذشئن جاثا ءبئر، ايرئقشا قؤاتتئ جانة ومئرشةث مةملةكةتتئك قذرئلئمدئ قالئپتاؤدا ذلگئ جانة اؤةلگئ ذيتقئ بولدئ.

ذلكةن حالئق قانا ةمةس، كةز كةلگةن رؤ، تايپا ءبئر كذندة، عايئپتان پايدا بولمايدئ. اتئ شئعؤئ، ايگئ بولؤئ - قالئپتاسقان، وردالانعان كةزئندة عانا. نايماننئث دةربةس رؤ رةتئندة ساناتقا جةتؤئ - تذرئك قاعاناتتارئنان سوثعئ ءداؤئر. ول كةزدة بايقال كولئنئث تذستئك وثئرئندة بوي كورسةتئپتئ. كوپ ذزاماي-اق ذلئ دالاعا بويلاي ةنئپ، ةركئن قونئستانادئ. سةگئز-وعذز بئرلةستئگئنئث قذرامئندا بولعان. X عاسئردا تؤئستاس تذرئك تايپالارئنئث، قئتايلار سزؤبؤ دةپ اتاعان جاثا وداعئنئث باتئس قاناتئ سانالادئ. . XI-XI عاسئرلاردا ةكتاع-التاي (بذگئندة موثعول التايئ) جانة قارا-ةرتئستةن قيماقتاردئ ئعئستئرئپ شئعاردئ، XII عاسئردئث ورتا شةنئندة تةرئستئك بةتتة ةنيسةي قئرعئزدارئن تالقانداپ، شةكارا ايماعئن تاننؤ-ولا قئرقالارئنا دةيئن كةثةيتةدئ. اقئرئ ةجةلگئ تذرئك قونئسئنئث اؤماقتئ بولئگئن يةلةنئپ، جايئلا ورناعان ةكةن. بذل كةزدة قيدان-لاؤو پاتشالئعئنا جارتئلاي بودان بولعان ءتارئزدئ. XII عاسئردئث اؤةلگئ ذشةگئندة لاؤو جذرتئ ةكپئنئ قاتتئ شذرجةننةن جةثئلئس تاؤئپ، وردالئ بايتاعئنان ايرئلعان حانزادا ةلذي-داشئ قانشاما جذرتئمةن باتئسقا قاراي اؤعاندا نايمان قونئسئ ارقئلئ ةركئن وتةدئ جانة ةلةؤلئ كومةك الادئ؛ ال قيداندار باستاعان ءبئرتالاي تذرئك رؤلارئ جةتئسؤ تارابئنا جاؤلاؤ جورئعئنا اتتاناردا نايماندار شئعئس تذركئستاندا تذرعان ةلذي-داشئنئث اسكةرئنة ءمئنئس اتئ، سويئس مالئمةن تئث تئنئس بةرةدئ. (بذل تؤئستئق بايلانئس ارادا جةتپئس-سةكسةن جئل وتكةندة باسقاشا جالعاسئن تاؤئپتئ.)

شئثعئس حان اتقا مئنةر قارساثدا نايمان حاندئعئ تاتار دالاسئنئث ورتالئق-شئعئسئنداعئ قاثعاي تاؤلارئنان باستالئپ، حان-التايدئث تذستئگئنةن ءوتئپ، كوك-ةرتئس پةن قارا-ةرتئستةن وزئپ، زايسان، تارباعاتايعا دةيئن سوزئلئپ جاتقانئن كورةمئز. شئعئستا - كةرةيمةن، باتئستا - داشتئ-قئپشاق جذرتئ قاثلئمةن شةكتةسكةن، تةرئستئگئ - تاؤ مةن تايعا، تذستئگئ - قذم مةن شول. ذلان-بايتاق جةر، قيساپسئز حالئق. ناقتئ سانئ بةلگئسئز. ءبئراق سول كةزدئث ةسةبئمةن العاندا، وتة كوپ جذرت بولعانئ كذمانسئز. كةيبئر دةرةكتةرگة قاراعاندا، حريستيان دئنئنئث نةستور تاريقاتئنا بةيئل بةرئپتئ. تول جازؤئ رةتئندة ذيعئر-تذرئك تاثباسئن پايدالانعان. نةگئزگئ كاسئبئ - مال شارؤاشئلئعئ. ازداعان مولشةردة ةگئنشئلئكپةن اينالئسقان.

نايمان اتاؤئ، بالكئم، رؤدئث العاش ذيئسار كةزئندةگئ مةكةنئ - التايدان شئعاتئن قاتئن-داريانئث ءبئر سالاسئ نايما وزةنئمةن بايلانئستئ دةگةن پئكئر بار. رؤ ةسئمئ ةكئ بولئكتةن تذرادئ: ناي جانة مان. «مان» («مةن») - زاتتاندئراتئن، دالئرةك ايتساق، «كئسئلةندئرةتئن» جذرناق (ماسةلةن، اتار-مان، شابار-مان، الار-مان...). ناي ءسوزئنئث ةسكئرگةن ءبئر ماعناسئ - وتكئر، بةرئك، قؤاتتئ: ماسةلةن، نايزا، نايزاعاي سوزدةرئندةگئ ءتذبئر. سوندا نايمان - وتكئر، جذرةكتئ، قايتپاس باتئر ادام دةگةن ماعئنا بةرمةك. تاعئ ءبئر تذسپال - كونة تذركي «ناجئ، نايئ» - دوس، جاقئن سوزدةرئنةن تؤئنداؤئ مذمكئن دةيدئ: دوس كئسئ، جاقئن جذرت. ارينة، مذنئث ءبارئ - ادةپكئ جورامال عانا. قايتكةندة دة، نايمان اتاؤئنئث جانة رؤدئث كةمئ ون ةكئ عاسئرلئق تاريحئ بارئ انئق.

نايمان حاندارئ ءوز ةسئمدةرئنةن بذرئن بذيرئق، نةمةسة كذشلذك اتالادئ دةيدئ راشيد-اد-دين. «بذيرئق» ءسوزئنئث ماعناسئ - ءامئرشئ، ال «كذشلذك» - كذشتئ، مئقتئ دةگةن ءسوز دةپ ايقئندايدئ. بذل، اتادان بالاعا جالعاسقان حاندار اؤلةتئنئث ةث اؤةلگئ ءماشهذر تذلعاسئ - ينانئش-بئلگة-بوكة حان ةكةن. «ينانئش» - سةنئم دةگةن ءسوز، ال «بئلگة» - ذلئ دةگةن ماعنادا ايتئلادئ دةيدئ، ءبارئ دذرئس، تةك «بئلگةنئث» ءمانئسئ كةثئرةك - ءدانئشپان، بئلگئر. ءبارئ دة تذرئك ءتئلئنئث بايئرعئ قورئنان. بذل بوكة حان - ةجةلگئ ءبئر زاماندا قذدئرةتتئ پاتشا بولئپتئ، ءالئ كذنگة ءارقيلئ تايپالاردئث ةسئندة ساقتالعان ةرةكشة تذلعا، اثئزدئث ايتؤئنشا، عاجايئپ ءبئر اعاشتان تؤئپتئ دةيدئ راشيد-اد-دين. ادامنئث اعاشتان تؤؤئ - قئپشئق جذرتئنا قاتئستئ اثئز، ال بوكة - ارعئ تاريحتان بةلگئلئ، ذلئ تذرئك قاعانئ، اشةن اؤلةتئنةن، تؤما ةسئمئ - قارا چؤرين-تذرئك، 576 - جئلدان باستاپ باتئس تذرئك قاعاناتئندا وكئم قذرعان، 599 - جئلئ شئعئس قاعاناتتئ دا عذزئرئنا كةلتئرئپ، 604 - جئلئ دذنيةدةن وتكةن اتاقتئ تاريحي قايراتكةر. ياعني، نايمان حاندارئ - ذلئ تذرئك قاعاندارئنئث ناسئلئنةن، سوعان وراي وزدةرئن ةجةلگئ تذرئك جذرتئنئث تئكةلةي مذراگةرئ ساناعان.

راشيد-اد-دين شئثعئس حانمةن زامانداس نايمان حاندارئنئث اتا-تةگئن تاراتؤدا ءوزارا قايشئ ةكئ دةرةكتئ قاتارئنان كةلتئرةدئ. مذنئث سوثعئسئندا - «باعزئ زامانداعئ بوكة» حان كةيئنگئ تايان-حان مةن بذيرئق-حاننئث تؤعان اكةسئ دةلئنةدئ. بذدان بذرئن ول ةكةؤئنئث اكةسئ - ءانيات-قاعان دةپ كورسةتكةن بولاتئن. ءسئرا، اتاقتئ تاريحشئ ءوزئ سذيةنگةن ءارقيلئ دةرةكتةگئ، ذنةمئ قايتالانئپ وتئراتئن بذيرئق ةسئمئنة وراي جاثئلئسقان. ءبئز «باعزئداعئ، اثئزعا اينالعان» بوكة حان تؤرالئ ايتتئق، ال بوكةمةن قوسار ةسئم رةتئندة بةرئلگةن ينانئش-بئلگة حاندئ ودان كوپ كةيئن جاساعان، ةكئنشئ ءبئر كئسئ، ءسئرا، شئثعئس حانمةن زامانداس تايان مةن بذيرئقتئث ارعئ اتاسئ، ال ءانيات-قاعان - تئكةلةي ءوز اكةلةرئ دةپ بئلدئك.

سونئمةن، راشيد-اد-ديننئث اتاپ كورسةتؤئنشة، شئثعئس حاننان بذرئنعئ زاماندا نايمان ذلئسئنئث حانئ - اعايئندئ نارقئش-تايان مةن ءانيات-قاعان ةكةن. بةيبئت كذندةردة قاتار قونئپ، سوعئس كةزئندة تئزة قوسا شايقاسادئ. ءانياتتئث كوثئلئندة كةي ءبئر كةزدةردة الالئق بولسا كةرةك، ءبئراق جاسئ ذلكةن اعا نارقئش-تايان بئرلئكتةن اينئماي، قانداي جاعدايدا دا ءئنئسئن باؤئرئنا تارتئپ وتئرادئ. بذلاردان سوث نايماننئث بيلئگئ ءانياتتئث ةكئ ذلئ تايان مةن بذيرئققا كوشةدئ. ةلدئ ةكئگة بولئپ، ارالارئ اجئراپتئ. اؤةلدة رةنئشكة جول بةرگةن - ذلكةن اعا تايان بولسا كةرةك. بار پالة اكةدةن قالعان الدةبئر قذماعا تالاستان باستالعان ةكةن. بئردة ةكئ ذلئس كةزدةيسوقتا بةتتةسئپ قالادئ. كوش ذستئندةگئ بذيرئق قونا جايعاسقان تاياننئث ورداسئنا تئم جاقئن، جاناسا، سذيكةسة وتةدئ. تايان حان بذيرئق باؤئرئ ايالداپ، سالةمدةسئپ، ةرؤلئك جةپ كةتةر دةپ ويلاعان ةكةن، توقتاماي وتة شئعئپتئ. «قوناق كذتةمئز دةپ قامدانئپ ةدئك، ةندئ ةرؤلئگئمئزدئ ءوزئمئز جةيئك»، - دةيدئ قاتتئ كةيئگةن تايان. سوندا، مول داستارقان باسئ، ءان مةن جئر ذستئندة قذبا-تةگئن دةگةن كئسئ، الدة جئراؤ، الدة حان اؤلةتئنئث كةنجة بذتاعئنان، كذيئنئپ تذرئپ ايتئپتئ: «باياعئدا، ءانيات-قاعان مةن نارقئش-تايان قاناتتاسئپ قاتار ءجذردئ، ءبئزدئث ةل ذجئمدئ بولدئ، جاماندار كوتةرئلئپ، قاتئندار قذتئرعان جوق، جذرتتئث ةثسةسئ جوعارئ بولدئ. مئنا اعايئندئ ةكةؤئث ءبئر بذقانئث قوس مذيئزئندةي، اجئراماس تؤئس ةدئث، ةندئ ةكئ ايرئلئپ وتئرسئثدار. باؤئرلاس ةكةؤئثدة بئرلئك بولماسا، اراسئ اشئلعان ةل كئمگة سةنةدئ، كئمگة قارايدئ. قيلئ زامان تؤسا، قارا نور قالئث نايماننئث كذنئ نة بولماق؟!» - دةپتئ. سوندا تايان-حان قئزارا تةرشئپ تذرئپ ايتتئ دةيدئ: «بذيرئق-حانعا مةنئث سالةمئمدئ جةتكئزئثدةر. قاتةلئك مةنةن ةكةن. ةرؤ جاساپ، ءبئزدئ كذتسئن. ءوزئمئز بارامئز»، - دةپتئ. بذيرئق ءبارئبئر يلئكپةيدئ. «كوپكة بةلگئلئ ماتةل بار عوي، «ذلئق بولسا دا ذعئمئ كةم، - اتاقتئ بولسا دا اقئلئ جوق»، - دةگةن. ونداي كئسئ ماثدايئنا تاس تيگةنشة ءتاؤباعا كةلمةيدئ. اماندئق بولسا، كورئسة جاتارمئز!..» - دةپتئ دة، ذدةرة كوشئپ، الئس، اؤلاق قونئپتئ. كوزئ تئرئسئندة اكةلةرئ ءانيات-قاعان ايتقان ةكةن: «مةنئث بئلؤئمشة، بذيرئق-حان ةشقاشان دا اعاسئمةن بئرلئكتة جذرة المايدئ. بذيرئق - قاسقئر قوثئن ويئپ، شابئن جارعانشا شوككةن ورنئنان قوزعالمايتئن تذية مئنةزدةس»، - دةپ. اعايئندئ ةكةؤئ قايتا قوسئلمايدئ. ءتئپتئ، شئثعئس حانمةن الماعايئپ كذرةس كةزدةرئندة دة ءارقايسئسئ ءوز ذلئسئمةن عانا بولئپتئ. اقئرئ، ةكئ بولئك ةل كةزةگئمةن قيراپ جةثئلةدئ، باسئ بئرئكپةگةن اعايئندئ ةكئ حان دا بذكئل اؤلةتئمةن قازا تابادئ.

قئرعئنعا ذشئراسا دا، قاراسئنئ ازايماعان قالئث نايمان بذدان سوثعئ زاماندا ءتورت ذلئس شةگئندة بئردةي ذلكةن ئقپالعا جةتةدئ. اتاقتئ قولباسئلار، بةلگئلئ امئرلةر شئققان. ؤاقئت وزا كةلة، قئتاي، يران تارابئنداعئ قاؤئم تئلئنةن، سالتئنان ايرئلئپ، جةرگئلئكتئ حالئق اراسئندا جذتئلئپ كةتةدئ. تةك جوشئ ذلئسئ مةن شاعاتاي ذلئسئندا عانا ءناسئل-تةگئ، اتاؤ ةسئمئمةن ساقتالئپ تذرئپتئ. ذلذع ذلئستار ئدئراعاننان سوث دةربةس حاندئقتار قذرامئندا جذرةدئ، اقئرئ بئرئندة از، بئرئندة كوپ مولشةردة وسئ ورايداعئ تؤئستاس وزبةك، نوعاي، قاراقالپاق، قئرئم-تاتار، باشقذرت، قئرعئز حالئقتارئنئث قذرامئنا قذيئلادئ. ةجةلگئ نايمان جذرتئنئث ءوزئنئث تؤما اتاؤئن ساقتاعان ةث ذلكةن بولئگئ داشتئ-قئپشاقتا قالادئ جانة بذگئندة قازاق حالقئن قالئپتاعان، سانئ مول، نةگئزگئ تايپالاردئث ءبئرئ بولئپ ةسةپتةلةدئ.

وسئ نايماننان شئققان، الاش تاريحئندا تانئمال تذلعالاردئث كةيبئرئن اتاي كةتةيئك: ХVІІІ عاسئرداعئ قازاقتئث باس باتئرئ، قولباسئ، مةملةكةت قايراتكةرئ قاراكةرةي قابانباي، ХVІІІ عاسئرداعئ بةلگئلئ بي، ساياساتكةر قؤ داؤئستئ قذتتئباي، ХVІІІ عاسئردا جاساعان اتاقتئ جئراؤ اقتامبةردئ باتئر، ابئلاي زامانئنداعئ جوثعار-تورعاؤئت-قئرعئز سوعئستارئنئث قاهارمانئ كوكجارلئ باراق، ХІХ عاسئردا جاساعان دؤلات اقئن، ХХ عاسئر، سوأةتتةر تذسئندا جاساعان، ةثبةك ةتكةن قوعام قايراتكةرئ، تاريحشئ مذحامةدجان تئنئشبايةأ، اقئن ءئلياس جانسذگئروأ، كومپوزيتور مذقان تولةبايةأ، عالئم، ءتئل مامانئ سارسةن امانجولوأ، جازؤشئ ءازئلقان نذرشايئقوأ، ةثبةگئ ХХІ عاسئرعا جالعاسقان جازؤشئ قابدةش ءجذمادئلوأ، ءتئلشئ عالئم التاي امانجولوأ...

جالعاسئ بار

سوڭعى جاڭالىقتار