الةمدئك مادةني كةثئستئككة ةنؤ جولئ - ذلتتئق وزئندئك سانانئ قالئپتاستئرؤ- مادةنيةت تانؤشئ ءاليا ومئربةكوأا

وقسان. قازاقپارات /ةرلئك ةرجان ذلئ/ - تاؤةلسئزدئك جئلدارئ دةربةس مةملةكةت رةتئندة قازاق حالقئنئث ذلتتئق سانا-سةزئمئندة ذلكةن سئلكئنئس پايدا بولدئ. جاهاندانؤ ءذردئسئ بةلةث العان شاقتا الةمدئك ئقپالداستئقتا ونئث باسةكةلةستئك قابئلةتئن قالاي ارتتئرؤعا بولادئ وزةكتئ ساؤالعا قازئر اركئم وزئنشة جاؤاپ ئزدةؤدة. ءبئز بذل كوكةيكةستئ ماسةلةنئث ءتذيئنئن تارتقاتؤ ءذشئن قازاق ذلتتئق ؤنيأةرسيتةتئنئث ءدئن تانؤ جانة مادةنيةت تانؤ كافةدراسئنئث دوسةنتئ، فيلوسوفيا عئلئمئنئث كانديداتئ ءاليا ومئربةك قئزئ ومئربةكوأانئ سذحباتقا تارتقان ةدئك.
None
None

- ءاليا ومئربةك قئزئ، ذلتتئق وزئندئك سانانئث كورئنئس تابؤئ مةن ءوسؤئ قانداي قذبئلئس؟

- بذل زاثدئ، شئنايئ ءارئ ذزاق ذدةرئس. ونئ ءتذسئنؤ ءذشئن قوعامداعئ الةؤمةتتئك وزگةرئستةردئ ةكشةپ، تالقئلاؤ قاجةت. تاريحي مالئمةتتةردئ پايدالانا وتئرئپ، قازاق حالقئنئث ذلتتئق وزئندئك سانا ةرةكشةلئگئ، ونئث وزگةرؤئنئث شئنايئ سةبةپتةرئن ءبئلؤ ارقئلئ بولاشاقتئ ايقئنداؤ مذمكئندئگئ تؤئندايدئ. ول ءذشئن ذلت، ةتنوس ماسةلةلةرئنئث باسئن اشئپ العان دذرئس بولار.

ذلتتئق سانا-سةزئمئنئث قالئپتاسؤئندا ماثئزدئ فاكتور بولئپ تابئلاتئن - ءوزئنئث تاريحئ جانة ذلتتئث مادةنيةتئ. وسئدان از عانا ؤاقئت بذرئن تاريح تولقئنئمةن ولشةنةتئن ونئث وزئندئك تذسئنئگئنة ءمان بةرئلمةدئ. قوعامدا جالپئ قاسيةتتةر ابسوليؤتتةندئرئلئپ، ذلتتئق ةرةكشةلئكتةر نازارعا الئنباعان. كةثةستئك داؤئردة ذلتتئق مادةنيةت پةن ذلتتئق تاريحتئث الةؤمةتتئك-فيلوسوفيالئق كونسةپسيالارئندا ءارتذرلئ حالئقتاردئث رؤحاني تةورياسئنداعئ باسئمدئقتار مةن قذرئلئمدارئ ءبئرئزدةندئرؤگة ذشئرادئ. كةز كةلگةن حالئقتئث رؤحاني ءومئرئنئث وزةگئ مةن ةرةكشةلئگئن ايتؤدئث ورنئنا ءذستئرت ذقساستئقتار جذرگئزئلئپ، دوگماتتئق قذرئلئمدار قئزمةت اتقاردئ.

ءاربئر حالئقتئث ءوزئنئث ذلتتئق تاريحئ بار. ذلتتئث تاريحئ - ذلتتئق سانا. سانا بةلگئلئ ءبئر ذلت ءونئمئنئث دامؤئ، سول ذلتتئث مادةنيةتئنئث ءومئرئ مةن ماقساتئ بولئپ تابئلادئ. سوندئقتان دا ذلتتئق سانا-سةزئمنئث قالئپتاسؤ جولدارئ ءارتذرلئ، ةرةكشة ءارئ قايتالانباس قذبئلئس. بذل ةرةكشة قذبئلئستئ تذسئنؤدةگئ باستئ ماسةلة، ياعني، ءبئر حالئقتئث ذلتتئق وزئندئك ساناسئنئث باسقا حالئقتئث ذلتتئق وزئندئك ساناسئنان ةرةكشةلئك بةلگئلةرئنئث قالئپتاسؤئ مةن كورئنئس بةرؤئن انئقتاؤ. مذنئ تةك ذلتتئق وزئندئك سانانئ تاريحي-مادةني جانة الةؤمةتتئك-مادةني استارلاردا تالقئلاؤ ارقئلئ عانا جذزةگة اسئرؤعا بولادئ.

- سوثعئ جئلدارئ زةرتتةؤشئلةر نازارئ ذلتتئق قذبئلئستاردئث مانئنة تةرةث ذثئلؤگة مذمكئندئك بةرةتئن ةتنيكالئق ماسةلةلةرگة اؤئپ وتئر. وعان تذرتكئ بولئپ وتئرعان قانداي جايت؟

- ءبئراز ؤاقئتقا دةيئن قايسئبئر حالئقتئث، ونئث ذلتتئق سانا-سةزئمنئث ةأوليؤسياسئنئث ذلتتئق الةؤمةتتئك رولئ دذرئس باعالانباي كةلدئ. الةؤمةتتئك ةرةكشة قذبئلئس - اعزا رةتئندة ذلتقا بةرئلئپ كةلگةن كوپتةگةن انئقتامالاردا ايرئقشا بةلگئلةر نازاردان تئس قالئپ وتئرعان. ذلتتئق وزئندئك سانانئ قاراپايئم جذيةدة بةلگئلئ ءبئر حالئق وكئلئنة جاتاتئندئعئن سانالئ تذردة سةزئنؤ جانة وزگة حالئقتاردئث ئشئندة ءوز حالقئنئث ورنئ مةن رولئن ايقئنداؤ - ماثئزدئ ماسةلة.

ةتنوس ماسةلةسئ ةتنوستئث وزئندئك سانا سذراعئن قويؤعا مذمكئندئك تؤعئزادئ، ول ذلتتئق سانا-سةزئمئمةن سايكةس كةلمةيدئ. ل.ن. گؤميلةأ ةتنوستئ «وزگة ذجئمدارعا وزدةرئن قارسئ قوياتئن، وزدةرئنئث ئشكئ قذرئلئمئ مةن ءئس-ارةكةتتةرئنئث ةرةكشة ستةرةوتيپتةرئ بار ادامداردئث قايسئبئر ذجئمئ ديناميكالئق جذية» دةيدئ. شئن مانئندة، ول ةكةؤئ دة قوزعالمالئ، ياعني ةتنوگةنةزدئث ءبئر فازاسئ بولئپ تابئلادئ. تاريحي ؤاقئتتاعئ ةتنيكالئق جذيةلةردئث پايدا بولؤئ جانة جويئلؤئ پروسةسئ وسئنئ كورسةتةدئ. ةتنوستار ةرةكشة قذبئلئستار بولئپ تابئلادئ، ولاردا تابيعي ورتانئث وندئرئستئك ءئس-ارةكةتپةن، ادامداردئث بارشا ماتةريالدئق جانة رؤحاني مادةنيةتئمةن ءوزارا ارةكةتتةسؤئ جذزةگة اسئرئلادئ. الةؤمةتتئك قذرئلئم، تةحنيكا دةثگةيئ جانة مادةني ءداستذرسئز ةتنوستئث ءومئر ءسذرؤئ مذمكئن ةمةس. ال بذل ءومئر ءسذرؤدئث مئندةتتئ شارتتارئ، ءارئ ةتنوستئ ءبئر-بئرئنةن شةكتةپ تذرادئ. ياعني، ةتنوس تاريحي ؤاقئتتا داميتئن، باسئ مةن اياعئ بار جذية؛ دالئرةك ايتقاندا - ةتنوگةنةز ديسكرةتتئ ذدةرئس.

- قازاق حالقئنئث ذلتتئق ساناسئنئث قالئپتاسؤئن قاراستئرعان كةزدة قانداي جايتتار باستئ نازاردا ذستالئنؤ كةرةك؟

- كوشپةلئ ءومئر سالتئ تايپالارعا ذساق تةكتئك، وتباسئلئق تارالئمداردئ ساقتاؤعا مذمكئندئك بةرةدئ. سول سةبةپتئ دة، قازاقتاردئث رؤلئق-تايپالئق دامؤ فورماسئ ساقتالئپ، بذگئنگئ كذنگة جةتتئ. تةكتئك بايلانئستار ءاردايئم رؤحاني تؤئستئقپةن تولئقتئرئلئپ وتئردئ.

قازاقتاردئث ذلتتئق ساناسئن تالقئلاؤ بارئسئندا جذية قذرؤشئ بولشةك رةتئندة ذلتتئث قالئپتاسؤئ مةن ديناميكاسئنئث ءبئر تةكتئ ةمةستئگئ تؤرالئ تةزيس الئنؤئ ءتيئس. بذل ونئث تاريحي تاعدئرئنئث وزدئلئگئن انئقتايدئ. قازاق حالقئ تاريحئنئث تامئرئ تةرةث، سوناؤ ئقئلئم زاماندارعا كةتةدئ. ول تاريحي-مادةني، الةؤمةتتئك تذرعئدان العاندا وزئنشة قايتالانباس پروسةستةر، قازاقتار - ةؤروازيالئق كةثئستئكتئث كونة حالئقتارئنئث ءبئرئ. قازاقتاردئث ذلتتئق مادةنيةتئ ةجةلگئ كوشپةلئ وركةنيةتتئث بارلئق قاسيةتتةرئنة ية. وسئنئث اياسئندا مئثجئلدئقتار بويئ قازاقتاردئث الةؤمةتتئك ذيئمداسؤئ، ماتةريالدئق جانة رؤحاني مادةنيةتئنئث نةگئزئ قالاندئ.

دالانئث كوشپةلئ مادةنيةتئ قازاق حالقئنئث بويئندا ذلتتئق وزئندئك سانانئث ءماندئ بةلگئلةرئ ذستامدئلئق جانة شئدامدئلئقتئ قالئپتاستئردئ. ةرتةدةگئ مادةني داستذرلةر كةثپةيئلدئلئك، شئدامدئلئق، دارا ارالاسؤ، قوناقجايلئق قازاق قوعامداستئعئنئث ذلتتئق وزئندئك ساناسئ رةتئندة الدئن الا ايقئندايدئ. جالعاندئق، ساتقئندئق، باعئنئشتئ بولؤ سياقتئ بةلگئلةر ةشقاشان قازاققا ءتان بولماعان. قازاق ذلتئنئث ذلتتئق وزئندئك ساناسئنئث سيپاتتئ بةلگئلةرئ - اتا-بابا رؤحئن ءپئر تذتؤ، ذلكةنگة، بالاعا دةگةن تةكتئك قذشتارلئق، سئيلاستئق قالئپتاسقان.

- بذعان يسلام ءدئنئنئث اسةرئ قانداي؟

-قازاقتار VIIІ عاسئردان باستاپ ءسذننيتتئك باعئتتاعئ مذسئلمان بولدئ. ءبئراق ول ءوز اياسئنا ايماقتئق ادةت-عذرئپتاردئث ةجةلگئ كوزقاراستارئن جيناقتاعان وزگة مذسئلماندئق اؤماقتارعا ذقساماس، وزئنشة ءبئر دذنيةتانئم. سول سةبةپتئ ش. ءؤاليحانوأ ونئ «ةكئ جاقتئ سةنئم» دةپ سيپاتتاعان. قازاقتاردئث ذلتتئق وزئندئك ساناسئ سئرتقئ الةمگة قاتئستئ ةشقانداي ناقتئ ءدئني قاعيدالارسئز نةمةسة فيلوسوفيالئق-دذنيةتانئمدئق ذستانئمدارسئز قالئپتاستئ. ذلتتئق وزئندئك سانانئث وسئ اشئقتئعئ ءوز بةينةسئن سالت-داستذرلةر، ةتنيكالئق نورمالار، ازاماتتئق راسئمدةر، ةستةتيكالئق يدةيالار مةن مورالدئق ءئس-ارةكةتتةردةن تاپتئ. قازئرگئ زامانعئ مادةني، تاريحي، الةؤمةتتئك، رؤحاني قذرئلئمداردئث بارلئعئ ةجةلگئ بةينةلةرئنة جاقئن كورئنةدئ.

- ءداستذر ساباقتاستئعئ ذلتتئق سانانئ دامئتؤدا قانشالئقتئ ماثئزدئ رول اتقارادئ؟

- اتا-بابانئث رؤحاني تاجئريبةسئنئث اتادان ميراس بولئپ بةرئلؤئ قازاق مادةنيةتئنئث ذلتتئق ةرةكشةلئگئنئث، پسيحولوگيالئق بةلگئلةرئنئث جانة ذلتتئق وزئندئك سانانئث شئنايئ كورئنئسئ قازاق ةتنوسئنئث ءئس-ارةكةتئنئث قالئپتاسؤئندا ايتارلئقتاي رول اتقارعان. قازاقستاننئث پوليةتنيكالئق تاريحي ورتاسئ بذگئنگئ كذنگة دةيئن الةؤمةتتئك جاثاشئلدئقتاردئ (مادةني، ذلتتئق) الئپ كةلؤدة. ذلتتئلئقتئث ءماندئ باسئمدئعئ رةتئندة ةتنوس سئندئ ةرةكشة قذبئلئستئ قابئلداماؤ قاتةلئكتةرگة ذرئندئرؤئ ئقتيمال.

ذلتتئق وزئندئك سانا ذلتتئث ءوز ةرةكشةلئگئن باعالاؤ، بايئتؤ، بذگئنئ ءذشئن ايقئندئق تانئتئپ، ةرتةثئنة ناقتئ باعدار بةرةتئن ذستانئمئنا اينالؤئ ءتيئس. ذلتتئق تذتاستئقتئ سةزئنؤ عانا ذلتتئق سانا-سةزئمدئ ايعاقتاي الادئ.

ذلتتئق ءومئر - اتا-بابا جانة ولاردئث وسيةتتةرئنة باس ءييؤدئث اراسئنداعئ ذزئلمةس بايلانئس. سوندئقتان ذلتتئلئقتا ذنةمئ داستذرلئلئك ءذردئسئ ساباقتاسادئ. داستذرلئلئك ءذردئسئ ذلتتئق سانادا ورنئعادئ، ال ذلتتئق سانا ءوزئنئث تولئق كورئنئسئن ذلتتئق مادةنيةتتة تابادئ. ناقتئ ةتنوالةؤمةتتئك قوعامداستئق مادةنيةتتة ونئث ذمتئلئستارئ مةن ماقساتتارئ جذزةگة اسئرئلادئ. مادةنيةتتئث دةثگةيلةرئ مةن تيپتةرئندة ذلتتئق وزئندئك سانانئث قذندئلئقتارئ مةن قاسيةتتةرئ ولشةنةدئ. ذلتتئق مادةنيةت داستذرلةرئ، ذلتتئث ةثبةككة يكةمدئلئگئنةن، قاؤئمداستئقتاردئث ادةپتةرئ مةن ادةتتةرئنةن، بئرلةسة ءومئر سذرؤئنةن، اتا-بابا رؤحئنا تابئنؤدان، بةيئتتةردئ، ةسكةرتكئشتةردئ قاستةرلةؤئنةن، اتا-انا مةن بالا قارئم-قاتئناسئنان، جاقسئعا ذمتئلؤئنان، باقئت پةن ادئلةتتئلئك ءذشئن كذرةسئنةن تؤئندايدئ. ذلتتئق مادةنيةت ماسةلةسئ - كذردةلئ ءارئ كوپ استارلئ. ذلتتئق مادةنيةت - ذلتقا ءتان مورالدئق قذندئلئقتاردئ، ذلتتئث رؤحاني تاجئريبةسئن جةتكئزؤشئ فاكتور. دةمةك، ذلتتئق مادةنيةت - ذلتتئق سانا-سةزئم وزةگئ.

- عالئمداردئث ءبئر بولئگئ ذلتتئث نةگئزگئ قاسيةتتةرئ: ءتئل، مادةنيةت، ءدئن، ورتاق شئعؤ تةگئ مةن ايماق دةسة، ال كةيبئرةؤلةرئ اتالعان قاسيةتتةر ذلتتئث ءومئر ءسذرؤئ ءذشئن نةگئز بولا المايدئ دةپ سانايدئ. بذل تؤرالئ ءسئزدئث پئكئرئثئز قانداي؟

- «ذلت» تذسئنئگئنئث ءبئرجاقتئ بولماؤئ وعان انئقتاما بةرؤدئ قيئنداتادئ، ءبئراق ساياسي تاجئريبةدة قولدانئستئ جةثئلدةتةدئ. ذلتتئق وزئندئك سانا تذسئنئگئ ونئث قذرامئ مةن قئزمةتتةرئ كةث تذردة ساراپتالئپ، ادةبيةتتة نةگئزدةلةدئ. قازئرگئ تاثدا عئلئم ةتنوپسيحولوگيالئق ماسةلةلةردئ زةرتتةؤدة بئرنةشة ساتئلاردئ ءبولئپ قاراستئرؤعا مذمكئندئك بةرةدئ.

ذلتتئق سانا ماسةلةسئ مازالاعان ذلئ تذلعا - مئرجاقئپ دؤلاتوأ: «بوستاندئق تؤدئ. بذل بوستاندئق كوكتةن ءتذستئ. ةندئ ءوزئمئزدئث ذيئمسئزدئعئمئزدان تةگئن بوستاندئق جةمئسئنةن پايدالانا الماساق، «اسپاننان شذعا جاؤعاندا، ذلتاراق تيمةگةن قذل» ءبئز بولمايمئز با؟ ...مئناؤ بذعاناسئ بةكئمةگةن، بؤئنئ قاتپاعان بوستاندئق...»، - دةپ 1917- جئلئ جازئپ كةتكةن. ذلتتئق وزئندئك سانا ماسةلةسئ - ءار ؤاقئتتا وزةكتئ. تةك زامانا قويعان تالاپقا ساي وزئندئك كةيئپ الئپ وتئرادئ.

- اثگئمةثئزگة راحمةت.

سوڭعى جاڭالىقتار