يراننان قاسئم حان تؤرالئ تاعئ ءبئر دةرةك تابئلدئ

پارات - قازاقتئث قاسئم حانئ تؤرالئ كةزةكتئ دةرةك پارسئ تئلئندةگئ «الام ارايي شاح يسمايل (يسمايل شاحتئث ارايلئ تاريحئ)» اتتئ شئعارمادان تابئلئپ وتئر.
None
None

اتالمئش قولجازبانئث بئرنةشة نذسقاسئ تةگةران قالاسئنداعئ قوعامدئق جانة جةكة كئتاپحانالاردئث قولجازبا قورلارئندا ساقتاؤلئ تذر.

قولجازبا شئندئعئ

شئعارمانئث اأتورئ بةلگئسئز. قولجازبانئث جازئلعان ؤاقئتئ - 561-بةتتة ايتئلعانداي، حيجرانئث 1086 - جئلئ (1675-1676 ). بيبليوگراف احماد مؤنزاأيدئث كاتالوگئندة «وسئ ةثبةكتئث ةكئنشئ ءبولئمئ تذركئستان حاندارئنا ارنالعان» دةگةن ءبئر اؤئز ءسوز بار. سول جةتةكپةن وسئ تاريحي ةثبةكتئ وقي وتئرئپ، قازاقتئث قاسئم حانئ تؤرالئ تاثعالارلئق دةرةكتةردئ كةزدةستئردئك.

قاسئم حانعا قاتئستئ وقيعا يران شاحئنئث وسمان تذرئكتةرئمةن شايقاستا قازا بولعاندئعئ تؤرالئ جالعان اقپاراتتان كةيئن باستالادئ. I يسمايل شاح يراك جةرئندة جاراقات الادئ، ءبئراق تةز جازئلئپ، حوراسان جاقتاعئ بئتئسپةيتئن جةر داؤئن شةشةمئن دةپ ون ةكئ شيعا يمامئنئث اتئمةن انت ةتةدئ. يران شاحئ «ةگةر شاحيبةكتئ (بذحار حانئ - مذحامماد شايباني حان) ءولتئرگةنئم راس بولسا، وسئ جولئ دا حوراساندئ وزبةكتةردةن ءبئرجولاتا تازارتامئن» دةپ شةشةدئ. شامامةن 30 مئثنان استام (كةيبئر بةتتةردة 40 مئث) قولمةن حوراسانعا قاراي جئلجيدئ. سول كةزدةگئ بالح ءامئرشئسئ جانئبةك سذلتان وسئ سئبئستان قورقئپ، قالانئ تاستاپ بذحاراعا كةلةدئ. سول كةزدةگئ بذحارانئث ءامئرشئسئ ؤبايدوللا حان «سامارقانعا بارايئق، سوندا ءبئر شةشئمگة كةلةرمئز» دةپ ذسئنئس جاسايدئ.

سودان سامارقانعا كةلئپ، سامارقاننئث ءامئرشئسئ مذحامماد-تيمؤر سذلتان ذشةؤئ اقئلداسادئ. اقئلداسا كةلئپ، جاسئ ذلكةن، ورتالارئنداعئ اقساقالئ جانئبةك سذلتاندئ دةشتئ قئپشاقتئث حانئ - قاسئم حانعا كومةك سذراؤعا جئبةرةيئك دةگةن ولار: «ةستؤئمئزشة، شئثعئسحاننئث مذراگةرئ قاسئم حان وزئنةن جاسئ ذلكةندةرگة قذرمةت كورسةتةدئ ةكةن، سوندئقتان جانئبةك سذلتان حانعا لايئقتئ كوپتةگةن سئيلئق الئپ، الدئنا كومةك سذراپ بارسئن» دةگةن شةشئمگة كةلةدئ. جانئبةك سذلتاننئث كةلة جاتقانئن ةستئگةن قاسئم حان ارنايئ ادام جئبةرئپ كذتئپ الادئ.

ةندئ قولجازبادا قاسئم حانعا قاتئستئ جازئلعان مالئمةتتةرگة نازار اؤدارايئق: «ءيئلئپ سالةم بةرگةن سوث، جانئبةك سذلتاننئث كوزئ ءبئر ءسات قاسئمحانعا تذسةدئ. قاراسا، پاتشا ءوزئنئث تاعئندا ديؤ ئسپةتتةنئپ وتئر ةكةن! تاعئ تازا ساف التئننان جاسالعان ةكةن، تاقتئث ءتورت بذرئشئ ارئستاننئث، جولبارئستئث، قابئلاننئث، اجداهانئث باستارئمةن جانة قذستاردئث سؤرةتتةرئمةن ورنةكتةلئپتئ. باسئنا 70 مئث يراق تذمانئ تذراتئن اشةكةي تاستارمةن كومكةرئلگةن «شئثعئسحاندئق» ذلگئدةگئ باسكيئم كيئپتئ. ءجذزئ ايباتتئ، كوزئنئث اعئ قاراسئنان كوبئرةك، ال ساقالدارئ سيرةك ةكةن. بئرنةشة تارام ساقالئ ءذش جةردةن، ءبئرئ وث جاق ذرتئ تذسئنان وث جاق ومئراؤئنا، ءبئرئ سول جاقتاعئ ذرتئ تذسئنان سول جاق ومئراؤئنا، ءبئرئ تؤرا ورتادان كئندئك تذسئنا ءتذسئپ تذر ةكةن. بذل شئثعئسحاننئث بةلگئسئ ةدئ، پاتشانئث ءاربئر مذراگةرئنئث ةگةر ون مئث قولئ بولسا، وندا وسئلاي ءذش جةردةن ءذش تارام ساقال وسئرةدئ جانة ونئ پاتشا ءوزئنئث مذراگةرئ دةپ بئلةدئ. حالئق تا ول ادامدئ ءوزئنئث قورعاؤشئسئ، پاتشاسئ، مؤرشيدئ دةپ بئلةدئ»، - دةپ سؤرةتتةلگةن.

بذل ةثبةكتة جازئلعان دةرةكتةرگة قاراعاندا، قاسئم حاننئث 1200 ءامئرشئسئ (گةنةرالدارئ) بولعان ةكةن. سولاردئث ئشئندة بايرام اتالئق حاننئث اتئ ئقئلاسپةن اتالادئ.

حان بالاسئ ءابئلقايئر

ءبئر نازار اؤدارارلئق جاعداي - شئعارمادا قاسئم حاننئث ءابئلحايئر دةگةن ذلئ تؤرالئ دا ايتئلعان. «تاقتا حاننئث ذلكةن ذلئ ءابئلقايئر حان تئزة بذگئپ، ادةپ ساقتاپ وتئردئ. باسئندا - وزبةك توپئسئ، ال ونئث جيةگئنة التئنداتئلعان ماتادان سالدة وراپ، ونئ قئمبات باعالئ تاسپةن ماثداي تذسئنا اكةپ ءتذيئپ قويعان. ونئث بويئ ةسكةندئر مذناراسئنداي بيئك، كةؤدةسئ الپامساداي، بةلئ بؤئلعان، ةكئ يئعئنا ءتورت ادام مئنگةندةي تورتپاق كةلگةن. قاتئسقان جورئقتارئندا كوپتةگةن جاؤئنئث اياعئن اسپاننان كةلتئرگةن. وسئناؤ وتئز جاسئندا كذرةس الاثئندا ولتئرگةن ادامدارئنئث سانئ مئث ةكئ جذزدةن اسادئ جانة ولاردئث ءارقايسئسئ دالانئث جاعا جئرتارلارئ مةن ديؤلارئ جانة الئپتارئ بولاتئن»، - دةپ سؤرةتتةيدئ شئعارما اأتورئ قاسئم حانننئث ذلئ تؤرالئ.

اأتور سونداي-اق حانعا قاراستئ ايماقتئ بئلاي دةپ بةينةلةيدئ: «حاننئث شئعئستاعئ، تذركئستانداعئ باسقا امئرشئلةرئ، سولتذستئكتة ةدئل بويئنا دةيئن، شئعئستا دةشتئ قئپشاق شةتئندةگئ اقجةيران (وندا قئتاي ةلئكتةرئ بار جانة ولاردان حوش ءئيئستئ ءئيئسسؤ دايئندالادئ) ايماعئ، وثتذستئكتة تاشكةنت دالاسئ مةن باركةنت تاؤئنا دةيئن شامامةن مئثعا جؤئق قالا مةن قئستاقتاردئث بارلئعئنئث اكئمدةرئ قاسئم حاننئث تاراپئنان تاعايئندالادئ. حالقئنئث جارتئسئ - مذسئلمان، جارتئسئ - كاپئرلةر. ال حاننئث ءوزئ - مذسئلمان، حانافي».

اأتوردئث جازؤئنشا، جانئبةك سذلتان ءبارئن باقئلاپ بولعان سوث، بذيئمتايئن ايتادئ. قاسئم حاننئث نامئسئن قامشئلاؤ ماقساتئندا اثگئمةسئن اسئرةلةپ جةتكئزةدئ، ياعني يران شاحئنئث قولباسشئسئ قئزئلباس نادجم ساني: «ةشكئمدئ قالدئرماي، قئرئپ سالامئن» دةپ جاتئر دةپ ءبئر توقتايدئ. قاسئم حان: «شاحيبةك اقئلسئز بولسا دا، ودان باسقا ول ورئنعا ية بولار ةشكئم جوق، ءبئراق ةندئ ؤايئمداماثدار، ذلئم ءابئلقايئر حانعا قول جيناپ بةرئپ، سةندةرمةن بئرگة اتتاندئرامئن، قئزئلباستار ءامؤداريادان وتپةي جاتئپ-اق شاثئراقتارئ ورتاسئنا وپئرئلئپ تذسةتئن بولادئ»، - دةيدئ. وسئنئ ايتئپ قاسئم حان بايرام اتالئققا قاراپ، «بارئثدار، ءاربئر ذيدةن اتقامئنةر ازاماتتار وسئندا جينالسئن دةپ بذيئرئثدار» دةيدئ. سول كةزدة قاسئم حان جايلاؤدا، كيئز ذيدة ةدئل وزةنئنئث بويئندا وتئرعان ةكةن. «قاسئم حان ؤالاياتئ (ولكةسئ) ءبئر جئلدئق جول، ال ةدئل وزةنئ التئ ايلئق جول بولاتئن. كةيبئر جةرلةرئندة وزةندةر اعئپ، قذستار سايراپ، بذلاقتار اعئپ جاتاتئن. قاسئم حاننئث ةلئ سوندا مةكةندةيتئن. از كذننئث ئشئندة... قاسئم حان ولاردئث ئشئنةن 160 مئث ادامدئ تاثداپ الئپ، بةس قارؤئن اسئندئرئپ، ذلئ ءابئلقايئر حان مةن بايرام اتالئقتئ قوسئپ، ذلكةن جورئققا اتتاندئردئ»، - دةپ جازئلعان اتالمئش شئعارمادا.

«الام ارايي شاح يسمايل» شئعارماسئنداعئ دةرةكتةرگة قاراعاندا، بذل جورئق ءساتسئز اياقتالعان. سةبةبئ قاسئم حاننئث كومةككة جئبةرگةن ذلكةن قارؤلئ اسكةرئ جةر جاعدايئن جةتئك بئلمةؤئنة بايلانئستئ بايرام اتالئقتان ايئرئلئپ قالادئ، ال ءابئلقايئر حاندئ جانئنداعئ وزبةكتةر جةكة شابؤئلعا شئقپاؤعا، ونئث ورنئنا قاشؤعا ذگئتتةيدئ. قاسئم حاننئث ذلئ قارسئلاسئپ، قارسئ شابؤئل جاساؤدئ ذيئمداستئرؤعا كذش سالادئ، ءبئراق قورقئنئشتان بةرةكةسئ قاشقان وزبةكتةرمةن ءبئر مامئلةگة كةلة الماي، ارپالئسئپ جذرگةندة قورشاؤعا ءتذسئپ، مةرت بولادئ...

وزگة حاندئقتارعا قول ذشئن بةرگةن

وسئ وقيعادان كةيئن وزبةكتةر قوجا ءابد ار-راحيم ءذش جذزدةي اقساقالدارئ مةن اتالئقتارئمةن بئرگة، يران شاحئمةن بةيبئت ءبئتئم جاساؤ ءذشئن سئيلئقتارئن الئپ اتتانادئ. يران شاحئ مةن وزبةك حاندارئنئث اريزةسئن (ءوتئنئش حاتتارئن) وقئپ شئعئپ، ولاردئث ةندئگئدة ءامؤداريادان اتتاپ وتپةيمئن دةپ ؤادة بةرؤلةرئن تالاپ ةتةدئ. ءبارئ دة الدئن الا كةلئسئلگةندةي ؤادة بةرةدئ جانة جةثئلگةن جاق جئلدا سالئق تولةپ تذراتئن بولئپ كةلئسةدئ.

قولجازبادا قاسئم حاننئث ءابئلقايئر حان دةگةن ذلئنئث اتئ اتالئپ وتئر. بذل تؤرالئ باسقا دةرةكتةردة ةشقانداي ءبئر مالئمةت كةزدةسپةيدئ. ءبئزدئث پئكئرئمئزشة، قاسئم حاننئث قانشا ذلئ بولعاندئعئ تؤرالئ ناقتئ مالئمةت جوق. بذل - سول كةزدة بيلئك قذرعان بارلئق حانعا قاتئستئ ماسةلة. ةكئنشئدةن، قاسئم حاننئث وزبةك حاندارئنا كومةگئ رةتئندةگئ جورئعئ تؤرالئ مالئمةت كةزدةسةدئ. قاسئم حاننئث قاتةرلئ قارسئلاس ةكةندئگئ تؤرالئ دةرةكتةر مةن اثئزداردئث تارالؤ سةبةبئ دة وسئعان بايلانئستئ بولسا كةرةك. سةبةبئ بئردة شاؤئپ، بئردة سذس كورسةتئپ ذرةيئن قاشئرئپ وتئرعان قاسئم حان، قئزئلباستاردئث ورتالئق ازيا ايماعئنا ةنؤئنئث قاؤئپتئ ةكةندئگئن، ونئث الدئن الئپ وتئرؤ كةرةكتئگئن جاقسئ تذسئنگةن. وسئ تذرعئدان العاندا، ئلعي دا شايباني حاندارئ مةن سذلتاندارئنا اسكةر جئبةرئپ كومةكتةسئپ وتئرعان.

بذل دةرةكتة قاسئم حان جئبةرگةن اسكةردئث سانئ تؤرالئ مالئمةت تئم كوبةيتئلئپ كورسةتئلگةن سان بولؤئ ابدةن مذمكئن. سةبةبئ «الام ارايي شاح يسمايل» شئعارماسئنئث بةلگئسئز اأتورئ مذمكئن بولعانشا شيعالئقتئ رةسمي تذردة جاريالاعان I يسمايل شاحتئ دارئپتةؤگة قذلشئنعان. سوندئقتان از عانا قولمةن قئرؤار اسكةردئ جةثگةن ةتئپ كورسةتؤ، ياعني شئندئقتئ بذرمالاپ كورسةتؤ تاريحتا ءجيئ كةزدةسةتئن جاعداي ةكةندئگئن اتاپ كورسةتكةن ءجون.

قورئتا كةلة، قازاقتئث حانئ - قاسئم حان تؤرالئ مالئمةتتةر پارسئ تئلئندةگئ جاثا دةرةككوزبةن تولئقتئ دةپ سةنئمدئ تذردة ايتا الامئز. اتالمئش دةرةككوزدئ زةرتتةؤ ءتول تاريحئمئزدئث بةلگئسئز پاراقتارئن اشؤعا جاثا مذمكئندئكتةر بةرةدئ.

دةرةككوزئ:«الاش ايناسئ» گازةتئ

سوڭعى جاڭالىقتار