اباق كةرةيدئث «ءتورت بي، تورة زاثئ» - ءبئر تاقئرئپقا ةكئ ماقالا

كةيئننةن ورتا ازيانئ (سونئث ئشئندة، اسئرةسة، شئنجاث مةن باتئس موثعوليانئ - ق.ق.) بارئپ زةرتتةگةن ورئس عالئمدارئ: «تيان-شاننئث تةرئسكةي جاق بةتئندةگئ حالئقتاردئث باسئم كوپشئلئگئ قازاق. ولاردئث الدئ قئتاي ولكةسئنة ابئلاي زامانئندا وتكةن»، - دةگةن قورئتئندئ جاساپتئ. ال 1850-1865- جئلدارئ قئتايدا اتاقتئ تايپيث كوتةرئلئسئ بولئپ، ول ءشذرشئت ةلئنئث گانسؤ، شانشي ؤالاياتتارئ مةن شئعئس تذركئستاندئ تذگةل قامتئدئ. شئنجاثداعئ مذسئلمان كوتةرئلئسشئلةرئ التاي، تارباعاتاي، ئلة قاتارلئ ايماقتاردئث كوپ جةرئن باسئپ العانئ تؤرالئ دا تاريحتا بار. كوتةرئلئس شيةلةنئسة باستاعان كةزدة التاي قازاعئنئث كةي بولئگئ تةرئسكةيدةگئ قوبدا بةتئنة كوشؤگة ءماجبذر بولادئ.
كةرةيدئث باتئرئ جانئبةكتئث وتارشئلدئق ساياساتقا نارازئ بولئپ، ءوز قاراماعئنداعئ حالئقتئ ةرتئپ شئنجاثعا كوشكةندئگئ جايئندا دةرةك بار. مذنئ عالئم س.تولئبةكوأ تة جوققا شئعارمايدئ. «ابئلمامبةت حاننئث تذسئندا، 1742- جئلئ ورتا ءجذزدئث بةدةلدئلةرئ رةسةي بيلئگئنة قاراؤعا نارازئ بولئپ، ءوز قاراماعئنداعئ ةلدئث ءبئرازئن الئپ، شئعئس تذركئستانعا كوشكةن» دةپ جازادئ. ورئستئث ساياحاتشئ-عالئمئ گ.پوتانين شئعئس تذركئستان مةن موثعوليانئث باتئسئنا جاساعان ساياحاتئندا 1830- جئلئ التايداعئ قازاقتئث رؤ-ذلئستارئن بيلةيتئن 12 اتا اباق كةرةيدئث بةدةلدئ بةيسةمبئ، توپان، كوكةن، قذلئبةك اتتئ «ءتورت ءبيئ» بولعانئن جازئپتئ. سونئمةن، قازاق اؤئلدارئ وسئ ؤاقئتتا التاي تاؤئنئث شئعئسئنا ابدةن ورنئعئپ العانعا ذقسايدئ.
ال ةندئ «قازاقتئث زاثئ قاقئنداعئ» ةرةجةنئث قايدان پايدا بولعانئنا كةلةيئك. بذل زاث جيناعئن تذركئ تانؤشئ عالئم س.قارجاؤباي ذلئ موثعوليانئث ورتالئق مذراعاتئنان الئپ، كونة ذيعئر تئلئندة جازئلعان قذجاتتئ قازاقشاعا اؤدارئپتئ. ذيعئر ءتئلئ دةمةكشئ، كوشپةلئ مذثعئل قاؤئمئنا وسئ ءتئل مةن جازؤدئ تاراتقان دا نايمان تاتاتذنعا ةكةنئ بئزگة كارئ تاريحتان بةلگئلئ. ذيعئر ءتئلئ ХІХ عاسئردا التاي ولكةسئندةگئ قازاق، ذيعئر، دذنگةندةردئث ورتاق تئلدةرئنئث ءبئرئ بولئپ كةلگةن.
ةرةجة 17 تارماق، 35 باپتان تذرادئ جانة ةكئ باستاؤدان ءنار العان بولؤ كةرةك: بئرةؤئ - قازاقتئث ةجةلدةن قالئپتاسقان ادةت-نئشاندارئ، ةكئنشئسئ - شاريعاتتئث كةيبئر قاعيدالارئ. مذندا قازاقتئث ادةتتةرئ باسئم ةكةنئ ءسوزسئز. بذل قذجاتتئث قازاق حالقئنئث قذقئق تاريحئن زةرتتةؤگة وتة قاجةت دةرةك ةكةنئنة كذماندانؤعا بولمايدئ. ونئث تاعئ ءبئر ةرةكشةلئگئ، ول - ورئس پاتشالئعئنا قاراماعان قازاقتئث ذستانعان قذقئقتئق جيناعئ ةكةندئگئندة.
«ءبئزدئث 12 كةرةي تايپاسئ قازاقتئث ءذش ءجذزئنئث ورتا جذزئنةن تارايدئ. ال كئشئ جانة ذلئ ءجذز قازاقتارئ بذل كةزدةرئ ورئستئث قول استئنا قاراعان»، بولئپ باستالاتئن ةرةجةدةگئ «اباق كةرةيدئث قذلئبةك، اقتاي، قذتئمجار (قوجامجار)، كوكةن، بيسةنباي، وسةر زاثگئ، تذرئم قاتارلئ 12 ادامئ باس قوسئپ، مال (قوي) سويئپ، جاتار ورنئن سايلاپ (دايئنداپ) كوپشئلئك قاؤئمدئ جيناي وتئرئپ، مذحاممةد (مذسئلمان) ءدئنئن نةگئزگة الئپ، 12 اباق كةرةي قازاعئنئث ذستاناتئن زاثئن جاساؤدئ جوسپارلاپتئ» دةؤئ كادؤئلگئ ةرتةرةكتةگئ مار توبة، بي توبة، كذل توبةدة جيئلئپ، قازاقتئث يگئ جاقسئسئ باس قوسقان قذرئلتايدئ ةسكة سالادئ.
التاي ولكةسئن مةكةن ةتكةن كةرةي، نايماننئث ءوز ئشئندةگئ بةلگئلئ ءبئر قذقئقتئق جذيةنئث جويئلماعاندئعئ كوپ نارسةنئ اثعارتادئ: بئرئنشئدةن - چيث پاتشالئعئنئث از ذلتتارعا قارسئ جذرگئزگةن ساياساتئنئث سالدارئنان جةر-جةردة ذلت-ازاتتئق قوزعالئستار ءورئس الدئ، جوعارئدا ايتقان تايپيثدةر كوتةرئلئسئن ذتئمدئ پايدالانعان شئنجاثداعئ مذسئلمان حالقئ التاي، تارباعاتاي، ئلة ايماقتارئنئث كوپ جةرئن باسئپ الئپ، ءوز اكئمشئلئك قذقئعئن جذرگئزؤگة مذددةلئ بولدئ؛ ةكئنشئدةن - قازاق حالقئ يسلام ءدئنئن ذستانادئ، ال ستاليندئك ساياساتقا دةيئن دئنگة قئسئمشئلئق دةگةن بولماعان، سوندئقتان قازاق اراسئنداعئ ذكئم-جارعئلاردئث بارلئعئ شاريعات شةثبةرئندة جذرگئزئلئپ وتئردئ.
1864-تةن 1881- جئلعا دةيئن شئعئس تذركئستاننئث قاي مةملةكةتكة قاراؤئ تؤرالئ ماسةلةگة 1881- جئلئ عانا پةتةربور قالاسئندا وتكةن رةسةي-قئتاي كةلئسئمئ كةزئندة نذكتة قويئلئپ، شئنجاث مانجذريا ذكئمةتئنة قارايتئن بولدئ. ال شئعئس تذركئستان جةرئن مةكةندةگةن قازاق رؤلارئ تؤرالئ ماسةلة دة شةشئلئپ، كةرةيدئث كوپ بولئگئ مةن ءبئراز نايمان قئتايدئث باتئس ولكةسئندة قالدئ. الايدا قازاق رؤلارئ جةرگئلئكتئ مانجذر وكئمةتئنة تئكةلةي سالئق سالؤدان باس تارتتئ. ويتكةنئ، مذسئلمان ءدئنئ بويئنشا بذرئننان قالئپتاسقان سالئق ءتذرئ (زةكةت، ذشئر) رؤدئث وزئنة ءتان بولاتئن.
التايداعئ قازاق اراسئندا اكئمشئلئك باسقارؤ سايلاؤ ارقئلئ ةمةس، ذرپاقتان ذرپاققا جالعاسئپ، مذراگةرلئكتئ ساقتاپ كةلدئ. ونداعئ قازاق "گذث"، "ذكئرداي"، "زاثگئ" دةيتئن لاؤازئمدئ اكئمدةرگة باعئناتئن بولدئ. التاي قازاعئن ءبئر گذث مةن ونئث قول استئنداعئ ءتورت تورة بولئپ بيلةپ تذردئ. ولاردئ قازاقتار «ءتورت ورئن» دةپ اتادئ. «ءتورت ورئن» 1830- جئلئ ءبئر رةت سايلانئپ، ءارئ قاراي ذرپاقتان-ذرپاققا جالعاسئپ بيلئك جذرگئزةتئنئن جوعارئدا ايتتئق. «ءتورت ورئن»، ءار قايسئسئ ورتا ةسةپپةن 500 ذيدةن تذراتئن 16 ذكئردايعا، ال ذكئرداي 100 دةي ءذيدئ قذراعان زاثگئگة ءبولئندئ. سونداي-اق، 3-4 مئثعا جؤئق ءذيدئ بيلةيتئن بةيئس، مئثداي ءذيدئ بيلةگةن ءتايجئ شةندئ ادامدار تاعئ بولدئ. ماسةلةن، ورئستئث ساياحاتشئ-عالئمئ گ.ن.پوتانين 1876- جئلئ قوبدا قازاعئنئث نايمان سامئرحان دةگةن گذثئ بولعانئن جازادئ. شاماسئ، عالئم سول جولئ وسئ لاؤازئم يةسئمةن سذحباتتاسئپ قايتقان بولسا كةرةك.
ال ةندئ ةرةجةگة قايتا كةلةيئك. سونئمةن، ءذشئنشئ تاراؤ ذيلةنؤ، نةكةگة وتئرؤ جايلئ. مذندا اباق كةرةيدئث ءوز ئشئندة قئز الئپ، قئز بةرؤئنة رذقسات ةتئلگةن. تةك ون ةكئ اتانئث ءارقايسئسئ ءوزارا نةكةگة وتئرماسا بولعانئ. ةرةجةنئث ون ءذش بابئ وسئ تارماقتئث ئشئنة كئرةدئ.
قازاق بي، تورة، قوجالاردئ، اسئرةسة ايةل ادامدئ ةرةكشة قادئرلةگةن. ءتورتئنشئ تارماقتا اتالعان سئيلئ ادامداردئث قوناققا بارؤئ جايئندا جازئلعان. اتالعان مةيمانداردئ ئقئلاس-نيةتئثئزبةن قوناق ةتئپ كذتپةسةثئز، ايئپ تولةيدئ ةكةنسئز. ايئپ مولشةرئ دة از ةمةس - الدئ سةكسةن ةكئ قويدان. بذل تاراؤ «بذرئن قازاق ايةلئن ةر ادامنان تومةن قويعان، تومةن ةتةكتئلةر كةثةس ذكئمةتئ ورناعالئ تةثدئك الدئ» دةگةن پئكئردئث توبةسئنةن تذسكةندةي. ايةلدئ ةر ادام تذرماق، تذكئرئگئ جةرگة تذسپةيتئن بي، تورة، قوجامةن قاتار قويؤئنئث ءوزئ وعان دةگةن ءئلتيپاتئنئث ارتئق ةكةنئن كورسةتةدئ.
ايةل ادامداردئث ءبئر-ءبئرئن قورلاؤئ قاقئندا بولئپ كةلةتئن كةلةسئ بةسئنشئ تارماقتا، بئرةؤدئ قورلاؤدئث، تومةندةتؤدئث قانشالئقتئ قيانات ةكةنئن جازئپ كورسةتئلةدئ. ارينة، اؤئل اراسئ ذرئس-جانجالسئز بولمايدئ. وسئنئ ةسكةرگةن ةرةجةنئ ماقذلداؤشئلار قاشاندا ةل ءئشئنئث تئنئشتئعئنئث بارئنةن ارتئق تذرؤ قاجةتتئگئنة باسا كوثئل قويعان سةكئلدئ.
ةرةجةدة جارلئ-جاقئباي، كةدةيلةرگة جاردةم ةتؤ، قول ذشئن بةرؤ دة نازاردان تئس قالماپتئ. قازاق كةدةي-كةپشئگئن جئلاتپاعان، شاماسئ بولسا قولئنان كةلگةنئن اياماعان. جالپئ، بذرئنعئ اتا زاثدارئمئزدا جةتئم جايلئ ايتئلماپتئ دا. «جةتئم كورسةث جةبةي ءجذر» دةيتئن پئراق ءسوز وسئدان قالسا كةرةك. جاستاي اكة-شةشةدةن قالعان نارةستة مةملةكةت قامقورئنا الئنسئن دةگةن بئردة-ءبئر جارعئدا، ةرةجةدة كورسةتئلمةيدئ. قايتا، اسئراؤشئسئنان ايئرئلعان بةيباق جالعئزدئق كورمةي، اعايئن-جةكجاتتئث ءبئرئنئث قولئنا بةرئلگةن.
كةلةسئ ءبئر تارماق ءدئن، مولدا، قوجالار تؤراسئندا. «ءدئن ادامدارئ ناعئز مذحاممةدتئث ذمبةتئ، ءدئندئ ؤاعئزداؤ بارئسئندا ولارعا قارسئ بوگةت، توسقاؤئل جاساعان ادامدار كةزدةسسة، ونئ اؤئر قئلمئس ساناپ، ايئپپةن جازالاؤ كةرةك»، - دةلئنگةن.
ةرةجةگة بوگدةنئ مذقاتؤ، جابئرلةؤ تؤراسئندا، نةسية، قارئز تالاپ ةتؤ جانة قورلئق، زيناقورلئق، جةسئر قاقئندا، ةگئندئك، شابئندئق جايئنداعئ تارماقتار دا ةنگةن. ةث قئزئعئ، مذندا جئندانؤ قاقئندا دةيتئن تارماق تا بار. ادامنئث ةمةس، مالدئث، ءيتتئث جئندانؤئ، ارينة. تةبةگةن اتئثئز بايقاؤسئزدا بئرةؤدئ جازئم قئلسا ءيا قذتئرعان ءيتئثئز قاؤئپ السا دا ايئپتان قذتئلمايدئ ةكةنسئز.
ال ةندئ جازا قالاي ورئندالادئ؟ جازا جذكتةتؤ اشئق جذرگئزئلدئ، قانداي دا ءبئر قاؤلئ-قارار، قذجات جازئپ قالدئرئلمايدئ. بي جالعئز ءوزئ عانا قئلمئسكةردئ تةرگةپ، ذكئم شئعارادئ. ءبيدئث شةشئمئمةن ايئپ جذكتةلگةن قئلمئسكةرگة قذن تولةتكةن، دذرة سوققان، ذرلئق ئستةسة ساؤساقتارئن كةسئپ تاستاؤ سياقتئ جازا كورسةتكةن. وسئ ايئپتاردئث ئشئندة ةث جةثئلئ - قامشئمةن دذرة سوعؤ. ول - قئلمئستئ دةپ ةسةپتةلگةن ادامدئ كوپتئث الدئنا جالاثاشتاپ شئعارئپ، 40، 50، 80، 100 رةت دذرةلةؤ. جاساعان قئلمئسئنا قاراي دذرة سانئن بي ءوزئ بةلگئلةيتئن بولعان.
مئنة، «اباق كةرةي ةرةجةسئ» وسئلايشا جازئلئپتئ. بئرةؤدئث ةلئندة ءجذرئپ، ءوز زاث-ةرةجةسئن ذستاناتئن حالئق كةمدة-كةم ةكةن. باسقا بئرةؤدئث جةرئندة ءجذرئپ، ول ةلدئث ةمةؤرئنئنةن قورئقپاي، ءوز جارعئسئن جاساپ، ءوز ئشئندة بيلةؤشئسئن سايلاعان ات توبةلئندةي قازاق بالا-سئنئث مذنداي ةرلئگئ كةيئنگئ ذرپاققا تاتئمدئ ناسيحات ةكةنئ ءسوزسئز. ال بذل قازئرگئ ءبئزدئث شالاعايئپ دايئندالا سالئپ، ءبئراؤئزدان ماقذلدانئپ، كةيئن ةلدئث اشؤ-سوگئسئنة قالاتئن كةيبئر زاثئمئزعا قايراؤ بولسا دةيمئز.
قئدئربةك قيئسحان ذلئ
* * *
2. اباق كةرةيدئث التاي اسؤئ جانة «ءتورت بي، تورة زاثئ»
تاريح قالتارئسئنداعئ بةيمالئم تذستاردئ ةلةپ-ةكشةپ، ونئ اقيقات ءهام ذلت مذددةسئ تذرعئسئنان قورئتئپ، حالئق قازئناسئنا اينالدئرؤ - كوكئرةگئ وياؤ، اردا ازاماتتاردئث اسئل بورئشئ. وسئنداي ازاماتتئق ذستانئمداعئ ارئپتةسئمئز قئدئربةك قيئسحان ذلئنئث اباق كةرةي تايپاسئنئث ق ح ر-دئث شئنجاث ولكةسئنة قونئستانؤئ جانة اباق كةرةيدئث ةرةجةسئ تؤرالئ ماقالاسئ قازاق وقئرمانئنئث تاريحي تانئمئن ارتتئراتئنئ تالاسسئز شئندئق. دةسةك تة، قيئسحان باؤئرئمئزدئث پةيئلئ وث بولعانئمةن، تاريحتئ تارقاتا ايتؤدا بازءبئر كةمشئلئكتةرگة جول بةرگةن سةكئلدئ. «بابا تاريح» قارعا تامئرلئ قازاقتئث ورتاق ةنشئسئ بولعاندئقتان، شئعئس تذركئستان اؤماعئنا اباق كةرةيدئث قالاي اؤا كوشئپ بارعاندئعئن، سونداي-اق، ةجةلگئ ادةت-عذرئپ زاثئنئث سارقئنشاعئ «ءتورت بي، تورة زاثئ» تؤرالئ ءبئز دة بئلةتئنئمئزدئ وقئرمان تالقئسئنا سالؤدئ ءجون كوردئك.
«كةرةي قايدا باراسئث؟»
اتتئ تولعاؤدئث استارئنداعئ اقيقات
بئرئنشئدةن، ماقالا يةسئ «كةرةيدئث باتئرئ جانئبةكتئث وتارشئلدئق ساياساتقا نارازئ بولئپ، ءوز قاراماعئنداعئ حالئقتئ ةرتئپ شئنجاثعا كوشكةن...» دةگةن دةرةكتئ ناقتئ قانداي دةرةككوزدةن العانئن كورسةتپةپتئ. ال س.تولئبةكوأتئث: «ابئلمامبةت حاننئث تذسئندا، 1742- جئلئ ورتا ءجذزدئث بةدةلدئلةرئ رةسةي بيلئگئنة قاراؤعا نارازئ بولئپ، ءوز قاراماعئنداعئ ةلدئث ءبئرازئن الئپ، شئعئس تذركئستانعا كوشكةن» دةگةن تذجئرئمئنا كةلةتئن بولساق، بذل تاريحي نةگئزئ ءدذدامالداؤ قورئتئندئ. راس، 1742- جئلئ ورتا ءجذزدئث بيلةؤشئلةرئ رةسةي پاتشالئعئنا بودان بولؤعا انت بةرگةن. ءبئراق، شئن مانئندة، ورتا ءجذز حالقئ رةسةيگة ابئلاي حاننئث ولئمئنةن كةيئن باعئنا باستادئ. ش.ءؤاليحانوأ «ابئلاي حان» اتتئ زةرتتةؤئندة قازاق حاندئعئنئث ХVІІІ عاسئرداعئ ساياسي احؤالئنا توقتالا كةلئپ، ابئلاي حان بئردة رةسةي پاتشاسئنا، بئردة قئتاي بوعدئحانئنا باعئندئم دةگةنئمةن، شئنتؤايتئندا ةشقايسئسئنا بودان بولعان ةمةس»، دةپ تذجئرئمدايدئ.
تةگئندة، رةسةيدئث اكئمشئلئك جذيةسئ ورتا جذزگة 1822- جئلئ م.م.سپةرانسكييئث «ءسئبئر قازاقتارئنئث جارعئسئ» رةفورماسئنان سوث ورنئعا باستادئ. وعان دةيئن، رةسةي پاتشالئعئنا ورتا ءجذز حالقئ ءسوز جذزئندة عانا باعئنئشتئ بولئپ كةلدئ. ياعني، قيئسحان باؤئرئمئزدئث ХVІІІ عاسئردئث ورتا شةنئندة ءومئر سذرگةن كةرةيدئث باتئرئ جانئبةكتئث ورئستئث وتارشئلدئق ساياساتئنا نارازئ بولئپ، شئنجاثعا كوشتئ دةگةن تذجئرئمئ نةگئزسئزدةؤ ايتئلعان.
ال اباق كةرةيدئث سئر بويئنان شئعئسقا بةت تذزةپ ذدةرة كوشؤئ تؤرالئ احمةتوللا قالي ذلئ «سؤفيزم تاعئلئمئنئث شئعئس وثئرلةرئنة تارالؤئ» اتتئ زةرتتةؤ جذمئسئندا: «ابئلاي حاننئث وث تئزةسئن باسقان قازاقتئث بةلدئ باتئرلارئنئث ءبئرئ بةرداؤلةت ذلئ جانئبةك باتئردئث جوثعاردئ تذرة قؤئپ، بذل وثئرگة اباق كةرةيدئ كوشئرئپ الئپ كةلگةندئگئن ايتا كةلئپ، ةل اؤزئندا قالعان بذقار جئراؤدئث «...كةرةي قايدا باراسئث» دةپ باستالاتئن تولعاؤئنان تةرةث تاريحي سئر شةرتةدئ: «اباق كةرةي وسئ مةكةندة (ءسئرا سئر بويئ بولسا كةرةك. - م.ي.) جذرگةندة ءبئر جئلئ ذلكةن توي بولادئ. تويدا اباق ةلئ مةن ارعئن ةلئ سوعئسئپ قالادئ. سوعئستا ءبئر قئدئرؤ ادام ةكئ جاقتان دا جارالانادئ. سويئلعا جئعئلعانداردئث ئشئنةن ارعئننئث اقمئرزا دةگةن جئگئتئ قازا بولئپ، جالاسئ كةرةيگة قالادئ. ارااعايئندار اراعا ءجذرئپ، بذل داؤدئ قازاق زاثئ بويئنشا كةرةيدةن ارعئنعا قذن الئپ بةرئپ، اباقتئنئ ارعئننئث اياعئنا جئعئپ بئتئرمةك بولادئ.
بذعان كةرةي جاعئ: «ءبئز ادام ولتئرگةنئمئز جوق، ارعئننئث ءوز اراسئندا وشتئك بار. وسئ ورايدا ءبئرئن-ءبئرئ ءولتئرئپ، جالاسئن بئزگة جاؤئپ وتئر، اعايئننئث ءبارئ ئرگةلئ ارعئنعا بذرئپ سويلةدئ. ئرگةدةن جاؤ، بةلدةؤدةن داؤ شئقتئ، وسئ قاستئق قالئپ، وشتئك وشكةنشة موينئ ذزاق ءبئر جةرگة دالدالانا تذرعانئمئز ابزال» دةپ اباق كةرةي بذل ماثنان اؤا كوشئپ جونةلةدئ. بذل چيانلذثنئث 36- جئلئ ةكةن (قازاق ول تذستا چيث پاتشالئعئنئث چيانلذث حانئنئث جئلناماسئن قولدانعان. ال، بذل 1771- جئلئ ةكةن).
بذل كةز قازاق پةن قئرعئز اراسئنداعئ قاقتئعئس اياقتالئپ، قئرعئز حانئ قئزئ تذماردئ ابئلپةيئز حانعا بةرئپ، ةندئ عانا تئنئشتئق ورناعان كةز ةكةن. ول زاماندا ةل ءئشئنئث تئنئشتئعئ، ئرگةنئث بذتئندئگئ، اعايئننئث تاتؤلئعئ ةلدئث ةل بولؤئنئث نةگئزئ ةدئ. وسئنئ ويلاعان ةل جاقسئلارئ كوشكةن كةرةيدئ توقاتؤ ءذشئن ارتئنان قؤئپ بارئپ اقئل ايتئپ قايتارؤعا بذقاردئ جئبةرةدئ. بذقار سئر بويئن جاعالاپ كوش ئزئنة ءتذسئپ ةلدئ قؤئپ جةتكةن سوث، ةلدئث بةتئن سؤئققا سالعان سذرقئن بايقاپ «ةلدئث سذرقئ سؤئق ةكةن، كذش بةرةر ءتذرئ جوق، ةندئ قئزئل ءتئلدئث كذشئمةن ءبئر ءئلئپ كورةيئن، ئلدئرسة ءئستئث وثعانئ، ئلدئرمةسة مئستئث قذرئعانئ» دةيدئ دة ةلباسئلارئنئث جذرةگئن شايلئقتئرماق، وي سالماق بولئپ:
«كةرةي قايدا باراسئث؟
سئردئث بويئن كوبةلةپ
سوثئثنان قؤئپ مةن كةلدئم،
تذلپارئمدئ جةبةلةپ.
ةندئ الدئثنان شئعايئن،
جاثبئردايئن سةبةلةپ.
اقمئرزامدئ ءولتئردئث،
اق سويئلمةن توبةلةپ.
تانئماساث سةن مةنئ،
ارعئن دةگةن ارئسپئن،
ازؤئ كةرة قارئسپئن.
سةن بذزاؤ تةرئسئ شونشئكسئث،
مةن وگئز تةرئسئ تالئسپئن.
حان الدئندا بئتئسسةث،
قذداندالئ تانئسپئن.
حان الدئندا بئتپةسةث،
اتاسئن بئلمةس الئسپئن.
كوشئث كةتةر ءبئر جاققا،
مالئث كةتةر ءبئر جاققا،
كوش سوثئنان جةتة الماي،
ةسئث شئعار سول شاقتا.
بذل بةتئثمةن كةتةرسئث،
باسقا لاشئق تئگةرسئث.
اؤزئثنان اس كةتةر،
قارا كوزدةن جاس كةتةر.
رايئثنان قايتپاساث،
كةؤدةثدةگئ دؤلئعالئ باس كةتةر...،
- دةپ قاتاث ءسوز قوزعاپتئ. سوندا اباقتئث البئرت باتئرلارئنئث ءبئرئ ذلكةندةر ءسوز باستاعانشا، وراعئتئپ العا ءتذسئپ:
...ارئسئثدئ ايتئپ اپتئقپا،
كةلةمئز ءبئلئپ ساقتئقتا.
كورسةتپة كةلة قذقاي كذش،
جايئثدئ ايت، اتتان ءتذس.
شاثئرقاپسئث شالاپ ءئش،
بئتةر سودان سوث قالعان ءئس»،
- دةپ دذرسة قويا بةرئپتئ. ذلكةندةر بذقاردئ اتتان ءتذسئرئپ، كذتئپ، قالعان ةلدئث باؤئرمالدئعئنا ءسذيئنئپ «ةلدئث ةلدئگئنة، ةردئث ةرلئگئنة باس»، «ارعئننئث قئلئعئنا ءتيدئ-اؤ، كةرةيدئث مالئنا سذراؤ بولماعان سوث وكپةلةپ اؤدئق، ةندئ قايئرئلا المايمئز، كوثئلدةرئثة قاياؤ الماثدار» دةپ ءمان-جايدئ ذعئندئرئپ، بذقاردئ جولعا سالادئ. اؤعان كوش قالبا، ماثراق، كئشكةنة تاؤ... دةگةن تاؤلارئ، جايساث كول (ورئس تئلئنة ذندةسئپ، كةيئن زايسان كول اتانئپ كةتكةن)، كئشكةنة كول دةگةن كولدةرئ بار وثئردةن ئرگة تةؤئپ، شئعئسئ ساؤئر تاؤئنئث شئعئس تذمسئعئ، ذلئثگئر كولئ، ذلئثگئر وزةنئ بويئنا دةيئن كةث كوسئلئپ ورنئعادئ.ءاسئلئ بذل كةرةي تايپاسئنئث جوثعار جاؤگةرشئلئگئ زامانئنان بذرئنعئ قارا قونئسئ ةدئ، كةيئن شاپقئنشئلئقتار تذسئندا ئرگة اؤدارئپ، ئعئسئپ كةتكةن-دئ. اباق كةرةي سول مةكةنگة قايتا ورالادئ (احمةتوللا قالي ذلئ. سؤفيزم تاعئلئمئنئث شئعئس وثئرلةرگة تارالؤئ. تذركئستان مادةنيةتئ مةن تاريحئ. تذركئستان 2000).
قئتاي قازاقتارئنا 2005- جئلئ ساپارلاي بارعانئمئزدا، بذقار جئراؤدئث «كةرةي قايدا باراسئث؟» اتتئ تولعاؤئن ءاربئر اؤئلدئث اقساقالئ كةرةيدئث شةجئرةسئن تارقاتقاندا جاتقا ايتاتئنئن ةستئپ كورگةن ةدئك. دةمةك، احمةتوللا قالي ذلئ اباق كةرةيدئث كوشئ تؤرالئ فولكلورلئق دةرةككة ارقا سذيةگةنئمةن، بذقار جئراؤدئث «كةرةي قايدا باراسئث؟» اتتئ تولعاؤئن باسقاشا قورئتؤ مذمكئن ةمةس سياقتئ. سوندئقتان، «كةرةيدئث باتئرئ جانئبةكتئث وتارشئلدئق ساياساتقا نارازئ بولئپ، ءوز قاراماعئنداعئ حالئقتئ ةرتئپ شئنجانعا كوشكةن...» دةگةن تذجئرئمدئ تاريحي شئندئق ةمةس دةپ قابئلداعان ءجون.
ءور التايعا ابئلاي حاننئث ايلاكةرلئگئنئث ارقاسئندا
قول جةتكئزدئك
ةكئنشئدةن، ماقالا يةسئ: «ذيعئر ءتئلئ ХІХ عاسئردا التاي ولكةسئندةگئ قازاق، ذيعئر، دذنگةندةردئث ورتاق تئلدةرئنئث ءبئرئ بولئپ كةلگةن» دةپ قاتةلئككة بوي الدئرعان. ذيعئر ءتئلئ التاي قازاق حالقئنئث ةشقاشان ورتاق ءتئلئ بولعان ةمةس. اأتور، بذل جةردة شاعاتاي تئلئمةن ذيعئر ءتئلئن شاتاستئرئپ تذرعان ءتارئزدئ. ال، شاعاتاي ءتئلئ ورتالئق ازيا مذسئلماندارئنئث ورتا عاسئرلارداعئ كئتابي ءتئلئ بولئپ كةلگةنئ بةلگئلئ. سونئمةن بئرگة، قيئسحان باؤئرئمئز: «باسقا بئرةؤدئث جةرئندة ءجذرئپ، ول ةلدئث ةمةؤئرئنةن قورئقپاي، ءوز جارعئسئن جاساپ، ءوز ئشئندة بيلةؤشئسئن سايلاعان ات توبةلئندةي قازاق بالاسئنئث مذنداي ةرلئگئ كةيئنگئ ذرپاققا تاتئمدئ ناسيحات ةكةنئ ءسوزسئز» دةپ اباق كةرةيدئث ةجةلدةن قذتتئ قونئسئ ءور التايدئث كذنگةي بةتكةيئن باسقاعا تةلئمدةي سويلةيدئ. ال قئتايداعئ قازاق تاريحئن تةرةث زةرتتةپ جذرگةن ن.مذحامةتحان ذلئ: «چيث پاتشالئعئ XVІІІ عاسئردئث ورتا شةنئندة جوثعار حاندئعئن جويئسئمةن-اق، ءوزئنئث باتئس تةرئستئك شةكارا قاراؤئلئن بةلگئلةدئ. ةرتئستةن ئلة وزةنئنة دةيئنگئ ارالئققا تاس ءذيئپ قاراؤئل تذرعئزادئ. بذل ءوثئر نةگئزئنةن سوناؤ باتئس حان پاتشالئعئ كةزئندة قازاقتئث ارعئ تةگئ مةكةندةگةن اتاقونئس جةرلةرئ ةدئ» (ن.مذحامةتحان ذلئ. ديپلوماتيالئق قاتئناستار جانة قئتاي تانؤ ماسةلةلةرئ. الماتئ 2010. 29 بةت) دةپ، بذگئنگئ شئنجاثداعئ قازاق حالقئ مةكةن ةتكةن ءوثئردئ ةجةلدةن اتا-قونئسئمئز بولعانئن سارالاپ وتةدئ.
زادئندا، جوثعار حاندئعئ 1757- جئلئ جويئلعاننان كةيئن اباق كةرةي مةن نايمان رؤلارئ ولاردان بوس قالعان القاپقا ابئلاي حاننئث پارمةنئمةن كوشئپ بارئپ، قونئستانا باستادئ. ابئلاي حان ئلة، تارباعاتاي، ءور التاي وثئرئنة قازاق كوشئن ديپلوماتيالئق جولمةن قونئستاندئردئ. ادةپكئدة، جوثعارلاردان بوساعان ايماقتئ قازاق رؤلارئنئث يةمدةنؤئنة چيث ذكئمةتئ ادا-كذدة قارسئ تذردئ. ابئلاي حان قازاقتئث اتا-قونئسئن قايتارئپ الؤ ءذشئن كةنجةعارا باستاعان ةلشئلةرئن جئبةرگةندة، چيث بيلةؤشئسئ: «سةندةر جئبةرگةن ةلشئلةردئث مالئمدةمةسئندة تارباعاتاي ءبئزدئث بذرئنعئ كوشئپ-قونئپ جذرگةن جةرئمئز ةدئ. ءبئز سئزدةن ءوزئثئزدئث ءئلتيپاتئثئزدئ ءبئلدئرئپ، وسئ جةردئ بئزگة بةرسةثئز» دةگةن سوزدةر بار ةكةن.
بذل جةردئ ءبئز جاثادان تئنئشتاندئردئق، كذنئ بذگئنگئ دةيئن بوس تذر. ءاسئلئ، مةن ول جةردئ قيمايتئن ةدئم. دةگةنمةن، سةندةر بئزگة ةندئ عانا كةلئپ باعئندئثدار، ءالئ ةشقانداي ةثبةكتةرئث سئثگةن جوق. مذنداي جاعدايدا (تالاپ ةتكةن جةردئ) وسئلاي بةرة سالساق، مةملةكةتئمئزدئث تارتئبئنة ساي كةلمةيدئ. ةگةر سةندةر وپاسئز قئلمئسكةر ءامئرسانانئ ذستاپ اكةپ بةرسةثدةر، وندا مةن ءوز ءئلتيپاتئمدئ كورسةتئپ (تالاپ ةتكةن جةردئ) سئيلار ةدئم» (مذحان يساحان، ةلبول رايحان ذلئ. قئتايداعئ قازاق قوعامئنئث قالئپتاسؤ تاريحئ. قازاقستان- Zaman، 13- شئلدة، 2007- جئل. چيث پاتشاسئ گاؤزذؤن پاتشالئعئنئث وردا ةستةلئگئ. تايپةي. 1964، 548 توم، 9-10- بةتتةر) دةپ جاؤاپ قاتتئ.
بذدان كةيئن ابئلاي حان اشئق ذرئسقا بارماؤ ساياساتئن ذستانا وتئرئپ، بوس جاتقان وثئرگة بئرتئندةپ ذلئ ءجذز بةن ورتا ءجذزدئث كةيبئر رؤلارئن كوشئرة باستادئ. مذنئ ةستئگةن چيث ورداسئ، قورعانئس ءمينيسترئ ا.گذيگة بةرگةن جارلئعئندا: «...دةرةؤ اسكةر جئبةرئپ تارباعاتايعا قونئس تةپكةن قازاقتاردئ شةكارادان اسئرئپ قؤئثدار، ابئلايعا ادامدارئن دةرةؤ قايتارئپ اكةتؤدئ ايت» (چيث پاتشاسئ گاؤزذؤن پاتشالئعئنئث وردا ةستةلئگئ. تايپةي. 1964، 609- توم، 18- بةت) - دةپ بذيئردئ. ال ابئلاي حان التاي مةن تارباعاتاي جانة ئلة وثئرئنة كوشكةن قازاقتئ كةرئ قايتارؤدئث ورنئنا چيث پاتشالئعئنا ةلشئلةر اتتاندئرئپ، قالئپتاسئپ وتئرعان جاعدايدئ مويئنداؤعا شاقئرادئ.
وسئعان وراي، 1760- جئلئ چيث پاتشاسئنئث ورداسئ ابئلاي حانعا جاؤاپ حاتئندا: «... سةنئث ةلشئلةرئثنئث ايتؤئ بويئنشا جوثعار جةرئ قازئر يةن بوس جاتئر. ابئلپةيئستئث قول استئنداعئ تاثاتار، قارقارالئ، ةسةنگةلدئ، جولئمبةت رؤلارئ الئن، قاراتال، بارلئقتا تذرئپ جاتئر، سوندا سةندةر پاتشا جارئلقاعان ذستئنة جارئلقاي ءتذسسئن دةپ، ئلةگة بارئپ، قونئستانسئن دةگةن ةكةنسئث. تارباعاتاي ءوثئرئ ةجةلدةن جوثعاردئث جةرئ. پاتشا ول جةردئ قالئث قولئمةن بارئپ تئنئشتاندئردئ. قازاقتار سةندةردئث جةرلةرئث ذلان-عايئر بولعاندئقتان، ءبئزدئث شةكارامئزدان وتؤگة جول جوق. تارباعاتايدئ پاتشا ساعان بةرمةگةن ةدئ عوي، سةن قالايشا ءوز بئلگةنئثمةن شئعئسقا قاراي ءورئس جايئپ وتئرسئث. جوثعارلار ول جةردئ كةزئندة كذشپةن تارتئپ العاندا، سةندةر ولاردئث ماثايئنا كةلة الماعان ةدئثدةر. پاتشا ئلةنئ تئنئشتاندئرعاننان كةيئن، سةندةر بةيبئت ءومئر سذرؤگة مذمكئندئك الدئثدار. وسئنئ نةگة قاناعات تذتپايسئثدار؟» (چيث پاتشاسئ گاؤزذؤن پاتشالئعئنئث وردا ةستةلئگئ. تايپةي. 1964، 613 توم، 17- بةت) دةپ جازدئ.
چيث پاتشالئعئنئث بذلاي شئر-پئر بولؤئنان ابئلاي حاننئث ةلدئ شئعئسقا قاراي كوشئرئپ، چيث پاتشاسئنئث مذنداعئ بيلئگئن مويئنداماي وتئرعاندئعئن كورة الامئز. چيث پاتشالئعئنئث شةكارا بةلگئلةرئ رةتئندة ورناتقان باعانالارئن مذنداعئ قازاقتار مويئنداعئسئ كةلمةدئ. سةبةبئ، جوعارئدا ايتئپ وتتئك، التاي مةن تارباعاتاي جانة ئلة بويئن ةجةلدةن قازاقتئث كةرةي مةن نايمان جانة البان تايپالارئ قونئس ةتكةن بولاتئن. كوشپةلئ وركةنيةتتة شةكارا بةلگئسئ بولئپ، اتا-بابالاردئث جاتقان زيراتئ سانالعان. بذل وثئرلةردة كةرةي مةن نايمان جانة البان تايپاسئنئث جوثعارلار جاؤلاپ العانعا دةيئن ءومئر سذرگةن قانشاما اتا-باباسئ جةرلةنگةن بولاتئن. سوندئقتان دا، قازاقتار چيث پاتشالئعئنئث شةكارا باعانالارئنا پئسقئرئپ تا قارامادئ.
قازاقتاردئث كوشئپ كةلئپ جاتقان قالئث ءنوپئرئن كةرئ قايتارؤعا كذشئ كةلمةيتئنئن تذسئنگةن چيث پاتشالئعئ اقئرئندا التاي مةن تارباعاتاي جانة ئلة ءوثئرئن رةسمي تذردة مذندا كةلئپ ورنئققان قازاقتارعا بةكئتئپ بةردئ. بذل تؤرالئ چيث پاتشالئعئنئث ابئلاي حانعا جولداعان مئنا حاتئندا ايتئلادئ: «...سةندةر بئرنةشة ونداعان جئلداردان بةرئ ةپتةپ ئشكةرئلةپ جئلجئپ ةنئپ كةلةسئثدةر. ءبئزدئث گةنةرال شونجارلارئمئزدئث ءوتئنئشئ بويئنشا ءاسئلئ سةندةردئ جازاعا تارتؤ كةرةك ةدئ. ءبئراق، پاتشا سةندةرگة كةثپةيئلدئك جاسادئ. سةندةردئث شةكارا قاراؤئمئزدئث بةر جاعئندا جاتقان يةن جةرلةرگة كةلئپ مال باعؤلارئثا رذقسات جارلئعئن جاريالادئ. بذنئث ءبارئ سةندةردئث بئزبةن ةلدةسكةندةرئث ءذشئن پاتشانئث جاساعان شاپاعاتئ. وزدةرئث ءوسئپ-وركةندةؤمةن قاتار كورشئلةس ةلدةرمةن دة تاتؤ تذرئپ، پاتشانئث مةيئر-شاپاعاتئنا ماثگئ بولةنة بةرئثدةر» (چيث پاتشاسئ گاؤزذؤن پاتشالئعئنئث وردا ةستةلئگئ. تايپةي. 1964، 793 توم، 20- بةت).
ءسويتئپ، ابئلاي حاننئث تئنئمسئز چيث يمپةرياسئمةن جذرگئزگةن ديپلوماتيالئق قاجئرلئ ساياساتئنئث ارقاسئندا كةرةي مةن نايمان جانة البان تايپالارئ ءوز اتا-قونئستارئنا قول جةتكئزدئ. شامامةن اراعا عاسئرعا جؤئق ؤاقئت سالئپ بارئپ، التاي تاؤئنئث كذنگةي تذسئ مةن تارباعاتاي تاؤئ جانة ئلة وزةنئنئث جوعارئ تذسئنا دةيئنگئ وثئرئمةن اتا-بابالارئمئز قايتا قاؤئشتئ. ءبئراق، وكئنئشتئسئ، بذل جةثئستئ بذگئنگئ «قازاقستان تاريحئ» ابئلاي حاننئث باعئندئرعان بيئك اسؤلارئنئث ءبئرئ ءهام XVIII عاسئردئث ةكئنشئ جارتئسئنداعئ الاش بالاسئنئث وث جامباسئنا كةلگةن ءساتتئ جةثئسئ رةتئندة باعالاپ جذرگةن جوق.
ابئلاي حان ولگةن 1781- جئلدان كةيئن ونئث ذلدارئ قازاق حاندئعئنئث تذتاستئعئن ذستاپ تذرا المادئ. ابئلمامبةت حاننئث ذلئ ابئلپةيئس پةن ابئلايدئث ذلئ ءادئل سذلتاندار التاي مةن تارباعاتاي جانة جةتئسؤ جةرئنة جةكة-دارا يةلئك ةتئپ، سئرتقئ جاعدايدا چيث يمپةرياسئنئث قذزئرئنا كئرئپتار بولدئ. 1790- جئلداردان باستاپ، چيث يمپةرياسئنا ءور التايدئث كذنگةي تذسئن مةكةندةگةن اباق كةرةي رؤئنئث بيلةؤشئسئ ابئلپةيئستئث ذلئ كوگةداي حان عانا تئكةلةي باعئنئشتئ بولدئ. ال قئزاي مةن ءتورتؤئلدئ بيلةگةن ءادئل سذلتاننئث ذلئ ساما تورة ئلة ءؤالاياتئنئث گؤبةرناتورئنا باعئندئ. بذل كةزدة چيث يمپةرياسئ بذل ايماقتارعا «جاثا ولكة» (شينجاث) دةگةن اتاؤ بةرئپ، قازئرگئ شئعئس تذركئستاندئ رةسمي يةمدةنة باستادئ. (اسقار تاتاناي ذلئ. تاريحي دةرةك، كةلةلئ كةثةس. شئنجاث حالئق باسپاسئ. 1993- جئل)
شئنجاثدا تايپيثدةر كوتةرئلئسئ بولعان ةمةس
ذشئنشئدةن، «1850-1865- جئلدارئ قئتايدا اتاقتئ تايپيثدةر كوتةرئلئسئ بولئپ، ول ءشذرشئت ةلئنئث گانسؤ، نانشي ؤالاياتتارئ مةن شئعئس تذركئستاندئ تذگةل قامتئدئ» دةگةن دةرةكتة دة اسئرةلةؤ بار. ءاسئلئ، تايپيث كوتةرئلئسئ گانسؤ مةن نةنسي ءؤالاياتتارئنداعئ جةرگئلئكتئ قئتاي شارؤالارئنئث چيث بيلةؤشئلةرئنئث وتارلئق ساياساتئنا نارازئلئعئنان تؤئنداعان بولاتئن. ءبئراق، تايپيث كوتةرئلئسئ شئعئس تذركئستاندئ تذگةل قامتئعان ةمةس. زةرتتةؤشئلةر كوتةرئلئس ايماعئ رةتئندة گانسؤ مةن نةنسي ءؤالاياتتارئن عانا كورسةتةدئ (قاراثئز: شي سياويؤن. تايپيث-تيانگونئث كوتةرئلؤئ جانة جويئلؤئ. حاربين. 2000).
ال «شئنجاثداعئ مذسئلمان كوتةرئلئسشئلةرئ التاي، تارباعاتاي، ئلة قاتارلئ ايماقتاردئث كوپ جةرئن باسئپ العانئ تؤرالئ تاريحتا بار. كوتةرئلئس شيةلةنئسة باستاعان كةزدة التاي قازاعئنئث كةي بولئگئ تةرئسكةيدةگئ قوبدا بةتئنة كوشؤگة ءماجبذر بولدئ» دةگةن تذجئرئممةن كةلئسؤگة بولادئ. تاريحتا «دذنگةندةر كوتةرئلئسئ» دةپ اتالاتئن بذل باس كوتةرؤ تؤرالئ زاردئحان قينايات ذلئ: «1862- جئلدان باستالعان، باسئندا چيث ذكئمةتئنئث ساياساتئنا قارسئ باعئتتا وربئگةن بذل كوتةرئلئس بارا-بارا مذسئلماندئق بةتپةردة جامئلئپ، باتئس قئتاي ولكةسئن جاپپاي قامتئعان ةدئ. كوپتةگةن قازاق اؤئلدارئ وسئ قاقتئعئستئث سالدارئنان جايئلئم جةرئنةن ايئرئلئپ، ئشتةي قونئس اؤدارؤعا ءماجبذر بولدئ. دذنگةندةر كوتةرئلئسئ ءشانشي، گانسؤ سياقتئ قئتايدئث باتئس ايماقتارئن، شئعئس تذركئستاننئث كةيبئر ةلدئ مةكةندةرئن، قاشقاردئ قامتئپ، نايماننئث بايجئگئت اؤئلئن تالقانداپ، 1870- جئلئ مذثعئل اسئپ، موثعوليانئث باتئس شةبئنة اياق باستئ» (زاردئحان قينايات ذلئ. موثعولياداعئ قازاقتار. دذنيةءجذزئ قازاقتارئنئث قاؤئمداستئعئ. الماتئ 2001. 58-59- بةتتةر) دةپ ساباقتايدئ.
سونئمةن بئرگة، زاردئحان اعامئز تايپيث كوتةرئلئسئنة قاتئسئپ جازالانعان قئتاي شارؤالارئ شئنجاثعا جةر اؤدارئلئپ، ولارعا قازاق جايئلئمدارئنان جةر ءبولئنئپ بةرئلة باستاعانئن: «مانجؤ-چيث ءامئرشئسئ التايدا جةر تارئلا باستاعانئنا بايلانئستئ قازاقتئث كةيبئر اؤئلدارئن التايدان شةتكةرئلةتئپ، ءتاثئرتاؤعا، ةرةنقابئرعاعا، تارباعاتايعا قونئس اؤدارؤ تؤرالئ جارلئق شئعاردئ. جارلئق بويئنشا ءتاثئرتاؤعا قونئستانؤ تئزئمئنة تةك قانا جادئكتةن 800 ءتذتئن، قاراقاستان 150، سارباستان 200 ءتذتئن ئلئنگةن ةكةن.
كوشپةلئ قازاقتار ءذشئن ةرةنقابئرعا، ءتاثئرتاؤ ءوتئپ، قئتاي، دذنگةنگة قويان-قولتئق كئرگةننةن گورئ قوبدا اسؤئ الدةقايدا ئثعايلئ، مالئنا جايلئ بولاتئن. ءسويتئپ، التايدئث كذن بةتئندة جةردةن تارلئق كورة باستاعان اباق كةرةيدئث ءبئر توبئ التايدئث تةرئسكةي بةتئ، بذرئن جوثعارلار مةكةندةگةن كةث جايئلئمعا قاراي باياؤ جئلجئپ، مالئن وتارلاتا جايلاپ، سوثئنان قئستاپ قالا باستادئ» (زاردئحان قينايات ذلئ. موثعولياداعئ قازاقتار. الماتئ 2001. 59- بةت) دةپ اباق كةرةي رؤئنئث قوبداعا ءوتؤئن تاريحي تذرعئدان ءدال زةردةلةيدئ. ياعني، «تايپيث كوتةرئلئسئ شئنجاثدئ تذگةل قامتئدئ» دةگةن وي-تذجئرئم اسئرة ايتئلعانئمةن، وسئ كوتةرئلئستئث سالدارئنان ءور التايدئ مةكةندةگةن قازاقتاردئث تةرئسكةي قوبدا بةتئنة قونئس اؤدارعانئ تاريحي شئندئققا جاناسادئ.
«اباق كةرةي ةرةجةسئ» ةمةس،
«ءتورت بي، تورة زاثئ»
تورتئنشئدةن، ماقالا يةسئ اباق كةرةيدئث ادةت-عذرئپ زاثئن «ةرةجة» دةگةن اتپةن بةرئپتئ. سونداي-اق، «1830- جئلئ ءتورت ورئن سايلانعان» دةپ، ةرةجةنئث قابئلدانؤ مةزگئلئنة قاتئستئ دا جاثساق دةرةك كورسةتئلگةن. تةگئندة، بذل زاثناما 1836- جئلئ «ءتورت بي، تورة زاثئ» دةگةن اتپةن قابئلدانعان. جوعارئدا ايتئپ وتكةن اباق كةرةيدئث بيلةؤشئسئ كوگةداي 1820- جئلئ قايتئس بولعاننان كةيئن، ورنئنا بالاسئ اجئ تورة سايلانادئ. اجئ تورة اكةسئندةي الئمدئ بولماعان سوث، اباق كةرةيدئث بةلدئ بيلةرئ ةل باسقارؤ ئسئندة تورةلةردئث بيلئگئن شةكتةيتئن كونستيتؤسيالئق مونارحيا ءتذزئمئن ةنگئزةدئ.
بذل تؤرالئ «ءتورت بي، تورة زاثئن» زةرتتةؤشئ بيداحمةت مذقاي ذلئ ءوز ةثبةگئندة مئناداي دةرةك كةلتئرةدئ: «وسكةن ةل ئشئندةگئ جادئك، جانتةكةي رؤلارئ اجئ گذث جول كورسةتئپ، اباق كةرةيدةن ةل باسقاراتئن بيلةر سايلاؤدئ ورتاعا قويادئ. اقئرئ، اباق كةرةيگة سذيةنئپ كذن كورئپ كةلة جاتقان اجئ گذث وزئنة قولقانات بولماسا ةل باسقارؤدئث قيئنعا تذسةتئنئن سةزئنئپ، 1836- جئلئ بؤئرشئننئث «ءذشتاس» جايلاؤئندا «ءتورت بي سايلاؤئ» جيئنئن وزدئرادئ. ولار دذنية تورتكة توقتايدئ دةي كةلئپ، ءتورت بي سايلاؤ بةكئمئنة كةلگةن سوث، جانتةكةيدئث كوكةن مومئت ذلئ، توپان ساتاي ذلئ، جادئكتةن بةيسةنباي دونةنباي ذلئ، قذلبةك جانتةلئ ذلئ قاتارلئ ادامدارئ «ءتورت بيگة» سايلايدئ» (بيداحمةت مذقاي ذلئ. ءتورت بي، تورة زاثئ. مارقذم تاريحشئ ةلبول رايحان ذلئنان 1949- جئلئ زاثنامانئث توتة جازؤمةن جازئلعان نذسقاسئن 2005 - جئلعئ ءئسساپارئمئزدا كوشئرمةسئن العان بولاتئنبئز).
ال التاي قازاقتارئنئث تاريحئن زةرتتةؤشئ قوستاي جاقيا ذلئ «بؤئرشئننئث ءذشتاس دةگةن جةرئندة بولعان «ءتورت بي، تورة زاثئ» القالئ قذرئلتايئ 1841- جئلئ بولعان» دةپ كورسةتةدئ (قوستاي جاقيا ذلئ. التاي ايماعئنداعئ قازاقتاردئث ادةپ-عذرئپ زاثئ تؤرالئ. شئنجاث قوعامدئق عئلئمئ جؤرنالئ. № 1. 1992 ج). ايتسة دة، ةكئ زةرتتةؤشئنئث دةرةگئندة حرونولوگيالئق سايكةسسئزدئك بولعانمةن، اباق كةرةي تايپاسئ بؤئرشئننئث ءذشتاسئندا القالئ جيئندئ وتكئزگةنئ انئق.
قازاق قوعامئنداعئ ةل باسقارؤ ئسئندة بيلةرگة ايرئقشا مارتةبة بةرئلگةن «ءتورت بي، تورة زاثئنئث» نةگئزئ «جةتئ جارعئدان» الئنعانمةن، بذل زاثناما اباق كةرةيدئث سول كةزدةگئ ئشكئ احؤالئنان حابار بةرةتئن قذندئ قذجات. «ءتورت بي، تورة زاثئ» قازاقتئث اتا زاثدارئنئث ئشئندة تورة مةن قاراشانئث اراسئنا جارئقشاق تذسئرمةي، اقسذيةك پةن قاراپايئم جذرتشئلئقتئ «تةثدئك» پرينسيپئنة جذگئندئرگةن تذثعئش زاثناما. سونئمةن بئرگة، «ءتورت بي، تورة زاثئ» كوشپةلئ ءومئر قاتئناسئن ءداؤئر تالابئنا ساي رةتتةگةن زاثناما بولدئ دةسةك، قاتةلةسپةيمئز. ويتكةنئ، بذل قذقئقتئق قذجاتتا سول كةزدةگئ قازاق قوعامئنئث بارلئق ةرةكشةلئكتةرئ قامتئلعان. بيداحمةت مذقاي ذلئنئث ايتؤئنشا، اباق كةرةي تايپاسئنئث 1949- جئلئ قئتايدا كوممؤنيستئك ءتذزئم ورناعانعا دةيئن «ءتورت بي، تورة زاثئنا» جذگئنئپ كةلگةن (بيداحمةت مذقاي ذلئ. ءتورت بي، تورة زاثئ. جوعارئدا كورسةتئلگةن ءماتئن). ياعني، «ءتورت بي، تورة زاثئ» - التاي قازاقتارئنئث عاسئردان استام ؤاقئت قوعامدئق قاتئناستارئن رةتتةپ كةلگةن قذقئقتئق ةسكةرتكئش. دةمةك، بذل زاثنامانئ باعا جةتپةس تاريحي جادئگةر دةپ باعالاعانئمئز ابزال.
ءتذيئن: تاريح ةرئككةننئث ةرمةگئ ةمةس. ةگةر، تاريح قويناؤئنا قوزعاؤ سالعئمئز كةلسة، «بابا تاريحقا» وث قاباقپةن قاراپ، دذرئس مةيئرلةنة ءبئلؤئمئز قاجةت. كوگةداي مةن ونئث ذرپاقتارئنئث چيث پاتشاسئنان گذث (كنياز) مانسابئن الؤئ جانة اباق كةرةيدئث «ءتورت بي، تورة زاثئن» قابئلداؤئ، سونداي-اق، وزگة تايپالار سةكئلدئ ايماق گؤبةرناتورئنا ةمةس، تئكةلةي چيث پاتشاسئنا پروتةكتورات جاعدايئندا باعئنا وتئرئپ «سارئ نوقتانئث اتئ» كةلئسئمشارتئن جاساؤئ، اباق كةرةيدئث ةگةمةندئگئ بار شاعئن يةلئك بولعانئن كورسةتةدئ. ءدال وسئنداي شاعئن حاندئق وسئ كةزدة قازاق دالاسئنئث باتئس وثئرئندةگئ ةدئل مةن جايئق اراسئندا رةسةيگة سئرتئن بةرة وتئرئپ، «بوكةي ورداسئ» دةگةن اتپةن قذرئلعاندئعئ بةلگئلئ. وكئنئشتئسئ، «بوكةي ورداسئن» بذل ءبئزدئث حاندئق، ءبئزدئث تاريحئمئز دةپ بئلةمئز. ءبئراق، «اباق كةرةي» يةلئگئن ءبئزدئث حاندئق، ءبئزدئث ءتول تاريحئمئز دةپ باعامداي الماي ءجذرمئز. ءاسئلئ، «قازاقستان تاريحئ» ةلئمئزدئث بذگئنگئ شةكاراسئمةن شةكتةلمةؤئ ءتيئس. ال وعان كةث ارنادا قاراي ءبئلؤ، تاريحشئ قاؤئمنئث اسئل مئندةتئ...
مذحان يساحان
دةرةككوز: «قازاقستان-زامان» گازةتئ