ةلئمئزدئث عارئش سالاسئندا نة جاثالئق؟
سولتذستئك الپاؤئت كورشئمئز ونسئز دا جوعارئ ةمةس ارةندا قذنئن كوپسئنئپ، ونئ تاعئ كةمئتؤ ماسةلةسئن كوتةرئپ جاتقان كورئنةدئ!
عارئش سالاسئندا نة بولئپ جاتقانئن ءبئلؤ ءذشئن قالاؤلئلار ذلتتئق عارئش اگةنتتئگئنئث («قازعارئش») ءتوراعاسئ تالعات مذسابايةأتئ «ذكئمةت ساعاتئنا» شاقئرعان بولاتئن. «ءبئزدئث ذكئمةت رةسةيمةن عارئش ايلاعئنا قاتئستئ قاپتاعان كةلئسئمدةرگة قول قويعان، ءبئراق بايقوثئر قالاسئنا قاتئستئ پارمةندئ ءئس-قيمئل جوق، - دةدئ ءبئرئنشئ بولئپ، سذراق قويعان ءماجئلئس دةپؤتاتئ ألاديمير نةحوروشةأ، - بايقوثئردا قازاقستاندئقتار مةديسينالئق كومةك الؤ جونئنةن قيئندئقتار كورئپ وتئر. ءبئلئم الؤ جونئنةن دة پروبلةما شاش ةتةكتةن. جذمئسقا نةگئزئنةن تةك رةسةيلئكتةردئ الادئ، ال قازاقستاندئق ماماندارعا تومةن جالاقئ تولةيدئ. قازاقستاندئقتارعا، قازاقستاندئق ءنومئرلئ كولئكتةرگة 22:00-دةن تاثعئ 6 عا دةيئن قالا اؤماعئنا كئرؤگة ةندئ تئيئم سالئپ تاستادئ! ءبئزدئث ازاماتتار مةن ازاماتشالار رةسةيلئكتةرمةن جالعان نةكة راسئمدةؤگة ءماجبذر» دةپ، تذيتكئلدةردئ تةرمةلةگةن، اشئنا سويلةگةن دةپؤتات ارئ قاراي نة بولاتئندئعئن سذرادئ. تالعات مذسابايةأ بذل سذراقتاردئث ءوز قذزئرئنا كئرمةيتئندئگئن ايتئپ، ءسوزدئ قازاقستان پرةزيدةنتئنئث «بايقوثئر» كةشةنئندةگئ ارنايئ وكئلئ ءسابيت قوجاحمةتوأكة ذسئندئ. ول «22:00-دةن كةيئن كئرگئزبةيتئنئ، مةديسينا جانة باسقا ماسةلةلةر بويئنشا» قازئرگئ ؤاقئتتا «ذكئمةت مذشةلةرئ جذمئس جاساپ جاتقاندئعئن» جةتكئزدئ.
- بذل پروبلةمالاردئ شةشؤ ءذشئن بذرئننان قول قويئلئپ قويعان كةلئسئمشارتتارعا وزگةرئستةر ةنگئزؤگة تاپسئرما بةرئلدئ، - دةدئ ءسابيت نذرماحان ذلئ.
- ذكئمةتكة كةلةسئ جئلدئث قاثتار ايئنئث 15 نة دةيئن وسئ كةلئسئمشارتتاردئث ءبارئن قاراپ شئعؤ، قازئرگئ زامان تالابئنا ساي قانداي وزگةرئستةر كئرگئزؤ جايئن پئسئقتاؤ جونئندة تاپسئرما جذكتةلگةن. مينيسترلئكتةر جذمئس جاساؤدا، - دةي كةلة، پرةزيدةنتتئث ارنايئ وكئلئ الدا، جةلتوقسان ايئنا دةيئن رةسةي مةن قازاقستاننئث ةكئجاقتئ ذكئمةت ارالئق كوميسسياسئنئث وتئرئسئن وتكئزؤ جوسپارلانعاندئعئن حابارلادئ: «كةلئسئمشارتتا ماسةلةلةر ذكئمةتارالئق كوميسسيادا شةشئلسئن دةپ كورسةتئلگةن. ةگةر قالانئث ئشئندةگئ قابئلدانئپ جاتقان قاؤلئلار كةلئسئمشارتتارعا قايشئ كةلةتئن بولسا، كوميسسيا وتئرئسئندا ءوز تاراپئمئزدان سولاردئث ءبارئن كورسةتئپ، سول سذراقتاردئ كوتةرةمئز. پروبلةمالاردئ ةكئجاقتئ كوميسسيا اياسئندا شةشةمئز دةگةن ويئمئز بار». ءسابيت قوجاحمةتوأ جاقئندا دةنساؤلئق ساقتاؤ، ءبئلئم جانة عئلئم، سونداي-اق ةثبةك جانة حالئقتئ الةؤمةتتئك قورعاؤ مينيسترلئكتةرئنئث باسشئلئقتارئ وكئلدةرئنئث بايقوثئر قالاسئنا كةلئپ كةتكةندئكتةرئنةن قذلاعدار ةتتئ. «سولار كورئپ، كةمشئلئكتةرئنئث بارلئعئن انئقتاپ، ةندئگئ رةسةي جاعئمةن سول باعئتتاردا جذمئس ئستةؤدة. جالعئز پرةزيدةنتتئث ارنايئ وكئلئ ةمةس، ءاربئر سالانئث مامانئ بولئپ، بئرئگئپ، جذمئس جاساي بةرؤئمئز كةرةك. سوندا الةؤمةتتئك ماسةلةلةردئث ءبارئ شةشئلةدئ» دةدئ ول.
وسئدان كةيئن دةپؤتاتتار رةسةيدئث «بايقوثئر» ءذشئن قانشا اقئ تولةيتئندئگئن سذراستئردئ. «ارةندا قذنئ 1994- جئلدان بةرئ وزگةرگةن جوق، - دةدئ «قازعارئش» باسشئسئ ت.مذسابايةأ، - جئلئنا 115 ميلليون دوللار مولشةرئندة ءالئ تذر. ول ول ما، «روس كوسموس» تاراپئنان ةندئگئ الدةنةشة رةت جالداؤ باعاسئن تومةندةتؤ قاجةتتئگئ تؤراسئندا مالئمدةمة جاسالدئ. ولار عارئش ايلاعئنداعئ كوپتةگةن وبيةكتئلةردئ قازئر پايدالانبايتئندارئن العا تارتادئ. ياعني ولاردئ جالداؤ نئسانئنان شئعارئپ، بئزگة قايتارماق». بذل جةردة ءبئر كئلتيپان بار: «بايقوثئرداعئ» سول مئثنان دا كوپ نئساندئ رةسةيلئكتةر جاثارتپاي، جوندةمةي، ونداعان جئلدار قارقئندئ پايدالانئپ، ابدةن كونةرتكةن، بذعان قالاؤلئلار دا ءوز ساپارلارئ بارئسئندا كوز جةتكئزئپ قايتقان-تئن.
سولتذستئك كورشئمئزدئث عارئش ايلاعئ ءذشئن تولةيتئن اقئسئن ازايتؤ جونئندةگئ تالابئ نةگئزسئز، سةبةبئ ا ق ش-تئث بيئل ءوز «شاتلدارئنئث» ذشؤئن تولئق توقتاتؤئ جانة باسقا دا سةبةپتةر ناتيجةسئندة «بايقوثئردئث» باسئ ارتئپ، ول بذرئنعئدان دا مول تابئس اكةلؤدة. تيئسئنشة، قازاق جةرئندةگئ عارئش ايلاعئنا الاپات اؤئرتپالئق-سالماق تذسؤدة. وسئ ورايدا قازاقستان ذلتتئق عارئش اگةنتتئگئنئث ءتوراعاسئ اقئسئ تولةنةتئن، كوممةرسيالئق ذشئرؤلاردان قانشا تابئس تاباتئندئعئن رةسةيدئث قذپيا ذستايتئندئعئن ةسكةرتتئ. «الايدا ءبئزدئث شامالاپ ةسةپتةؤلةرئمئز بويئنشا، - دةدئ تالعات مذسابايةأ، - وتكةن جئلئ ولار كةم دةگةندة، ميلليارد دوللاردان استامعا تاپسئرئس ورئندادئ». «بايقوثئردئث» قذنئنا قاتئستئ قئزؤ پئكئرتالاسقا قالاؤلئلار دا قوسئلدئ.
- 115 ميلليون دوللار - 1994- جئلدئث سوماسئ، - دةپ باس شايقايدئ دةپؤتات سةرئك تةمئربولاتوأ. - سول كةزدةن بةرئ جئل سايئن «بايقوثئردان» كوممةرسيالئق ذشئرؤلار سانئ تةك ارتا ءتذستئ. جئل ساناپ، وسئ ذشئرؤلاردان كةلةر ةكولوگيالئق زارداپ تا ارتؤدا. سوندئقتان 115 ميلليون دوللار ةكولوگيالئق شئعئن جانة باسقا تذرعئسئنان سايما ساي وتةم ةمةس.
«قازعارئش» باسشئسئ قازاق جةرئنئث ذستئنةن ؤ سةؤئپ، گةپتيلمةن ذشاتئن «پروتون» زئمئراندارئنا قازاقستاننئث تئيئم سالئپ تاستاي المايتئندئعئن اشئق ايتتئ. ويتكةنئ وندا «رةسةيگة «بايقوثئردان» كةتؤگة تؤرا كةلةتئن» كورئنةدئ. ال وعان قاراعاندا، ةكولوگيالئق جاعئنان تازالاؤ «انگارا» زئمئراندارئن كوككة اتتاندئرؤعا «مامانداناتئن» جاثا «بايتةرةك» عارئشتئق-زئمئران كةشةنئنئث بولاشاعئ تذماندئ بولئپ تذرعانعا ذقسايدئ. سةبةبئ ونئث قذنئ شارئقتاپ شئعا كةلگةن. «ءبئز «بايتةرةكتئ» ارئ قاراي سالامئز دةسةك، وعان ساياسي شةشئم كةرةك، - دةپ شارت ءتذيدئ عارئشتئق اگةنتتئك جةتةكشئسئ ت.مذسابايةأ. - بذل جوبا قذنئنئث مةجةلةنگةن 233 ميلليون دوللاردان بذگئنگئ تاثدا 1 ميلليارد 248 ميلليون دوللارعا، ياعني 5 ةسةدةن ارتئققا قئمباتتاؤئنا بايلانئستئ بولئپ وتئر. سوندئقتان ةندئ جوعارئ دةثگةيدة ساياسي شةشئم قابئلدانؤعا ءتيئس». عارئشكةر ةشبئر ةلدة ميلليارد دوللاردان كةمگة عارئش ايلاعئ سالئنبايتئندئعئن مالئمدةدئ. ءاؤ باستا شةنةؤنئكتةردئث بذعان نة ورةسئ جةتپةگةن، نة ولار الگئندةي قارجئعا «بايتةرةكتئث» ةشقاشان سالئنئپ بئتپةيتئندئگئن بئلة تذرا، بولگئزگةن.
قارجئعا قاتئستئ ماسةلةنئث بوي كوتةرگةندئگئنة قاراماستان، ذلتتئق عارئش اگةنتتئگئ قاراپ وتئرماعان ةكةن. «بايتةرةك» كةشةنئنئث «جوبالاؤ جذمئستارئنئث نةگئزگئ ذلةسئ ورئندالئپتئ». «قذرئلئس بولئگئندةگئ جوبالاؤ جذمئستارئن 2012- جئلئ اياقتاؤ جوسپارلانؤدا». قاجةتتئ ساياسي شةشئم بولسا، قازاقستان «بايتةرةك» عارئشتئق-زئمئران كةشةنئن سالؤعا 2013- جئلئ كئرئسئپ كةتپةك. جوبانئ اياقتاؤ مةرزئمئ ازئرگة - 2017- جئل. ايتپاقشئ، ءدال وسئنداي «انگاراعا» نةگئزدةلگةن كةشةندئ رةسةي ءوزئنئث «پلةسةسكئسئندة» سالماق. تالعات مذسابايةأ سولتذستئك كورشئمئزدئث وعان ةندئگئ 2 ميلليارد دوللاردان ارتئق قارجئ بولگةندئگئن جةتكئزدئ. «ءبئراق ول جةردة ورئسشا ايتقاندا، «كون نة أاليالسيا»، ياعني ءالئ تذك جوق. دةمةك، ءبئزدئث جاعدايئمئز وعان قاراعاندا جاقسئراق» دةدئ «قازعارئش» باسشئسئ. ول سوناؤ 2004- جئلدئث 20- جةلتوقسانئندا قول قويئلعان «بايتةرةك» عارئشتئق-زئمئران كةشةنئن قذرؤ تؤرالئ ذكئمةت ارالئق كةلئسئمگة تولئقتئرؤلار ةنگئزؤ باعئتئندا وزدةرئنئث 2 جئل بويئ جان سالئپ جاتقاندارئن ايتتئ. «ةثبةكتئ كوپ تئلةيتئن جذمئس جذرؤدة، - دةدئ تالعات امانگةلدئ ذلئ. - رةسةيلئكتةر، ارينة، قذجاتتئث تذزةتئلگةنئن قالامايدئ. ال ءبئز «بايتةرةكتئث» سالئنؤ مةرزئمئن ناقتئ جازئپ، كورسةتپةكپئز، بذرئن قول قويعاندا، ول جازئلماپتئ. سوسئن كةشةنگة قاتئستئ رةسةي ةشقانداي جاؤاپكةرشئلئك ارقالامايدئ ةكةن، ونئث دا مئندةتئن بةلگئلةؤ كةرةك». «قازعارئش» باسشئسئ «انگارانئث» رةسةيدة سئنالماي، قازاق جةرئنةن، «بايتةرةكتةن» ذشئرئلؤئنا جول بةرمةيتئندةرئن نئقتادئ.
باسقا جاثالئقتارعا كةلسةك، ت.مذسابايةأ 2008- جئلئ كةنةت بذزئلئپ، باسقارؤدان شئعئپ كةتكةن «KazSat-1» ءذشئن ساقتاندئرؤشئ كومپانيادان اقئرئ وتةماقئ العاندارئن حابارلادئ. راس، بيؤدجةتكة قانشا سوما قايتقاندئعئن، ول كوممةرسيالئق قذپياعا باعئنئپ، ايتا المادئ. قولدا بار دةرةككة جذگئنسةك، ساقتاندئرؤ تولةمئ جةر سةرئگئنئث 70 پايئزئن، ياعني 45 ميلليون دوللاردئ قذراعان دةسةدئ. ال 16- شئلدةدة عارئشقا جول تارتقان «2- KazSat» بولسا، گةوستاسيونارلئق وربيتاداعئ ورنالاسؤ نذكتةسئندة ةندئگئ تذراق تاؤئپتئ. ءبئراق ونئث تئزگئنئ ازئرگة - رةسةيدة. «بئزگة تاپسئرعانشا، وندا شتاتتان تئس جاعداي بولماؤئنا رةسةي تاراپئ جاؤاپتئ. تةك ءوزئمئز قابئلداپ العان سوث، ياعني قازان ايئنئث سوثئندا ءبئز «قازسات-2»-نئ ساقتاندئرامئز» دةگةن قازاقستاندئق عارئشتئق اگةنتتئك ءتوراعاسئ بذل باعئتتاعئ «بذرئن جئبةرئلگةن قاتةلةر ةسكةرئلةتئندئگئنة» سةندئردئ.
ايحان ءشارئپ
دةرةككوز: «ايقئن» گازةتئ