تاشكةنت ءذشئن تالاس

سوعان قاراماي، اؤمالئ-توكپةلئ زاماندا قئزؤ ايتئس-تارتئستئث ورتاسئندا بولئپ، جاي-كذيدئ كوزبةن كورئپ، كؤا بولعانداردان ةستئپ-بئلگةندةرئمدئ كةيئنگئ ذرپاققا امانات رةتئندة ايتؤعا قذمبئلمئن.
وتكةن عاسئردئث 17- جئلئندا قازان توثكةرئسئ بولئپ، كةثةس وكئمةتئ ورناعانئ ايان. ميلليونداعان ادامداردئث قانئ توگئلئپ، شئبئن جاندارئن قيعان اتالمئش توثكةرئستةن كةيئن قؤئرشاق رةتئندة كوپتةگةن دةربةس رةسپؤبليكالار ءوز الدارئنا شاثئراق كوتةرئپ، ءبئرتذتاس كةثةس وكئمةتئنئث قاراؤئنا بئرئكتئ. قئرعئزستان، تاجئكستان، تذركئمةنستان، وزبةكستان، قازاقستاننئث وثتذستئك ايماقتارئ تذركئستان اأتونومياسئنا توپتاسئپ، ءبئراز جئل تاشكةنت قالاسئنان باسقارئلدئ. انئعئراق ايتقاندا، بذل اكئمشئلئك ورتالئققا قازاقستاننئث وثتذستئك وبلئستارئ ةنئپ، قالعان (ذلان-بايتاق) بولئگئ ءوز الدئنا جةكة اأتونوميالئق رةسپؤبليكا دةلئندئ. استانا رةتئندة (كةيئن رةسةي قذرامئنا وتكةن) قازاقتاردئث ةجةلگئ مةكةندةرئنئث ءبئرئ - ورئنبور قالاسئ بةلگئلةندئ. (ورئنبور وبلئسئ قازاق جةرئ بولماسا، ورئنبوردئث استانا بولؤئ مذمكئن ةمةستئگئ ايتپاسا دا ايان).
تذركئستان ولكةسئنئث استاناسئ - تاشكةنت قالاسئندا قازاقتاردئث ادةبي، مادةني، وقؤ-اعارتؤ سالالارئندا ئقپالئ مول بولدئ. ولكة باسشئلارئنئث دةنئ قازاقتار ةدئ (سذلتانبةك قوجانوأ، نازئر تورةقذلوأ، تذرار رئسقذلوأ ت.ب.). جوعارئ جانة ورتا دارةجةلئ وقؤ ورئندارئنئث كوبئندة قازاق تئلئندة ءدارئس ءجذرئپ، گازةت-جؤرنالدار شئعئپ تذردئ. احمةت بايتذرسئنوأ، جذسئپبةك ايماؤئتوأ، حالةل دوسمذحامةدوأ، مذحامةتجان تئنئشبايةأ، مذحتار اؤةزوأتةي تذلعالار وسئندا جةمئستئ قئزمةت اتقاردئ. قئسقاسئ، سول كةزدةگئ تاشكةنت قالاسئن قازاقتئث مادةني ورتالئعئ دةؤگة تولئق نةگئز بار-تئن. ونئث ذستئنة، قالانئ قورشاعان اينالا توثئرةكتةگئ حالئقتئث باسئم بولئگئ قازاقتار بولعاندئقتان، تاشكةنت قالاسئ رةسمي تذردة وزبةكتةرگة قارامايتئن (ولاي دةپ ةشكئم ويلامايتئن).
راس، قالاداعئ وزبةكتةر سان جاعئنان قازاقتاردان مولداؤ ةدئ. الايدا، ءبارئبئر قازاق وكئلدةرئنئث يةلئگئندةگئ كاسئپورئن، زاؤئت-فابريكا، ءئرئ ساؤدا مةكةمةلةرئ از ةمةس-تئ. سولاردئث ئشئندة جامال وماروأانئث اكةسئ وماردئث ءبئر وزئندة قانشاما تابئس كوزدةرئ بولعانئ باسقا بولماسا دا جاقئن تؤئستارئ بئزگة بةس ساؤساقتاي بةلگئلئ-تئن (ومار كةيئن قالاداعئ ءبئر دذكةن مةن باؤ-باقشاعا بولةنگةن سالتاناتتئ تذرعئن ذيئنةن باسقاسئن ءوز ةركئمةن مةملةكةت قاراؤئنا وتكئزئپ جئبةردئ، ءبئراق وعان قاراماي، 1937- جئلئ حالئق جاؤئ رةتئندة رةپرةسسيا پئشاعئنان امان قالعان جوق).
ارادان بةس-التئ جئل وتةر-وتپةستة تذركئستان ولكةسئ تاراپ، قئرعئز ءوز الدئنا، وزبةك ءوز الدئنا رةسپؤبليكاعا اينالئپ، قئرعئزدئث استاناسئ - فرؤنزة، وزبةكتئث استاناسئ - سامارقان قالاسئ بولدئ. تاجئك پةن تذركئمةن رةسپؤبليكالارئ (وزبةكستانعا قارامايتئن) بذقار اأتونوميالئق رةسپؤبليكاسئ قذرامئنا كئردئ.
مئنة، وسئ شاقتا اياقاستئنان تاشكةنت قالاسئن وزبةكتةردئث استاناسئ ةتؤ جونئندة اثگئمة كوتةرئلئپ، ونئ بذكئل حالئقتئق رةفةرةندؤم وتكئزؤ ارقئلئ شةشؤ قولعا الئندئ.
تاشكةنت ءذشئن تالاس-تارتئس باستالدئ. ونئ قولدان شئعارماؤ ءذشئن قازاق، وزبةك، سارت (وزبةك ةمةس) - ءذش حالئقتئث وكئلدةرئ شايقاستئ. باسئ-قاسئندا كةيئن ر س ف س ر مينيسترلةر كةثةسئ ءتوراعاسئنئث ورئنباسارئ بولعان تذرار رئسقذلوأ، سونداي-اق كةيئن وزبةكستان مينيسترلةر كةثةسئنئث ءتوراعاسئ بولعان (ذلتئ قازاق) سذلتان سةگئزبايةأ جانة ءوزئن سارت دةپ سانايتئن اكمال يكراموأ تذردئ. العاشقئ ةكئ توپتئث باسشئسئ قازاق پةن وزبةكتةن بولسا، تاشكةنت ءذشئن تايتالاسقان سارتتاردئث ءجونئ مذلدة باسقا-تئن. ورئستاردئث مةششاندارئ سياقتئ، وزدةرئن وزبةك دةؤگة ارلاناتئن سارتتار تاشكةنتتئ يةلةنئپ، سول ارقئلئ بذكئل وزبةكستانعا بيلئك جذرگئزگئسئ كةلدئ. سارت اتانؤدئث ءذش شارتئ: قالانئث كورنةكتئ جةرئندة ساليقالئ مةكةنجايئ، مول تابئس اكةلةتئن ساؤدا دذكةنئ نةمةسة كاسئپورنئ بولؤئ، مئندةتتئ تذردة وزبةك تئلئندة سويلةؤئ ةدئ. وسئ ذشةؤئنة ية ادام عانا سارت دةلئندئ. جانة ولار وزدةرئن ماحاللا شايحانالارئندا باسقا جذرتقا اقئل ايتئپ، كوسةمسؤگة ءتيئسپئز دةپ سانادئ.
ال دالا قازاقتارئ اؤئل-اؤئلدئ ارالاپ، ذساق ساؤدا-ساتتئقپةن اينالئساتئن، تذرمئسقا قاجةتتئ زاتتاردئ قئمبات باعاعا ساتئپ، كوپ الئپ، از بةرةتئن وزبةكتةردئ دة سارتقا بالاپ، ولاردئ كورگةندة كئرپئدةي جيئرئلاتئن، جاقتئرمايتئن، جالپئ «سارت» دةگةن ءسوز قازاقتارعا ذنامايتئن. ولاردان ساقتاناتئن، كذدئك-كذمانمةن قارايتئن. ءبئر قئزئعئ، قازاقتاردئث ئشئندة دة سارت اتانعان سابازدار بولدئ.
ءبئر مئسال. انامنئث اجةسئنئث تؤعان ءئنئسئ مانگةلدئ تاشكةنتتئث سابان بازارئن باسقارئپ، قالانئث اتاقتئ سارتئنئث (ساؤداگةر) قئزئنا ذيلةنگةن-دئ. اؤئلداستارئ ونئ «مانگةلدئ سارت بوپ كةتتئ» دةپ ءاجؤالايتئن. سوندئقتان دا بارشا تؤما-تؤئس ونئمةن ات قذيرئعئن كةسئپ، ذيئنة ةشكئم بارمايتئن، ءوزئن دة، بالا-شاعاسئن دا كةلتئرمةيتئن. اشتئق بةلةث العان جئلداردا دا ودان ةشكئم جاردةم كذتئپ، قول جايئپ بارعان ةمةس. مانگةلدئمةن تةك مةنئث اكةم ءابدئراحمان عانا جئلئ قارئم-قاتئناس جاساپ، ذيگة كةلسة قذشاق جايا قارسئ الاتئن. انامنئث سالقئن قاباق كورسةتؤئنة قاراماي، ةكةؤئ وثاشا بولمةدة ئث-شئثسئز اراق ءئشئپ، تاث اتقانشا اثگئمة-دذكةن قذراتئن. اكةم قازاقتئث ةسكئ ادةت-عذرپئنا پئسقئرمايتئن، سودان با، الدة بوتةلكةلةس بولعاندئقتان با، ايتةؤئر، مانگةلدئنئ ءبئر كئسئدةي قذرمةتتةيتئن. ءبئر جولئ ئشئمدئككة قاتتئ قئزعان مانگةلدئ «ءما، ال» دةپ ءبئر ؤئس اقشا تئقپالاعاندا، اكةمنئث ونئ شاشئپ جئبةرگةنئن كوزئم كورگةن. سول سةبةپتئ، اكةمدئ مانگةلدئنئث اقشاسئنا قئزئقتئ دةپ ايتا المايمئن.
ءوثئ جيرةن، ساپ-سارئ، كوك كوزدئ مانگةلدئ ذزئن بويلئ، تولئق دةنةلئ ادام ةدئ. ذيگة ءجيئ كةلةتئن. انام ول وتئرعان جةرگة اياق باسقئسئ كةلمةيتئندئكتةن، اكةم ةكةؤئنة شاي-سؤدئ مةن بةرةتئنمئن. مانگةلدئ كةلگةن سايئن اكةم ماعان: «كوردئث بة، مئنة، مانگةلدئ تاعاث (ناعاشئ دةگةنئ) كةلدئ. بذل - مانگةلدئ ةمةس، اناثنئث اكةسئ ءجذنئس اتاث»، - دةيتئن. «سارت بوپ جذرگةنئ ؤاقئتشا نارسة، قازاقتار بوسقا جازعئرادئ، ءتذبئ قازاق بولعان سوث ءبئتتئ، ةشقايدا كةتپةيدئ»، - دةيتئن. بذل سوزگة ءماز بولاتئنئم سونشا، ئنتئ-شئنتئممةن قئزمةت كورسةتةمئن. تاماقتارئن بةرئپ، شايلارئن قايتا-قايتا ئسئتئپ، زئر جذگئرةمئن.
ءبئر جولئ مانگةلدئ ءبئزدئث ذيگة ذزئن بويلئ، اياق-باسئ كةلئستئ، جاسئ ءبئرازعا بارعان تذثعئش قئزئن ةرتئپ كةلدئ. قئزئ دا اكةسئ سياقتئ، ءوثئ دة، شاشئ دا ساپ-سارئ، كوزئ كوك، فرؤنزة قالاسئندا شؤ اثعارئنداعئ جةرگئلئكتئ شيكئزاتتان ءدارئ-دارمةك جاسايتئن كومبيناتتئث باس ينجةنةرئ ةكةن. مذنئث سئرئن مةن كوپ جئلدار وتكةن سوث ءتذسئندئم. «سابان بازاردئث قوجاسئ» دةگةندئ دة كةيئن ذعئندئم. سالئستئرئپ-سارالاپ، تالداؤ جاساعاندا، مذنئث بذگئنگئ نارئقتئق ةكونوميكانئث كورئنئسئ ةكةنئنة كوزئم جةتتئ. ءبئر قئزئعئ، كةثةستئك كةزةث تذسئندا سول مانگةلدئ ناعاشئنئث ءبئر ذلئ وزبةكستان كومپارتياسئ ورتالئق كوميتةتئندة بايلانئس جانة ترانسپورت ءبولئمئنئث مةثگةرؤشئسئ، بايلانئس ءمينيسترئ، ك س رو بايلانئس ءمينيسترئنئث ورئنباسارئ سةكئلدئ جوعارئ لاؤازئمدئ قئزمةتتةر اتقاردئ. ءوزئن قازاقپئن دةيتئن. ءبئراق ةلدةگئ جاقئن-جؤئق اعايئن-تؤئستار ءبارئبئر سالقئن قاباق كورسةتئپ، ةشكئممةن جاقئن ارالاسقان جوق. سول بويئ كةتتئ. قازئر ويلايمئن: ذتقان كئم، ذتئلعان كئم دةپ. مةنئثشة، مانگةلدئ ناعاشئم سارت بولئپ، ةشتةثة بذلدئرگةن دة، بئرةؤ-مئرةؤدئث الا ءجئبئن اتتاپ، كئسئ اقئسئن جةگةن دة ةمةس. بار جازئعئ قامسئز-مذثسئز عذمئر كةشؤ ءذشئن بايؤدئث جولئن جاقسئ بئلگةنئ، تئنئمسئز تئپئرلاعانئ-اؤ دةيمئن.
سونئمةن، قازاقتاردئث سول ؤاقئتتارداعئ ءئرئ مادةني ورتالئعئ بولعان تاشكةنت ءذشئن تالاس باستالئپ، تذرار رئسقذلوأ قازاقتار، سذلتان سةگئزبايةأ (سةمةيلئك قازاق) وزبةكتةر، اكمال يكراموأ سارتتاردئث ءسوزئن سويلةپ، ءذشةؤئ ءذش جاققا تارتتئ. سان جاعئنان باسئم قازاقتاردا تاشكةنتتئ قولدان شئعارماؤ ءذشئن مذمكئندئك مول ةدئ. سوندئقتان، ولار كوپ الاثداماي، ناقتئ جاعدايعا ونشا نازار اؤدارمادئ. ناقتئ جاعداي بئلاي-تئن. سذرحانداريا ءؤالاياتئنان تاشكةنت اثعارئنا قونئس اؤدارعان قئرعئز، قازاق تايپالارئنئث كوبئ وزدةرئن وزبةكپئز دةپ، سولارعا قوسئلدئ. سارتتار دا وزبةككة قوسئلعئسئ كةلدئ. وركوكئرةكتةؤ سذلتان سةگئزبايةأ: «ءبئز سةندةرمةن ةشقاشان بئرئكپةيمئز»، - دةپ كةؤدةمسوقتئق تانئتقانمةن، سارتتار قذپيا تذردة شارت جاساسئپ، ولار دا وزبةككة قوسئلدئ. سارتتار: «بذدان بئلاي ءبئز ءوزئمئزدئ ةشقاشان سارت دةمةي، وزبةكپئز دةيمئز، سارت دةگةندئ اؤئزعا المايمئز»، - دةپ انت-سؤ ءئشتئ. ءسويتئپ، وزبةكتةر سان جاعئنان كوبةيدئ. رةفةرةندؤمدا جةثئپ شئقتئ. قازاقتار مذنئث ءبارئن كةش ءتذسئنئپ، سان سوعئپ قالدئ. وزبةكستان استاناسئ تاشكةنت دةپ جاريالانئپ، سامارقاننان جةدةل تذردة سوندا اؤئستئ.
ويلانباستان وپئق جةپ، قولئن كةش سةرمةگةن قازاقتار ءذشئن بذل ذلتتئق تراگةديا ئسپةتتئ بولدئ: ولار سؤارمالئ، قذنارلئ جةرلةردةن ايئرئلدئ، ساؤدا جولدارئنئث ماثئزدئ جذيةلةرئ قولدان شئقتئ. مذنئث ءبارئ وثتذستئك وثئردة «الاشوردا» پارتياسئنئث كذيرةؤئ، «حالئق جاؤلارئن» تالقانداؤ، 30-جئلدارداعئ ستاليندئك گةنوسيدتئث باستاماسئ ةدئ.
ةندئ وسئناؤ قاپئدا قالعان قازاقتاردئث باسئنا تذسكةن مذث-نالا، وكئنئشئ مول، جذرةك سئزداتار اؤئرتپالئقتئ ءسال دة بولسا جةثئلدةتؤ نيةتپةن، سول كذندةردة ءابدئلدا قاجئبايةأتئث باسئنان وتكةن (ارؤاقتار كةشئرسئن) مئنا ءبئر جاعدايدئ ايتا كةتةيئن.
ذنةمئ تاؤئپ سويلةيتئن، سوزگة شةشةن، ويئ العئر، كذلدئرگئ، سايقئمازاق ءابدئلدانئ جذرت ءابدئلدا شايتان دةپ اتايتئن. ول ءتئپتئ ورتاازيالئق كلؤب دةؤگة بولاتئن شايحانالارداعئ وزبةكتةرمةن ءسوز تالاستئرؤ كةزئندة باس-كوزگة قاراتپاي، قاشان دا جةثئپ شئعاتئن. وزبةكتةردة ونداي ادامداردئ «ةسكياشئ» دةيدئ. ول كوبئنةسة ابدوللا قاديريمةن (كةيئن وزبةكتئث كورنةكتئ جازؤشئسئ بولعان، «مؤشتؤم» ساتيرالئق جؤرنالئنئث تذثعئش رةداكتورئ) ءسوز سايئستئراتئن. ابدوللا قاديريدئث «قاماؤداعئ شايان» دةگةن كئتابئن وزبةك تئلئندة وقئعانمئن. ةسئل ازامات 1928- جئلئ «حالئق جاؤئ» رةتئندة تذتقئندالئپ، اتئلئپ كةتگئ.
ءابدئلدا قاجئبايةأ تا قارا جاياؤ ةمةس، جاثادان اشئلعان قازاق تةاترئنئث ديرةكتورئ، «العاباس» گازةتئنئث رةداكتورئ-تئن. ابدوللا قاديريمةن ءسوز جارئسئندا ةكةؤئ الما-كةزةك جةثئپ، ءبئر-بئرئنة وثايلئقپةن الدئرمايتئن. ولاردئ تئثدايتئن قازاقتار مةن وزبةكتةردئث كذلكئدةن ةزؤلةرئ جيئلماي، اثئز قئلئپ ايتا جذرةتئن.
انة، سول ءابدئلدا بئردة مةنئث اكةمنئث تؤعان ءئنئسئ، ذنةمئ جذپتارئ جازئلمايتئن قذلتاي كوكةم ةكةؤئ شايحانتاؤر كوشةسئمةن كةلة جاتادئ. ذلكةن ءبئر شايحانانئث جانئنان وتة بةرگةندة الدةكئمنئث: «ةي، بالتاباي!» - دةگةنئن ةستئپ قالت توقتايدئ. بالتاباي دةگةنئ ءابدئلدا نةمةسة قازاق دةگةنئ. وزبةكتةر قازاقتاردئ اتئن بئلة تذرسا دا، بالتاباي دةپ ءاجؤالايدئ. ءابدئلدا الگئ داؤئس شئققان جاققا جالت قارايدئ. شايحانانئث الدئندا وزئنة قارسئ قاراپ تذرعان ابدوللا قاديري وعان: «ةي، بالتاباي، تةشةبايدئ كورمةدئث بة؟» - دةيدئ. شايحانادا وتئرعاندار كذتپةگةن جةردةن تذتانعالئ تذرعان ءسوز سايئسئنا قذلاق ءتذرئپ، تئم-تئرئس بولا قالادئ. قازاقتار دا كةز كةلگةن وزبةكتئ ءازئل رةتئندة ءوز اتئمةن اتاماي، «تةشةباي» دةيدئ.
ءابدئلدا اداس-اتتاسئنئث الگئ سذراعئنا وراي: «تةشةبايدئ جاثا عانا كوردئم، سةنئث ءذيئثنئث ةسئگئنةن ئشقئر باؤئن بايلاؤعا شاماسئ كةلمةي، اسئعئپ شئعئپ كةلة جاتئر ةكةن»، - دةپ جاؤاپ بةرةدئ. تذپكئ وي تذسئنئكتئ (ايةلئثنئث جانئنان شئقتئ دةگةندةي). ابدوللا قاديري: «وي، شةشةثنئث...» دةپ بارئپ، ئركئلئپ قالادئ. ويتكةنئ، ول ءابدئلدانئث اناسئ وزبةك ةكةنئن بئلةتئن.
ءابدئلدا دا ءتذسئندئ. ويتكةنئ قازاق پةن وزبةكتئث ءازئلئ قانشاما وتكئر بولعانئمةن، ءبارئبئر جةثئل، ءزئلسئز كةلةتئن. ةكئ جاق تا «ءازئل ءتذبئ - ءزئل» ةكةنئن، ءابدئلدا ارتئق سويلةگةنئن ئشتةي مويئندادئ، ذقتئ، وكئندئ. وزبةك قانشا ازئلكةش بولسا دا، الگئندةي ءاجؤانئ كوتةرمةيدئ، توزبةيدئ.
قانئنا قارايعان ءابدئلدانئ دا تذسئنؤگة بولادئ. قانشاما بايلئق، مال-مذلئك، بةكزاتتئق، ماراپاتتان ايئرئلدئ، ءوز ةلئم، ءوز جةرئم دةپ جذرةتئن سةنئمنئث كذلئ كوككة ذشتئ. بذل كةزدة جالعئز ءابدئلدا ةمةس، سول توثئرةكتةگئ ميلليونعا جؤئق قازاقتئث جانئ جابئرقاؤ-تئن. الگئ اؤئر ءازئل سولارعا جاؤاپ ئسپةتتئ ةدئ. ايتسة دة، ءابدئلدا بارماق شاينادئ. اناسئ وزبةك بولسا دا، قازاقتئق قان باسئنا شاپتئ. ابدوللا قاديريدئ جةثدئ، جةرگة قاراتتئ. شايحاناداعئ ذلكةن-كئشئلةر سوعان كؤا بولدئ. قازاق جةثدئ دةستئ. مذنداي جةثئستئث ءابدئلدا كوكةمة كوك تيئندئق قذنئ جوق ةدئ. ءبئراق بولار ءئس بولدئ. ايتئلعان ءسوز - اتئلعان وق.
وح، شئركئن، بذل ومئردة نة بولمايدئ. ءبارئ ارتتا. ءبارئ ذمئتئلادئ. جوق، ةشتةثة دة ذمئتئلمايدئ، ذمئتئلؤئ ءتيئس ةمةس. وندا مةن بذل ةستةلئكتئ جازباعان بولار ةدئم. ايتئثئزدارشئ، بذلار دا ةل تاريحئنئث ءبئر پذشپاعئ ةمةس پة؟ وقئرمان دذرئس تذسئنةر دةپ سةنةمئن. دذرئس تذسئنئثئزدةر، اعايئندار.
اباي تذرسئنوأ، پروفةسسور
دةرةككوز: «جاس قازاق» گازةتئ