ةجةلگئ نوعايلئ

استانا. 10- تامئز. قازاقپارات. «نوعاي ذلئسئ»، «نوعايلئ جذرتئ»، «نوعاي ورداسئ» ءتارئزدئ اتاؤلار تاريحئمئزعا جاقسئ بةلگئلئ. بذلار شئن مانئندة ءبئر حالئقتئث وركةندةؤئندةگئ جالعاسقان ةتنوتاريحي كةزةثدةردئ سيپاتتايدئ. قازاق ةپوسئنا كئرةتئن ءبئرقاتار جئرلار «نوعايلئ جئرلارئ» دةگةن اتپةن دة بةلگئلئ.
None
None

قئپشاق دالاسئنداعئ، اسئرةسة، قازئرگئ باتئس قازاقستان ايماعئنداعئ قازاق رؤ-تايپالارئنئث ءبئرازئنئث نوعايلار قذرامئندا بولعاندارئن دا بئلةمئز. وسئلاي بولا تذرسا دا، نوعايلئ تاريحئنئث قازئرگئ قازاقستان تاريحئنان ءوزئنئث لايئقتئ ورنئن يةمدةنة الماي كةلة جاتقان جايئ بار. مذنئث باستئ سةبةبئ نوعاي ذلئسئنئث قازئرگئ قازاقستان ايماعئنان تئسقارئ جاتؤئندا بولئپ وتئر. دةسةك تة، نوعايلئ تاريحئ دا قازاق تاريحئنئث قذرامداس بولئگئ ةكةنئ كوپشئلئككة بةلگئلئ.

بذل ةلدئث جةكة تاريحي تذلعا، بةكتةردئث بةگئ (بةكلةربةك) بولعان نوعاي ةسئمئنةن باستاؤ الاتئنئ بةلگئلئ جاي. راس، نوعاي ورداسئن كةيئنگئ ХІV عاسئردئث ورتاسئندا ءومئر سذرگةن جانة شاعئن حاندئقتئ باسقارعان جوشئنئث ذلئ توقاتةمئردئث تذقئمئ قارا نوعاي اتتئ تاريحي تذلعادان باستاؤدئ ذسئناتئندار دا بار. الايدا وعان قاراعان جذرتتئث «نوعايلار» ةمةس، «قارانوعايلار» دةپ اتالعانئن ذمئتؤعا بولماس. مذنئث ءوزئ ةؤرازيا كةثئستئگئندة «نوعاي» اتاؤئنئث دةگةنمةن دة نوعاي تورةدةن باستاؤ الاتئنئن بايقاتادئ. ول - ايگئلئ جوشئ حاننئث شوبةرةسئ.

نوعاي قئپشاق ةلئنئث (التئن وردانئث) بةركة (بةرةكة) (1257-1266)، موثكة تةمئر (1266-1282)، تؤدا موثكة (1282-1285)، تؤلا بذعا (1285-1290)، توقتا (1290-1312) ءتارئزدئ حاندارئمةن ذزةثگئلةس جانة زامانداس بولعان، ولارعا بئردة بةكلةربةك لاؤازئمئندا بةلسةندئ قئزمةت جاساسا، بئردة قارسئ تذرئپ جاؤلاسقان كذردةلئ تاريحي تذلعا. وسئعان بايلانئستئ، ةؤرازيا تاريحئن جازعاندا نوعايدئ ةسكةرمةي، اينالئپ ءوتؤ قيئن. سوندئقتان دا ول تؤرالئ باسئ ن.كارامزين مةن أ.بارتولدتان باستاپ، بذگئنگئ أ.ترةپاألوأ، ز.قينايات ذلئ، ا.يسين، ا.كذزةمباي ذلئ ءتارئزدئ زةرتتةؤشئلةر ةلةؤلئ ةثبةكتةر جازدئ. ةسكةرةتئنئمئز، نوعاي جانة نوعايلئ جذرتئ تؤرالئ اركئمنئث كوزقاراسئ ءارتذرلئ. بئلةتئنئمئز، نوعاي تاتار ذلئ دذنيةگة 1230- جئلئ كةلگةن. ول، ارينة، موثعوليادا ةمةس، قئپشاق دالاسئندا دذنيةگة كةلدئ.

ات جالئن تارتئپ مئنگةن كةزئنةن باستاپ ةرجذرةكتئگئمةن ةرةكشة كوزگة تذسكةن ول جيئرما التئ جاسئندا بةركة (بةرةكة) حاننئث پارسئ جةرئن بيلةگةن قذلاعؤعا قارسئ ذرئسئندا قول باستاپ، داثققا بولةندئ. وسئ ذرئستا كوزئنةن ايئرئلعان ونئ جذرت «جالعئز كوزدئ باتئر» اتاندئردئ. ونئث ةرلئگئن قذرمةتتةگةن بةرةكة حان ةدئل مةن جايئقتئث جاعالاؤئن مةكةندةگةن حالئققا باسشئ ةتتئ. الشئن تايپالئق بئرلةستئگئنة قارايتئن تايپالاردئث ءبئرازئ، قئپشاق رؤلارئنئث كةيبئرئ وسئ تذستا-اق نوعايعا باعئنئشتئلئققا ءتذستئ. قئپشاق ةلئنئث (التئن وردانئث) كةلةسئ حانئ موثكة تةمئر دة نوعايدئ اسپةتتةؤمةن، كوتةرمةلةؤمةن بولدئ. ةندئ ول باسقارعان ايماق بئردة «نوعاي ذلئسئ» اتانسا، بئردة «ماثعئتتار ةلئ» اتالاتئن بولدئ.

سوثعئ اتاؤ تؤرالئ ءارتذرلئ پئكئرلةر بئلدئرگةن تاريحشئلار اراسئندا كوثئلگة قونئمدئسئ - زادئحان قينايات ذلئنئث جازعاندارئ. ونئث «ماثعئت» اتاؤئ و باستا نوعايدئث مئثدئقتارئن سيپاتتاعانئ (مينگ-مئث دةگةندئ بئلدئرةدئ) تؤرالئ پئكئرئ دالةلدئ ةستئلةدئ. كةزئندة، ХІІ عاسئردا ونون وزةنئ بويئندا مةكةندةگةن موثعولدئث ماثعئت تايپاسئنئث قئپشاق دالاسئنا قونئس اؤدارعانئ تؤرالئ دةرةكتةر جوق. بالكئم، بذل رؤدان شئققاندار باتؤدئث باتئس جورئعئنا قاتئسئپ، تةرئستئك قئرئم ايماعئندا قالئپ قويعان بولار. ماثعئتتاردئث كةيئنئرةكتة، ةدئگة زامانئندا مينگتةردةن ءبولئنئپ بةش ذلئ-ماثعئت، يسابيي-ماثعئت، قارا-ماثعئت، شيعاسان-ماثعئت اتانئپ كةتكةندةرئ بةلگئلئ. ХІV عاسئردئث العاشقئ جارتئسئنا دةيئن ماثعئت جذرتئ ءامؤداريا جاعالاؤئن قونئس ةتكةن. ءبئزدئث ويئمئزشا، بذلار موثعول تئلدةستةر ةمةس، كةزئندة نوعاي مئرزانئث قايتئس بولؤئنان كةيئنگئ كةزةثدة توقتا حاننئث زورلئقپةن نوعاي ذلئسئن وزئنة قوسؤئنان قاشقان جانة كةزئندة بةكلةربةك نوعايدئ بةلسةندئ قولداعان ونئث «مينگتارئ (ماثعئتتارئ)» بولئپ تابئلادئ. ХІV عاسئردئث ةكئنشئ جارتئسئندا بذلاردئث ةدئل-جايئق ايماعئنا قايتا قونئس اؤدارؤلارئ دا وسئنئ دالةلدةيدئ. و باستا ازعانا موثعول رؤلارئ باسقارعان بذلار كةيئننةن قئپشاق جانة الشئن تايپالئق بئرلةستئكتةرئنة ءسئثئسئپ، ءبئرجولاتا قئپشاقتانئپ كةتتئ. وسئلايشا نوعاي «مينگتارئ (ماثعئتتارئ)» 15- عاسئرعا قاراي، ةدئگةنئث تذسئندا دذيئم دة قؤاتتئ ةلگة اينالدئ.

دةگةنمةن دة مئنانئ دا ايتپاؤعا بولماس، ماثعئت اتانعانداردان تارالعاندار كةيئنگة دةيئن ساقتالئپ كةلدئ. ХІХ عاسئردا كؤندروأ تاتارلارئندا ماثعئتتار بئرنةشة رؤعا بولئنسة، وزبةك-ماثعئتتار اق-ماثعئت، تذك-ماثعئت جانة قارا-ماثعئت رؤ تارماقتارئنا، ال قاراقالپاق-ماثعئتتارئ اق-ماثعئت، قارا-ماثعئت، ءذشتاي، شؤيت، يامانچا ءتارئزدئ رؤلار تارماقتارئنا ءبولئنئپ كةتتئ. ماثعئتتاردئث وسئلايشا ءارتذرلئ تذركئتئلدةس حالئقتار قذرامئنا ئدئراپ كةتكةندةرئنة قاراپ، ةجةلگئ نوعايلئنئث (ماثعئت جذرتئنئث) بئرتئندةپ قالاي بولشةكتةنگةنئن دة بايقاؤعا بولادئ.

ءوزئ بيلةگةن ايماقتئ جةكة ةتنوساياسي بئرلةستئككة اينالدئرئپ العان نوعاي، العاش موثكة تةمئر حاننئث قئپشاق ةلئندةگئ بيلئگئ كةزئندة، ونان سوث تؤلا بذعا حاننئث تذسئندا مئسئر بيلةؤشئسئ ءال-زاهير بةيبارئسقا ءوزئنئث اتئنان ةلشئلئكتةر اتتاندئرعانئ تؤرالئ دةرةكتةر بار. مذنئث ءوزئ وسئ زاماندا نوعايدئث التئن وردا حاندارئمةن تايتالاسئپ، ولاردئث قولئنداعئ بيلئككة قول جةتكئزؤگة تالپئنا باستاعانئن ايقئن دالةلدةي تذسةدئ. شئندئعئندا دا، نوعاي قئپشاق ةلئندة اسا بةدةلدئ تذلعا ةدئ. ول حان تاعئنا وتئرماسا دا ءوزئنئث ةسئمئن ذلئسقا عانا ةمةس، تذتاس حالئققا ةتنونيم رةتئندة قالدئرئپ كةتكةن تاريحي تذلعا.

نوعاي تؤلا بذعانئث تذسئندا ءوزئنئث التئن ورداعا تاؤةلسئز دةربةستئككة ذمتئلئپ وتئرعانئن اشئقتان-اشئق اثعارتا باستادئ. بذل 1287- جئلئ التئن وردا اسكةرلةرئنئث باتئسقا جورئعئ كةزئندة ايقئن كورئنئس بةردئ. ءوزئنئث اسكةرئمةن بذل جورئققا قاتئسقان نوعاي كراكوأ قالاسئن باسئپ العان سوث قايتار جولدا تؤلا بذعا حان باسقارعان التئن وردا اسكةرلةرئنةن رذقساتسئز ءبولئنئپ، ءوزئنئث يةلئگئنة قايتئپ كةتتئ. ال جولدان اداسقان حان اسكةرلةرئ قارلئ بورانعا كةزدةسئپ، ولاردئث سان مئثداعانئن ذسئك شالئپ، قئرعئنعا ذشئرادئ.

تؤلا بذعا بذل اپاتتئث باستئ سةبةبئن نوعايدئث ءئس-ارةكةتئنةن ئزدةستئردئ. مذنداي جاؤلئق پيعئل نوعايعا تئپتةن دة ذناعان جوق. ةكئ اراداعئ وسئنداي تةكةتئرةس اقئرئ نوعايدئث پايداسئنا شةشئلدئ. ونئث ارانداتؤئمةن توقتا تؤلا بذعانئ جانة ونئث بةس باؤئرئن قئرئپ سالدئ. وسئلايشا 1291- جئلئ تاققا توقتا وتئردئ. الايدا نوعايدئ التئن وردا قذرامئنداعئ جةكةلةگةن ايماقتاردئ بيلةؤ ةشقاشاندا قاناعاتتاندئرعان جوق. ال التئن وردا تاعئنا وتئرؤعا، اسا قؤاتتئ جانة بةدةلدئ بولا تذرسا دا، ونئث ساياسي قذقئعئ بولمادئ. مذنئث باستئ سةبةبئ - نوعايدئث تؤعان اتاسئنئث جوشئنئث نةكةسئز ايةلئنةن تؤؤئ ةدئ.

مذنئ جاقسئ بئلةتئن تورةلةر ءالئ دة ءتئرئ بولعاندئقتان نوعايدئث حان تاعئنا بارار جولئ ايدان-انئق جابئق ةدئ. مذنداي ءوزئ ءذشئن قولايسئز جاعدايدئ تذسئنگةندئكتةن دة نوعاي باسقا ساياسي جولدئ - التئن ورداعا مذلدة تاؤةلسئز جةكة ذلئس قذرؤ جولئن تاثدادئ. ال بذل جولداعئ باستئ كةدةرگئ - باتؤدان تاراعان ذرپاق ةدئ. سولاردئث جانة ولاردئ قولداؤشئلاردئث كوزئن جويؤ جولئندا جانة كوزئن جويا الماعاندارئن ءوزئنئث ئقپالئنا تذسئرؤدة نوعاي ءارتذرلئ ساياسي ايلا-شارعئلارعا باردئ.

دةگةنمةن دة قانشا ايلاكةر بولسا دا نوعاي ذستانعان ذستانئم جوشئ باباسئ قذرعان قؤاتتئ مةملةكةتتئث تذبئنة جةتةتئن، ءوزئ سياقتئ بيلئككة قذمار تورة تذقئمدارئن مةملةكةتتئ ئدئراتؤ جولئنداعئ ارةكةتكة جاپپاي ارانداتاتئن اسا قاؤئپتئ باعئت ةدئ. ارينة، بذل مةملةكةتتئث ئدئراؤئن تةك نوعايدئث ساياساتئمةن بايلانئستئرؤعا بولماس. جةرگئلئكتئ نويانداردئث ئقپالئمةن وسئ تذستا بئرنةشة ةتنوساياسي ايماقتار كذشةيئپ، ولار دةربةس ذلئستار قذرؤعا تالپئنئستار جاساي باستادئ. ورئس سلاأياندارئ دا سارايعا تاؤةلسئز بولؤدئ ارمانداؤمةن بولدئ. وسئنئث ءبارئ التئن وردانئ السئرةتة ءتذستئ.

نوعايدان ءبئرجولاتا قذتئلؤ ءذشئن توقتا حان وعان قارسئ ونئث بالالارئ مةن ايةلدةرئن ارانداتتئ. ءوز كةزةگئندة نوعاي دا توقتا حاننان قذتئلؤ ءذشئن ءساتسئز ساراي توثكةرئسئن ذيئمداستئردئ. مذنداي ءوزارا جاؤئعؤ اقئرئ قئرعئن سوعئستارعا الئپ كةلدئ. 1298- جئلعئ العاشقئ شايقاستا نوعاي جةثسة، ال 1300- جئلئ بولعان كةلةسئ ذرئستا ول جةثئلئپ، ءوزئ اؤئر جارالانئپ قايتئس بولدئ. الايدا نوعاي يةلئك جاساعان ايماق (قئرئمنئث سولتذستئگئندةگئ دنةپردةن شئعئسقا قارايعئ جايئق وزةنئنة دةيئنگة ولكة) نوعايلئ جذرتئ اتانئپ تاريحتا قالا بةردئ. وعان كئرگةن رؤلار مةن تايپالار كةيئننةن تاتار، قازاق، نوعاي، قاراقالپاق، وزبةك جانة ت.ب. تذركئتئلدةس حالئقتاردئث ةتنيكالئق تذرعئدان دةربةستةنئپ قالئپتاسؤلارئنا ةلةؤلئ ذلةس قوستئ.

تالاس وماربةكوأ، تاريح عئلئمدارئنئث دوكتورئ، پروفةسسور

دةرةككوز: «انا ءتئلئ» گازةتئ

سوڭعى جاڭالىقتار