قازاق ذلتئ: ةتنودةموگرافيالئق دامؤ بةلةستةرئ

سئرتتان كةلگةن كوشئ-قوننئث، اسئرةسة ستولئپيننئث اگرارلئق ساياساتئ ورئستةگةن، سونئمةن بئرگة قازاقتاردئث اراسئندا تابيعي ءوسئم تومةن، ءارتذرلئ ةپيدةميالار، جذقپالئ اؤرؤلار، جذتتار كوپ بولعان كةزةث. وسئنئث ءبارئنئث ناتيجةسئندة قازاقتاردئث سانئ ءتذرلئ وزگةرئستةرگة ذشئراپ، قازان رةأوليؤسياسئنا دةيئن ءوز ةلئندة ذلةسئ ةداؤئر (90%) بولعانئمةن، 20- عاسئردئث ةكئنشئ ونجئلدئعئ سوثئندا، ايماقتاردئث تذرعئندارئنئث ءالئ دة جارتئسئنان كوبئ (58،7%) بولعان، ياعني وثتذستئك، باتئس جانة ورتالئق ايماقتاردا قازاقتاردئث باسئمدئعئ ساقتالعان، سولتذستئك جانة شئعئس ايماقتاردا سلاأيان، باسقا ةتنوس وكئلدةرئ كوپشئلئككة اينالا باستاعان كةزةث.
ةكئنشئسئ، 1917-1991- جئلدار، ياعني كةثةس زامانئ. بذل قازاقتاردئث تالاي اشارشئلئقتئ (1918، 1921 جانة 1931-1933 جئلدارئ)، قؤعئن-سذرگئندئ، زورلئق-زومبئلئقتئ كورگةن، ذلتتئق داستذرلةر مةن تئلگة نذقسان كةلگةن، الئپپةنئث ءذش رةت وزگةرگةن، سئرتتان كوشئ-قوننئث ءئرئ-ءئرئ تولقئندارئ ةلدةگئ دةموگرافيالئق احؤالدئ كذرت وزگةرتكةن جانة تاعئ باسقا دا كةلةثسئز جاعدايلاردئث سالدارئنان قازاق ذلتئنئث ءوزئ اتا قونئسئندا ازشئلئققا اينالعان تذس. بذل ءداؤئردئ ةكئ ذلكةن كةزةثگة بولؤگة بولادئ: 1-كةزةث 1917-1959- جئلدار - قازاقتاردئث ءوز ةلئندة 58،75-دان،28،95- پايزعا تذسكةن كةزةثئ؛ 2-كةزةث - 1959-1991- جئلدار، قازاقتاردئث بئرتئندةپ ذلةسئ وسكةنئمةن (40%)، ءالئ دة كةلئمسةكتةردةن گورئ از بولعان كةزةث.
ءذشئنشئ ءداؤئر - 1991-2009- جئلدار، قازاقتاردئث ءوز ةلئندة بئرتئندةپ، كوپشئلئككة اينالؤئ. بذل ءداؤئردئ دة ةكئ كةزةثگة بولؤگة بولادئ: 1-كةزةث - 1991-1999- جئلدار - قازاقتاردئث ذلةسئ رةسپؤبليكا حالقئنئث جارتئسئنان اسقان كةزةث (40%-دان 53،45%-عا جةتكةن كةزةث)؛ 2-كةزةث - 1999-2009- جئلدار - قازاقتاردئث ءوز ةلئندة باسئم كوپشئلئككة اينالا باستاعان (53،4%-دان 63،76%-عا دةيئن وسكةن) كةزةثئ. بذل كةزةث ةندئ عانا باستالدئ، ءارئ قاراي جالعاسا بةرةدئ.
ةندئ قازاق حالقئنئث ةتنودةموگرافيالئق دامؤ بةلةستةرئنة ساي، ةلئمئزدةگئ بولعان كوشئ-قون كةزةثدةرئن بايلانئستئرا وتئرئپ، ذلتئمئزدئث سانئ مةن قذرامئن، قئسقاشا بولسا دا، قاراستئرئپ وتةيئك. ةگةمةن ةل بولعانئمئزدان كةيئن، مئث ءولئپ، مئث تئرئلگةن قازاق حالقئ دةربةس دامؤعا مذمكئندئك الئپ، الئس-جاقئنئن تذگةندةپ، وتان تؤئ استئنا جينالا باستادئ. 2009- جئلعئ قازاقستانداعئ حالئق ساناعئ بويئنشا، سول جئلدئث باسئندا ءوز ةلئمئزدةگئ قازاقتاردئث سانئ 10 ميلليوننان اسئپ ءتذستئ. ال وسئدان بئرةر جئل بذرئن شةتةلدةردةگئ وتانداستارئمئزدئث سانئ 5،5 ميلليونداي دةگةن دةرةك بولعان-دئ. وسئعان بايلانئستئ قازئرگئ تاثدا قازاقتاردئث جالپئ سانئ (ءوز ةلئمئزدةگئلةر مةن شةتةلدةگئلةردئ قوسا ةسةپتةگةندة) 15،5-16 ميلليون دةپ ايتؤعا تولئق مذمكئندئك بار. بذل قازاق ذلتئنئث كوپ عاسئرلار بويئ، تالاي دةموگرافيالئق اپاتتاردئ باستان كةشة وتئرئپ، ةگةمةندئك جاعدايئندا ءوز ةلئندةگئ حالئقتئث كوپشئلئگئنة اينالؤئ ةدئ. قازاق ذلتئنئث وتكةن كوپ عاسئرلئق تاريحي جولئنا كوز سالساق، ونئث سانئ مةن قذرامئنئث ءئرئ-ءئرئ ساياسي-الةؤمةتتئك جانة ةكونوميكالئق بةتبذرئستارعا بايلانئستئ ءجيئ جانة كذردةلئ وزگةرئستةرگة ذشئراعانئن بايقايمئز. بذل جاعداي اسئرةسة 20- عاسئردئث ةكئنشئ جارتئسئنا دةيئن كوپتةن-كوپ بةلگئلئ وقيعالار ارقئلئ كوزگة تذسةدئ.
ورئستئث كورنةكتئ عالئمئ ا.ي. لةأشين (1797-1879) 18- عاسئردئث اياعئ مةن ХІХ عاسئردئث 20-30- جئلدارئنداعئ ستاتيستيكالئق مالئمةتتةردئ تالداي كةلئپ، رةسةي يمپةرياسئنداعئ قازاقتاردئث جالپئ سانئ (كورسةتئلگةن كةزةثدة) 2،5 ميلليوننان 3 ملن.-عا دةيئن دةگةن بولجام ايتقان ةكةن. عالئمنئث ءوزئ ايتقانداي، ول زاماندا قازاقتاردئث اراسئندا ساناق ءئسئن جذرگئزؤدئث قيئندئقتارئمةن قاتار، ساناق قورئتئندئلارئنئث تولئق جانة دذرئس بولمايتئندئعئ دا راس ةدئ. سونئمةن بئرگة ذلئ جذزدة 100 مئث ءذي، ورتا جذزدة - 210 مئث ءذي، ال كئشئ جذزدة - 190 مئث ءذي دةپ ساناپ، ءار ذيدة ورتا ةسةپپةن 5 نةمةسة 6 ادام بولادئ دةي كةلئپ، سونئث قورئتئندئسئندا 2،5-3،0 ميلليون بولادئ دةگةن بولجامنئث تذپتةپ كةلگةندة، كوپتةؤ ةكةنئن ايتا كةتكةن ءجون. ءار ءذي باسئنا 6 ادامنان كةلةدئ دةگةن قورئتئندئنئث ءوزئ ناقتئ ةمةس ةكةنئن ايتپاعاننئث وزئندة، بةلگئلئ عالئمداردئث بذل مةزگئلدةن كةيئنگئ قازاقتاردئث جالپئ سانئ تؤرالئ پئكئرلةرئ ءبئزدئث بذل ايتقانئمئزدئ راستاي تذسةدئ. ة.بةكماحانوأ 1947- جئلئ شئققان « ХІХ عاسئردئث 20-40- جئلدارئنداعئ قازاقستان» دةگةن مونوگرافيياسئندا ХІХ عاسئردئث 30-40-جئلدارئندا كئشئ جذزدة 100 مئث ءذي (بةس ادامنان) - 500 مئث ادام، ورتا جذزدة 116،5 مئث ءذي - ءتورت ادامنان - 468 مئث ادام، ذلئ جذزدة 95 مئث ءذي - 550 مئث ادام بولعان دةپ كورسةتكةندئ. ياعني، بارلئق قازاقتاردئث سانئ 1ميلليون 518 مئث بولئپ شئعادئ. وكئنئشكة وراي، ة.بةكماحانوأ ءذش ءجذزدئث قازاقتارئنئث سانئن انئقتاعانئمةن، ولاردئث جالپئ سانئن قورئتئندئلاماعان، بذعان ءبئزدئث ويئمئزشا، ستاتيستيكالئق مالئمةتتةردئث شئنايئ، ناقتئ بولماؤئنا قوسا، ءار ذيدة كةيدة 4، كةيدة 5، نةمةسة 6 ادام دةپ ساناعاننئث ءوزئ دة اسةر ةتكةن بولؤئ كةرةك دةپ ويلايمئز.
ن.بةكماحانوأا ХІХ عاسئردئث 60-جئلدارئندا قازاقستان مةن قئرعئزستان جانة شةكارالاس اؤماقتاردا 1ميلليون 643،4 مئث قازاق جانة 353،1 مئث قئرعئزدار مةكةن ةتسة، ХІХ عاسئردئث 70-جئلدارئندا 2.416،5 مئث قازاق جانة 542،5 مئث قئرعئز بولدئ، دةپ جازادئ. اكةلئ-بالالئ بةكماحانوأتاردئث بذل تذجئرئمدارئ ناقتئلئ دةرةكتةرگة سذيةنئپ (سالئق ءذشئن جذرگئزئلگةن كيئز ءذي (كيبيتكا) ةسةبئنة) نةگئزدةلگةندئكتةن، شئندئققا جاقئن دةپ ساناؤعا بولادئ. سةبةبئ، كيئز ءذي ةسةبئ ءار اؤئل، بولئس جانة ؤةزد (ديستانسيا) بويئنشا مذقيات جذرگئزئلةتئن، ةسةپتةن قاشقاندار مةن ونئ بذزعاندار قاتتئ جازالاناتئن. ХІХ عاسئردئث 60-70- جئلدارئ وتارلئق بيلئكتئث قازاقتارعا كيئز ءذي ةسةبئ ارقئلئ سالئق سالؤ ءئسئن ةداؤئر جولعا قويا العانئن ةسكةرسةك، بذل بولجامنئث دذرئستئعئ كذشةية تذسةدئ. دةگةنمةن، جوعارئدا كورسةتئلگةن قازاقتار سانئ نةگئزئندة (ءار كيئز ذيگة نة 4، 5، نة 6 جان باسئنان كةلةدئ دةگةن) بولجامعا جاقئن ةكةنئن باسا ايتقانئمئز ءجون.
العاشقئ، ناقتئلئققا ءبئر تابان جاقئن، قازاقتاردئث جالپئ سانئ، جاستئق، جئنئستئق قذرامئ، ءبئلئم دةثگةيئ (نةگئزئندة ساؤاتتئلئعئ تؤرالئ)، الةؤمةتتئك جاعدايئ، ءدئنئ، ءتئلئ، تؤعان جةرئندة تذرعاندئعئ جانة ت.ب.قذندئ مالئمةتتةردئ 1897- جئلئ 28- قاثتاردا جذرگئزئلگةن رةسةي يمپةرياسئ حالقئنئث ءبئرئنشئ جالپئ ساناعئنان عانا الا الامئز. بذل ساناقتئث ناتيجةسئ بويئنشا، رةسةيدةگئ قازاقتار، انا تئلئنة قاراي بولگةندة، 4.084،1 مئث ادام ةدئ، ونئث 53،35%-ئ - ةرلةر، 46،74%-ئ ايةلدةر بولدئ. قازئرگئ قازاقستان رةسپؤبليكاسئ اؤماعئندا قازاقتاردئث 3392،7 مئثئ ءومئر ءسذرئپ، رةسةيدةگئ قازاقتاردئث 83،08-دان استامئ وسئندا شوعئرلانعان-دئ. ن.بةكماحانوأانئث مالئمةتتةرئ بويئنشا، رةسةيدةگئ قازاقتاردئث سانئ 1916- جئلئ 4678،8 مئثعا جةتئپ، سول جئلعئ قازاقتاردئث پاتشاعا قارسئ كوتةرلئسئنةن كةيئن، ياعني 1917- جئلئ 4061،3 مئثعا تذسكةن. ن.بةكماحانوأانئث بذل ناقتئلئ دةرةكتةرگة سذيةنگةن تذجئرئمدارئمةن قابات، ءا. بوكةيحان جانة م. تئنئشبايةأ سياقتئ ذلت كوشباسشئلارئنئث وسئ ماسةلةدة ءوز بولجامدارئ بولعانئن ايتا كةتكةن ءجون. مئسالئ، ءا.بوكةيحان «وبلئستئق شولؤلاردئث» مالئمةتتةرئنة سذيةنة وتئرئپ، 1908- جئلئ رةسةيدة 4،999،6 مئث، ال 1913- جئلئ 5 ميلليون 64 مئث (جةتئسؤ وبلئسئنداعئ قئرعئزداردئ قوسا ةسةپتةگةندة) قازاق بولعان، - دةپ جازعان-دئ. ال م.تئنئشبايةأ (ءوز دةرةكتةرئن كورسةتپةي-اق) بذكئل الةمدة 1917- جئلئ 6،3 ميلليوننان استام قازاق بولدئ، ونئث 5،480 ميلليونئ كةثةس وداعئندا، 450 مئثئ قئتايدا، 100 مئثعا جؤئعئ اؤعانستاندا تذرادئ، - دةپ بولجاعان-دئ. دةگةنمةن، بذل پئكئردئث دةرةك كوزدةرئ بةلگئسئز بولعاندئقتان، ءالئ دة بولسا ناقتئلاپ زةرتتةي ءتذسؤدئ قاجةت ةتةدئ.
ارينة، 1916- جئلعئ كوتةرئلئستئ قانعا بوكتئرئپ باسئپ-جانشؤ، سول جئلئ تئلداعئ جذمئسقا الئنعاندار اراسئنداعئ ءولئم-ءجئتئم، ازامات سوعئسئ، 1918 جانة 1921- جئلدارداعئ اشارشئلئق، ءولئمنئث كوبةيئپ، تؤؤدئث ازايؤئ جانة ت.ب. كةلةثسئز جاعدايلاردئث سالدارئنان، كوبئسئ كوشپةلئ، سونئث ناتيجةسئندة دةنساؤلئق ساقتاؤ جاعئنان قورعانسئز قازاق ذلتئنئث كوپ شئعئنعا ذشئراعانئ دا تاريحتان بةلگئلئ. مئنة، سوندئقتان 1926- جئلئ بذكئل وداقتئق حالئق ساناعئ بويئنشا، كةثةس وداعئنداعئ قازاقتاردئث سانئ 3 ميلليون 959،8 مئثعا ءتذستئ، ياعني 1897- جئلمةن سالئستئرعاندا 567 مئثعا كوبةيگةنئمةن، 1917- جئلعا قاراعاندا (ن.بةكماحانوأانئث پئكئرئنة ساي - 4061،3 مئث ادام دةسةك) - 101،5 مئث ادامعا كةمئگةن، ياعني سول 9 جئل بذرئنعئ دةثگةيدةن دة از بولعان. 1926- جئلئ قازاقتاردئث 3627،6 مئثئ، ياعني 91،6 %-ئ وزدةرئ تؤعان جةرئندة - قازاقستاندا ءومئر سذرگةن. مذنان كةيئنگئ جئلدارئ بولعان بايلاردئ تاركئلةؤ، كؤلاكتاردئ جويؤ، جةر اؤدارؤ، 1931-1933- جئلدارداعئ جاپپاي اشارشئلئق (كةيبئر عالئمداردئث بولجامئ بويئنشا 1،2 ميلليوننان 2،5 ميلليونعا دةيئن ادام قازا بولعان)، 1930 - جئلدارداعئ ساياسي قؤعئن-سذرگئن جانة ت.ب. زورلئق-زومبئلئق سالدارئنان قازاق ذلتئنئث سانئ كذرت تومةندةپ كةتتئ. 1939- جئلعئ بذكئل وداقتئق حالئق ساناعئ بويئنشا، كةثةس وداعئنداعئ قازاقتاردئث سانئ 3.100، 9 مئثعا ءتذسئپ، 1926- جئلعا قاراعاندا، 858،9 مئثعا، ياعني 21،72%-عا ازايدئ. قازاقتاردئث 2.458،5 مئثئ، ياعني 75%-ئ عانا ءوز رةسپؤبليكاسئندا ءومئر ءسذردئ. قالعان 25%-ئ كةثةس وداعئنئث باسقا ايماقتارئندا تذردئ. بذلاردئث كوبئ قازاقستاننان تئس ايماقتاردا بولسا دا وزدةرئنئث اتا مةكةندةرئندة تذرعانئمةن، ةداؤئر بولئگئ اشارشئلئق پةن قؤعئن سذرگئننةن اؤا كوشئپ بارعاندار ةدئ.
جوعارئدا كورسةتئلگةن كةلةثسئز وقيعالاردئث سالدارئنان جانة قازاقستانعا سئرتتان كةلگةن كوشئ-قون تولقئندارئنئث كذشةية ءتذسؤئ ناتيجةسئندة، رةسپؤبليكاداعئ قازاقتاردئث ذلةسئ دة قذلدئراپ ءتذسئپ كةتتئ. ةگةر 1897- جئلئ قازاقستاننئث قازئرگئ تةرريتورياسئنا ساي جةر ايماعئندا قازاقتاردئث ذلةسئ 81،7% بولسا، 1917 جئلئ 58،0 %، 1926 جئلئ 58،5%، ال 1939 جئلئ 38،0%-عا دةيئن تومةندةدئ. ةكئنشئ دذنيةجذزئلئك سوعئس جئلدارئ قازاقستان حالقئ دا كوپ شئعئنعا ذشئرادئ، 1،2 ميلليون ازامات وتان قورعاؤعا اتتاندئ، ونئث جارتئسئنان كوبئ ةلگة قايتا ورالمادئ، 700 مئثنان استام ادام تئلداعئ اؤئر جذمئسقا شاقئرئلدئ. سوعئس جئلدارئ تذرعئندار اراسئندا ءولئم-ءجئتئم كوبةيئپ، تؤؤ ازايدئ.
قازاقستانعا كوپتةگةن حالئقتار (نةمئس، چةشةن، قاراشاي، جانة ت.ب.) كذشپةن اؤدارئلدئ، كارلاگ، ستةپلاگ سياقتئ جةرلةردةگئ تذتقئندار كوبةيدئ. سوعئستان كةيئن باستالعان تئث جانة تئثايعان جةرلةردئ يگةرؤگة، وداقتئق ماثئزئ بار ونةركاسئپ ورئندارئن سالؤعا جانة دامئتؤعا 2 ميلليوننان استام جذمئسشئ كذشئ كةلدئ. وسئنئث ءبارئنئث سالدارئنان رةسپؤبليكاداعئ قازاقتاردئث ذلةسئ (سانئ 1939- جئلئ سالئستئرعاندا 467،3 مئثعا كوبةيگةنئنة قاراماستان) 28،9%-عا دةيئن ءتذسئپ كةتتئ، ياعني قازاقتار ءوز ةلئندة حالئقتئث ازشئلئعئنا اينالدئ، ال ورئستار، ؤكرايندار مةن بةلارؤستار كوپشئلئك بولئپ شئعا كةلدئ (ولار تيئسئنشة 42،7%، 8،2 % جانة 1،1% بولئپ، ءذشةؤئن قوسقاندا 52%-عا جةتتئ). 1959- جئلعئ ساناق قازاقتاردئث ذلةسئنئث ةث تومةنگئ قذلدئراؤ شةگئ بولئپ سانالادئ.
بذدان كةيئن قازاقتاردئث تابيعي ءوسئمئ كذرت كوتةرئلدئ («دةموگرافيالئق ءدذمپؤ» دةپ تة اتالادئ)، ال ول حالئقتئث جالپئ سانئنئث كوبةيؤئنة اكةلدئ. تابيعي ءوسئمنئث كذشةيؤئنة ةكئنشئ دذنيةجذزئلئك سوعئستان كةيئن، اسئرةسة حالئق شارؤاشئلئعئن قالپئنا كةلتئرئپ، دامئتا تذسكةن كةزدة، تذرعئنداردئث ءال-اؤقاتئ جاقسارئپ، دةنساؤلئق ساقتاؤ، اسئرةسة انالار مةن بالالارعا، كوپ بالالئ وتباسئلارعا دةگةن قامقورلئق اسةر ةتتئ. سونداي-اق تذرعئن ءذي قذرئلئسئنئث وركةندةؤئ، وقؤ-ءبئلئم سالاسئنئث كةثةيؤئ جانة ت.ب. الةؤمةتتئك جاعدايلاردئث جاقسارؤئ دا تابيعي وسئمگة كذشتئ اسةر ةتتئ دةسةك، قاتةلةسپةيمئز. قازاق ذلتئنئث ءوسئپ-ءونئپ كوبةيؤئنة، سونئث ناتيجةسئندة رةسپؤبليكا تذرعئندارئ اراسئندا ءوز ذلةسئنئث كوتةرئلؤئنة شةت جةرلةردةن قايتا ورالعان وتانداستارئمئزدئث دا اسةرئ كذشتئ بولدئ. قازاقستانعا باعئتتالعان بذل كوشئ-قون ءذردئسئ 1918-1920، 1933-1935، جانة 1950- جئلداردئث ةكئنشئ جارتئسئ مةن 1960- جئلداردئث باسئندا ءجذرئپ ءوتتئ. 1916- جئلئ كوتةرئلئستئ اياؤسئز باسئپ، قئرعئنعا ذشئراتقان كةزدة 300 مئثداي قازاق پةن قئرعئزدار قئتايعا قاشئپ، باس ساؤعالاعان-دئ. ولاردئث كوبئ 1918-1920- جئلداردا قايتا ورالدئ. 1931-1933- جئلدارداعئ اشارشئلئقتان اؤا كوشكةندةردئث كوبئ رةسةي، وزبةكستان، تذركئمةنستان جانة باسقا كةثةس وداعئ ايماقتارئندا پانالاعان-دئ، ولاردئث دا باسئم كوپشئلئگئ قايتئپ ورالدئ. سئرت ةلدةرگة، اسئرةسة اؤعانستانعا، يران، تذركياعا كةتكةندةر تاؤةلسئزدئك جاعدايئندا عانا قايتا ورالا باستادئ. تةك قئتاي حالئق رةسپؤبليكاسئنداعئ قازاقتاردئث قايتا ورالؤئنا 1950- جئلداردان باستاپ مذمكئندئك تؤدئ. بذل كةثةس وداعئ مةن جاثا قذرئلعان ق ح ر اراسئنداعئ دوستئق قاتئناستئث ناتيجةسئ ةدئ.
قئتايدان كةثةس زامانئندا ورالعان قازاقتار سانئ تؤرالئ ءارتذرلئ مالئمةتتةر بار، كةيدة ولاردئث سانئن كوبةيتئپ ايتاتئن جاعدايلار دا كةزدةسةدئ. سوثعئ، ناقتئلئ، مذراعاتتان الئنعان دةرةكتةرگة سذيةنسةك، 1954-1963- جئلدار ارالئعئندا قئتايدان ذيئمداسقان تذردة، ءوز بةتئنشة جانة باسقا جولدارمةن قايتا ورالعانداردئث سانئ 268371 ادام بولسا، ولاردئث قازاقستاننئث وبلئس-اؤداندارئندا قالئپ، ورنالاسقاندارئ 254398 ادام، ال قالعان 8989 ئ كةثةس وداعئنئث باسقا ايماقتارئنا كةتكةن ةكةن. قازاقستاندا قالئپ، ورئن تةپكةندةردئث باسئم كوپشئلئگئ قازاقتار ةدئ، ال باسقالارئ ذيعئر، ورئس جانة ءارتذرلئ ذلت وكئلدةرئ بولاتئن.
سونئمةن 1950-1980- جئلدار ارالئعئنداعئ تابيعي ءوسئمنئث كوتةرئلؤئ، سئرتتان كةلةتئن باسقا ذلت وكئلدةرئنئث كوشئ-قونئنئث باسةثدةؤئ، قئتايداعئ قازاقتاردئث ورالا باستاؤئ جانة ت.ب. ءتيئمدئ جاعدايلار رةسپؤبليكاعا ءوز اتئن بةرگةن ذلتتئث سانئ دا، ذلةسئ دة ءوسئپ، قذرامئنئث نئعايا تذسؤئنة اكةلدئ. 1959--1989 جئلدار ارالئعئندا قازاقتاردئث سانئ 2.787،3 مئثنان 6.534.6 مئثعا جةتتئ، ياعني 2،3 ةسة ءوستئ، ال ذلةسئ 28،9%-دان 39،7%-عا جةتئپ، 10،8%-عا ءوستئ. قازاقتار رةسپؤبليكاداعئ ةث كوپ ذلتقا اينالدئ، ءبئراق ورئستار (37،8%)، ؤكرايندار (5،4%)، بةلورؤستار (1،1%)، ياعني شئعئس سلاأياندار وكئلدةرئ (ءبارئن قوسا ةسةپتةگةندة - 44،3%) مةن باسقا ورئس ءتئلدئ ذلت وكئلدةرئ (نةمئستةر - 5،8%، كورةيلةر - 0،6% جانة ت.ب.) ءالئ دة قازاقستان جذرتئنئث جارتئسئنان اسئپ تذردئ.
ةندئ تاؤةلسئزدئك كةزئندةگئ قازاقتاردئث جاي-كذيئنة قئسقاشا بولسا دا توقتالئپ وتةيئك. قازاقتاردئث تاؤةلسئزدئك جاعدايئندا سانئ ءوسئپ، ذلةسئ كوبةيؤئ جوعارئدا ايتئلعان ةكئ فاكتورعا بايلانئستئ بولدئ: 1) تابيعي ءوسئم؛ 2) سئرتقا كةتةتئندةردةن كةلةتئندةردئث كوپ بولؤئ - وث ايئرئم (سالدو)، سونئث ئشئندة، اسئرةسة وتانداستارئمئزدئث ورالئپ، تئثعئلئقتئ ورئن تابؤئ. تاؤةلسئزدئكتئث العاشقئ جئلدارئ ةكونوميكاداعئ داعدارئسقا بايلانئستئ، الةؤمةتتئك قيئنشئلئقتار كوبةيگةن كةزدة تذرعئنداردئث تابيعي ءوسئمئ قذلدئراپ ءتذسئپ كةتتئ: 1987- جئلئ 18،1 پروميللة بولسا، 1998- جئلئ 4،6 پروميللة بولدئ (ءبئر مئث ادامعا شاققاندا، تؤؤ مةن ءولئمنئث ايئرماسئ). وسئدان كةيئن بئرتئندةپ تابيعي ءوسئم قايتادان كوتةرئلئپ، 2000-جئلئ - 4،9؛ 2005 - جئلئ - 8،05؛ ال 2009- جئلئ 13،5 پروميللةگة جةتتئ، دةگةنمةن ءالئ دة 1980- جئلدارداعئ كورسةتكئشكة جةتة الماي وتئرمئز.
تابيعي ءوسئمنئث 90% قازاقتاردئث ةسةبئنةن ةكةنئن ةسكةرسةك، ذلتئمئزدئث ءوسؤئ كةث، تؤرا جانة داثعئل جولعا ءتذسئپ، بولاشاقتا قازاقتاردئث ءوسئپ-ءونؤئ قامتاماسئز ةتئلة باستاعانئن كورةمئز. 2009- جئلئ تابيعي ءوسئم 215 مئثداي بولعانئن ةسكةرسةك، كةلةشةكتةگئ قازاقتئث سانئ وسة بةرةتئنئنة سةنئمئمئز كذشةية تذسةدئ. قازاقتاردئث قاتارئن وسئرةتئن ةكئنشئ قاينار بذلاق - شةتةلدةگئ وتانداستارئمئزدئث قايتا ورالؤئنا كةلسةك، تاؤةلسئزدئك جئلدارئ رةسمي ةسةپ بويئنشا 753،4 مئث، ال بذل ةسةپتةن تئس وزدئگئمةن كةلگةندةردئ قوسقاندا 1 ميلليون قازاق قايتئپ كةلدئ دةگةن پئكئر بار. قايتا ورالعانداردئث باسئم كوپشئلئگئ رةسةي، قئتاي، موثعوليا مةن وزبةكستاننان، ال قالعاندارئ تذركئمةنستان، اؤعانستان، تذركيا، يران جانة ت.ب. الئس-جاقئن شةتةلدةردةن كةلگةندةر. شةتةلدةردةگئ قازاقتار سانئ دا ةداؤئر پئكئرتالاس تؤدئرئپ كةلةدئ. زةرتتةؤشئ گ.مةثدئقذلوأا 1997- جئلئ جاريالانعان ةثبةگئندة بذرئنعئ كةثةس وداعئنئث 14 مةملةكةتئندة جانة دذنية ءجذزئنئث 25 ةلئندة 4،5 ميلليون قازاق ءومئر سذرةدئ، دةگةن مالئمةت ايتادئ. الايدا بذل ويئنا نةگئز بولعان دةرةكتةردئ كورسةتپةگةن.
ال 2000- جئلئ جاريالانعان م.اسئلبةكوأ پةن أ.كوزينانئث «قازاقتار» دةگةن ةثبةگئندة شةتةلدةردةگئ قانداستارئمئزدئث سانئ 3.211.208 ادام دةپ كورسةتئلگةن. بذل مالئمةت ق ر سئرتقئ ئستةر مينيسترلئگئ كونسؤلدئق قئزمةت دةپارتامةنتئ باسقارماسئنئث باستئعئ ب.سةيئتباتتالوأتئث 2000- جئلعئ 20- ساؤئردةگئ «ةگةمةن قازاقستان» گازةتئندة جاريالانعان ماقالاسئنا سذيةنئپ بةرئلگةن. سايلاؤ باتئرشا ذلئ 2004- جئلدئث باسئندا شةتةلدةردةگئ قازاقتار سانئ 5،2 ميلليون ادامنان اسئپ تذسةدئ، - دةگةن بولجام ايتادئ. وسئ پئكئر شئندئققا جاقئنئراق، - دةپ سانايمئز. سةبةبئ، قازاقتاردئث دذنيةجذزئلئك قاؤئمداستئعئ جيناعان («ةگةمةن قازاقستانعا» بةرگةن) مالئمةتتةرئ بويئنشا، 40 شةتةلدةردةگئ قازاقتاردئث سانئ 5 ميلليون 600 مئثنان استام دةپ كورسةتئلگةن. ونئث ئشئندة، جاقئن شةتةلدةردة - 3 ميلليون 137 مئث؛ الئس شةتةلدةردة 2 ميلليون 529 مئث 800. قازاقتار كوپ شوعئرلانعان مةملةكةتتةر قئتاي - 2.260 مئث؛ وزبةكستان - 1.750 مئث؛ رةسةي - 1.100 مئث؛ مونعوليا - 150 مئث؛ قالعاندارئ: تذركيا - 15 مئث؛ ا ق ش - 14 مئث؛ تاجئكستان - 10 مئث؛ يران - 10 مئث؛ گةرمانيا - 9 مئث جانة ت.س.س.
2000-2005- جئلدار ارالئعئندا شةتةلدةردةگئ قازاقتاردئث سانئ 3،2 ميلليوننان 5،6 ميلليونعا دةيئن ءوسؤئن ةكئ سةبةپپةن تذسئندئرؤگة بولار ةدئ. بئرئنشئدةن، العاشقئ كورسةتئلگةن مالئمةت تولئق بولماي، 1،5 -2 ميلليونداي قازاق ةسةپتةن تئس قالئپ قويؤئ مذمكئن. ةكئنشئدةن، وسئ 5-6 جئل ئشئندة ةداؤئر تابيعي ءوسئم ناتيجةسئندة قازاقتار سانئ تةز وسكةن دة شئعار دةپ ويلايمئز. رةسپؤبليكا حالقئنئث، ونئث ئشئندة قازاقتاردئث اؤماقتئق، ياعني ايماقتارعا، اؤئل مةن قالالارعا ورنالاسؤئندا داستذرگة اينالئپ، قالئپتاسقان ةرةكشةلئكتةر بار. قازاقستان حالقئنئث جارتئسئنا جؤئعئ - 45-46%-ئ وثتذستئك ايماقتا (الماتئ قالاسئ، الماتئ، جامبئل، وثتذستئك قازاقستان جانة قئزئلوردا وبلئستارئ) ورنالاسقان بولسا، رةسپؤبليكا قازاقتارئنئث دا جارتئسئنا جؤئعئ، ياعني 49،8%-ئ وسئ ايماقتاردا تذرادئ. ولاردئث ذلةسئ قئزئلوردا وبلئسئندا 95،8%، وثتذستئك قازاقستان وبلئسئندا 70،1%، جامبئل وبلئسئندا - 69،0%، الماتئ وبلئسئندا - 64،2% جانة الماتئ قالاسئندا - 50،1%. بذل جاعدايدئث تاريحي قالئپتاسؤئ: بئرئنشئدةن، ايماقتئث رةسةيگة باعئنؤئ باسقالاردان 130 جئلداي كةش بولعاندئعئنان؛ ةكئنشئدةن، ايماق تذرعئندارئ سانئ مةن قذرامئنا سئرتتان كةلگةن كوشئ-قوننئث اؤقئمئ مةن اسةرئ ءالسئز بولعاندئعئنان؛ ءذشئنشئدةن، جةرگئلئكتئ ذلت وكئلدةرئنئث، اسئرةسة قازاق، وزبةك، ذيعئر جانة باسقا تذركئ تئلدةس ةتنوستاردئث تابيعي ءوسئمئ كةلئمسةكتةردةن باسئم ةكةندئگئنةن جانة باسقا ءتيئمدئ جاعدايلاردئث اسةرئ كذشتئ بولدئ.
سولتذستئك ايماقتا (اقمولا، قوستاناي، پاألودار جانة سولتذستئك قازاقستان وبلئستارئ جانة استانا قالاسئ) رةسپؤبليكا حالقئنئث 23،0%-ئ ورنالاسقان. الايدا مذندا قازاقتاردئث سانئ دا، ذلةسئ دة، تاؤةلسئزدئك جاعدايئندا ةداؤئر وسكةنئمةن، ءالئ دة باسئمدئلئققا جةتة قويعان جوق. رةسپؤبليكا بويئنشا ايماقتاعئ قازاقتاردئث ذلةسئ بار بولعانئ 16،9% بولسا، قازاقتار اقمولا مةن پاألودار وبلئستارئندا ولارداعئ تذرعئنداردئث جارتئسئنا دا جةتپةيدئ (تيئسئنشة 44،6% جانة 45،7%)، ال قوستاناي مةن سولتذستئك قازاقستان وبلئستارئندا ونان دا تومةن (تيئسئنشة 35،6% جانة 33،7%، ياعني وسئ وبلئستارداعئ تذرعئنداردئث ذشتةن ءبئرئ عانا). تةك استانادا عانا قازاقتاردئث ذلةسئ 63،4%-عا جةتتئ.
قازاقتاردئث وثتذستئك ايماقتان كةيئنگئ كوپ شوعئرلانعان جةرئ - باتئس قازاقستان. مذندا قازاقتاردئث 19،1%-ئ، ياعني بةستةن بئرئنة جؤئعئ مةكةن ةتةدئ. اتئراؤ وبلئسئنداعئ تذرعئنداردئث ئشئندة قازاقتار 91،3%، ماثعئستاؤ وبلئسئندا - 86،1%، اقتوبة وبلئسئندا - 77،9%، باتئس قازاقستان وبلئسئندا - 70،9%. رةسپؤبليكانئث قالعان ةكئ ايماعئندا قازاقتاردئث ذلةسئ ةداؤئر ءوسئپ كةلةدئ، 2009- جئلعئ مالئمةتتةر بويئنشا، شئعئس قازاقستاندا جارتئدان اسئپ ءتذستئ - 53،9%، ال ورتالئق قازاقستاندا (قاراعاندئ وبلئسئ ) - 44،1%-عا جةتتئ. وسئ باعئتتاعئ دامؤ ءارئ قاراي جالعاسا بةرسة، بولاشاقتا وسئ ءذش ايماقتاردا دا قازاقتاردئث ذلةسئ باسئم بولماق.
تاؤةلسئزدئك جاعدايئندا قالا مةن اؤئل تذرعئندارئنئث ءوزارا سالماعئ وزگةرئسكة ذشئرادئ. قالا تذرعئندارئنئث ذلةسئ 1989-2009- جئلدار اراسئندا از دا بولسا تومةندةگةنئمةن (3،3%)، ولار بذرئنعئشا رةسپؤبليكا حالقئنئث جارتئسئنان كوبئ (53،4%) بولئپ وتئر. ال اؤئل تذرعئندارئ 43،3% -دان 46،0% -عا جةتتئ. بذل كورسةتكئش حالئقتئث ؤربانداندئرؤ پروسةسئنئث باياؤلاي باستاعانئن بايقاتادئ. قازاقستاندا ةث كذشتئ ؤرباندالعان قاراعاندئ (قالا تذرعئندارئ 77،0%)، پاألودار (67،9%) جانة اقتوبة وبلئستارئ (61،1%) بولسا، اؤئل تذرعئندارئ الماتئ (76،0%)، سولتذستئك قازاقستان (61،5%)، قئزئلوردا (60،8%) جانة جامبئل (60،5%) وبلئستارئندا كوبئرةك بولئپ وتئر. دةگةنمةن، تاؤةلسئزدئك جئلدارئ قازاقتاردئث قالاعا بةت بذرعانئن اتاپ ايتقان ءجون. قازئر ةكئ قازاقتئث بئرةؤئ - قالا تذرعئنئ. قازاقتار قئزئلوردا مةن اتئراؤ وبلئستارئنداعئ قالا تذرعئندارئنئث ئشئندة تيئسئنشة 91،3% جانة 82،3%، ال ماثعئستاؤ وبلئسئندا - 72،9%، اقتوبة وبلئسئندا - 62،2%، وثتذستئك قازاقستان وبلئسئندا 61،6%، جامبئل وبلئسئندا - 54،5%. ءبئراق باسقا ايماقتاردا قازاقتار قالا تذرعئندارئ ئشئندة ءالئ دة از. قوستاناي وبلئسئندا بار بولعانئ 20،2%، اقمولا وبلئسئندا - 28،5%، پاألودار وبلئسئندا -30-، قاراعاندئ وبلئسئندا - 30،7%، شئعئس قازاقستان وبلئسئندا - 33،1%. باتئس قازاقستان وبلئسئندا دا كوپ ةمةس - 39،6%.
ةلئمئزدئث ةث ذلكةن ةكئ قالاسئندا قازاقتار ذلةسئ ةداؤئر ءوسئپ كةلةدئ: قازئر استانا تذرعئندارئنئث (639،3 مئث) 63،4%(405،3 مئثئ) قازاقتار. قازاقتار شوعئرلانعان وثتذستئك جانة باتئس ايماق قالالارئندا ولاردئث ذلةسئ وسة ءتذستئ. قئزئلوردادا 90،4%، اتئراؤدا - 82،9%، اقتوبةدة - 68،2% ، اقتاؤدا - 64،4%، تالدئقورعاندا - 64،2%، تارازدا - 59،1% ؛ جانة شئمكةنتتة - 48،4% بولدئ. سونئمةن بئرگة سةمةيدة 42،6%، كوكشةتاؤدا 50،9% جةزقازعاندا - 62،1%، قاراعاندئدا - 46،2%، بالقاشتا -58،8%- عا جةتتئ.
دةگةنمةن، سلاأيان حالئقتارئنئث وكئلدةرئ مةن باسقا ورئس ءتئلدئ ةتنوستار كوپتةپ ورنالاسقان ايماق قالالارئندا جاعداي اسا وزگةرة قويعان جوق. تذرعئنداردئث جاستئق قذرامئ دا تابيعي وسئمگة ذلكةن اسةر ةتةتئنئ بةلگئلئ. ادةتتة حالئقتئث جاستئق قذرامئ وسئ وسئمگة بايلانئستئ ءذش تذرگة بولئنةدئ. ءبئرئنشئسئ - پروگرةسسيأتئك - تذرعئندار اراسئندا بالالاردئث ذلةسئ كوپ بولسا، تابيعي ءوسئمنئث كوپتئگئنةن حالئق سانئ وسةدئ، ةكئنشئسئ - قالئپتاسقان (ستاسيونارلئق) ءتذرئ - بالالار مةن ةرةسةك جاستاعئلار اراسئ ءبئرقالئپتئ؛ بذل جاعدايدا تذرعئندار ازايمايدئ دا، كوبةيمةيدئ دة. ءذشئنشئسئ - رةگرةسسيأتئك ءتذرئ - 60 جاس جانة ونان ذلكةندةردئث ذلةسئ %21 جانة ودان جوعارئ بولسا، تذرعئندار سانئ ازايا تذسةدئ. قازئرگئ جاعدايدا قازاقستان حالقئنئث 60 جاستان اسقاندارئ 10،3%، ونئث ئشئندة ةرلةرئ - 7،8%، ايةلدةرئ - 12،3%. دةگةنمةن، 1990- جئلدارمةن سالئستئرعاندا ( 9%) 60 جاستاعئلار مةن ودان ذلكةندةردئث ذلةسئ 1،3%-عا وسكةن، ياعني حالئقتئث «قارتايا» باستاعانئ بايقالادئ. بذل كةلةثسئز جاعدايعا ورئس، ؤكراين، بةلورؤستاردئث وسئ جاستاعئلارئ كوپ بولعانئ اسةر ةتةدئ.
دةگةنمةن، قازاقتاردئث الةؤمةتتئك-دةموگرافيالئق دامؤئندا ءالئ دة كةلةثسئز جاعدايلار كةزدةسةتئنئن دة ايتقان ءجون. تابيعي ءوسئم جاعئنان قازاقتار باسقا تذركئ-مذسئلمان ةتنوستارئنان ءالئ دة ةداؤئر كةيئن قالئپ كةلةدئ. وزبةك، ذيعئر، ءازئربايجان، تذرئك، كذرد جانة باسقا ذلت وكئلدةرئنئث تابيعي ءوسئمئ قازاقتاردان ةداؤئر باسئم كةلئپ، سانئ ءوسئپ، قذرامئ كذشةيؤدة. قازاقتاردئث باسئم كوپشئلئگئ ايماقتاردئث اؤئلدئ مةكةندةرئندة تذراتئنئن ةسكةرسةك، ولاردئث الةؤمةتتئك جاعدايئ ءوز دةثگةيئندة ةمةس ةكةندئگئن بايقايمئز. قازاقتاردئث ءبئلئم دةثگةيئ دة وزگة ذلت وكئلدةرئنةن ءالئ دة تومةن. 1999- جئلعئ مالئمةت بويئنشا، 44 ةتنوستئث ئشئندة قازاقتار جوعارعئ ءبئلئم دةثگةيئ بويئنشا - سةگئزئنشئ ورئندا، اياقتالماعان جوعارعئ ءبئلئم دةثگةيئ بويئنشا - 19 - ورئندا، ارنايئ ورتا ءبئلئم بويئنشا 28 - ورئندا، جالپئ ورتا ءبئلئم بويئنشا - 11 - ورئندا، نةگئزئندة ورتا ءبئلئم بويئنشا - 37 - ورئندا، ال باستاؤئش ءبئلئم بويئنشا - 35 - ورئندا. قالا تذرعئندارئ، ونةركاسئپ، قذرئلئس جانة ترانسپورت سالالارئندا قازاقتار ذلةسئ ءالئ دة تومةن، ءوز دةثگةيئندة ةمةس.
اسئرةسة، كاسئبي جذمئسشئ ماماندار، ينجةنةر-تةحنيكتةر اراسئندا ذلتتئق كادرلاردئ كوپتةپ تاربيةلةؤ پروبلةماسئ كذن تارتئبئندة تذرعان وزةكتئ ماسةلة. «كوش جذرة تذزةلةدئ» دةگةن اتا-بابالارئمئزدان قالعان ءسوز بار. تاؤةلسئزدئگئمئز نئعايا ءتذسئپ، الةؤمةتتئك-ةكونوميكالئق جاعدايئمئز جاقسارعان سايئن، حالقئمئزدئث، ونئث ذيئتقئسئ - قازاقتاردئث سانئ ءوسئپ، قذرامئ كذشةية تذسةتئنئ بارشامئزعا انئق جانة بولاشاقتئث كةپئلئ. بذل ءذشئن رةسپؤبليكادا عئلئمعا نةگئزدةلگةن الةؤمةتتئك-دةموگرافيالئق جانة كوشئ-قون ساياساتئ جذرگئزئلؤگة ءتيئس.
مالئكايدار اسئلبةكوأ، اكادةميك، ش.ءؤاليحانوأ اتئنداعئ تاريح جانة ةتنولوگيا ينستيتؤتئنئث باس عئلئمي قئزمةتكةرئ
ءجاميلا اسئلبةكوأا، ءال-فارابي اتئنداعئ قازاق ذلتتئق ؤنيأةرسيتةتئنئث دوسةنتئ، تاريح عئلئمدارئنئث دوكتورئ.
("ةگةمةن قازاقستان" گازةتئ، 27.07.2011 )