شامان جانة شامانيزم نةمةسة باقسئ-بالگةردئث ءتذبئ قايدان شئققان؟
جالپئ شامانيزمدئ الةمدئك دارةجةدة عئلئمي اينالئمعا ةنگئزگةن ادام موثعول-بؤريات تذقئمنان شئققان ةتنوگراف-عالئم دورجي بانزاروأ (1822-1855). بذل كئسئ شئعئس-ءسئبئر گةنةرال-گؤبةرناتورئ ن.ن.مؤراأةأتئث تاپسئرماسئمةن ارنايئ زةرتتةؤلةر جذرگئزگةن. بانزاروأقا دةيئن «شامان-شامانيزم» جايئندا ةشقانداي عئلئمي ذعئم-تذسئنئك بولماعان. د.بانزاروأتئث شامانيزمدئ زةرتتةپ، جازعان ةثبةگئ 1846- جئلئ «چةرنايا أةرا يلي شامانستأا ؤ مونگولوأ» دةگةن اتپان جارئق كورگةن. ةثبةك شاماندئق جايلئ جازئلعان العاشقئ تؤئندئلاردئث ءبئرئ بولئپ سانالدئ. وسئدان كةيئن «شامان» جةكة زةرتتةؤ وبةكتئسئنة اينالدئ. بةرتئندة «تيؤركسكي شامانيزم» (أ.ن. پوتاپوأ)، «التايسكي شامانيزم» (ا.الةكسةيةأ) ت.ب. ةثبةكتةر جارئق كوردئ. كةثةس كةزئندة ارنايئ قارجئ قاراستئرئلئپ، عالئمدار توبئ جذمئس ئستةدئ.
بانزاروأ ايتادئ: موثعولداردار بؤدديزمنئث ةلةمةنتتةرئ مةن شامانيزمنئث قالدئقتارئ قوسئلعان «قويئرتپاق» ءدئن ذستانئپ ءجذر، دةپ. ءدال وسئ يدةيانئ قازاق عالئمئ شوقان ءؤاليحانوأتا قايتالايدئ. ول: «قازاقتاردا شاماندئق سالت-سانا مذسئلماندئق نانئممةن ميداي ارالاسئپ، ورتاق - مذسئلمان اتتئ ءدئن قذرايدئ. وسئ ةكئ ءدئننئث، قازاق نانئمئنا ميداي ارالاسؤئنا ةرتةدةن كةلة جاتقان شاماندئق ءدئن نةگئز بولدئ دةمةكپئز» دةيدئ. (ش.ءؤاليحانوأ، تاثدامالئ شئعارمالار جيناعئ، الماتئ، «جازؤشئ» 1985. 170-بةت).
شامانيزم ءدئن ةمةس. ول - يسلامنان بذرئنعئ ئرئم-جئرئمداردئث قالدئعئ دةسةك قاتةلةسپةيمئز. ونئ ءدئن رةتئندة قوعامعا تئقپالاؤ زور قاتة. يسلام تذرعئسئنان قاراعاندا جاراتؤشئعا سةرئك قوسؤ بولئپ تابئلادئ. شاماننئث ءئس-ارةكةتئ جئن شاقئرؤ هام جئندارمةن بايلانئس ارقئلئ جذزةگة اسادئ. ءارئ كوزئنة كورئنگةن نارسةگة (تاؤ-تاس، تال-تةرةك، جان-جانؤار ت.ب) تابئنادئ. وندا كذنا دةيتئن ذعئم جوق. سوندئقتاندا دئننةن جةرئگةن كوممؤنيستئك يدةولوگيانئث جةتةگئندةگئ ادامداردئث قولايئنا جاققان. حالئقتئث ساناسئن مذسئلمانشئلئقتئن الاستاتؤ ءذشئن ويدان وسئنداي جاساندئ ءدئن تاؤئپ، وعان عئلئمي تذسئنئك بةرئپ، نةگئزدةمة جاساپ، زةرتتةؤشئلةر توبئن قالئپتاستئرعان.
قازئرگئ شامانتانؤشئلاردئث پئكئرئنة جذگئنسةك: شامان ءدئنئ قانات جايعان ةكئ مةكتةپ بار دةيدئ. بئرئنشئسئنة - ءسئبئر، ورالدئث سولتذستئگئ، ةكئنشئسئنة - قيئر شئعئس تذرعئندارئن جاتقئزادئ. بذلاردئث قاي-قايسئدا عالامدئق وركةنيةتتةن كةنجةلةپ قالعان ءذردئس بار. ولاردئث وسئلاي كونة شامان قاعيداتئن ذستاپ، دامئماي قالؤئنا ذلكةن وتارلاؤشئ ةلدةر مذددةلئ. ويتكةنئ، شاماندئق جول، ونئ ذستانعان حالئقتئث جويئلئپ كةتؤئنة الئپ باراتئن، قاتةرلئ سذرلةؤ ةكةنئن ولار جاقسئ بئلةدئ.
قازاق تاريحئندا ХҮІІ عاسئرعا دةيئن قازاق حالقئ شامان بولدئ دةيتئن ةشقانداي دةرةك جوق. ونداي پئكئردئ - كونة جازبالاردان، جئراؤلار پوةزياسئنان، ذلتتئق شةجئرةلئك گةنةولوگيادان تابا المايسئز. الةمدة تذثعئش رةت قازاقتئث اراسئنان شاماندئق بةلگئلةردئ تاؤئپ، جار سالعان ادام - شوقان ءؤاليحانوأ. قازاق عالئمئ ءوزئنئث ذستازئ د.بانزاروأتئث ئزئمةن جذرگةن. ذستازئنئث بؤرياد-موثعولدارعا تاثعان تانئمدئق ذستانئمئن، شاكئرتئ شوقان دا قازاق حالئنا دالمة-ءدال اكةلئپ جاپسئرا سالعان. ارينة، بذل ادامداردئث ارتئندا رةسةيدئث وتارلاؤ ساياساتئ مةن دالاداعئ مذسئلمانشئلئقتئث قانات جايؤئنا كةدةرگئ كةلتئرؤ ماقساتئ تذرعانئ ايدان انئق.
ش.ءؤاليحانوأ «قازاقتارداعئ شاماندئقتئث قالدئعئ» اتتئ وچةركئندة: «شاماندئق دةگةنئمئز - الةمدئك دذنيةنئ ءسذيؤ، تابيعاتقا دةگةن شةكسئز ماحاببات جانة ولگةندةردئث رؤحئن قاستةرلةؤ، ارؤاعئن ارداقتاؤ» دةيدئ. بارلئق دئني راسئمدةردئ تةك ارؤاقتاردئ قادئرلةؤگة اكةلئپ تئرةپ قويعان. «ءولئ رازئ بولماي ءتئرئ بايئمايدئ» دةگةن ماقال دا وسئ ورايدا شئققان.
كةثةس زامانئندا شوقاننئث ايتقانئنا كذمان كةلتئرؤ بئلئمسئزدئك سانالاتئن. بذل ءذردئس ارتئنان ش.ءؤاليحانوأتئث جولئن قؤعان، قازاقتئث دذنيةتانئمئن بئلمةيتئن، مذسئلمانشئلئقتئث ءيئسئ مذرنئنا بارمايتئن، ساناسئ ةؤروپالانعان جذزدةگةن ةتنوگراف عالئمداردئث پايدا بولؤئنا جول اشتئ. بذلار ارابتئث ءبئر ءارئپئن بئلمةي تذرئپ جانة يسلام جايلئ ةشقانداي حابارئ جوقتئعئنا قاراماستان، مذسئلماندئق جايلئ پئكئرلةر ايتئپ، عئلئمي ةثبةكتةر قورعادئ.
سونئمةن ورئس وقئمئستئلارئ جالعان ءدئندئ «شامانيزم» دةپ، ءدئن كوسةمدةرئن «شامان» دةپ اتاسا، قازاق عالئمدارئ شامانعا قازاقشا «باقسئ» دةگةن تذسئنئك بةرئپ ءجذر. ناقتئراق ايتقاندا، قازاق قوعامئندا باياعئدان كةلة جاتقان باقسئلئق مةكتةپ مةن شاماندئقتئث بايلانئسئ بار ما؟! ءبئز، بار دةپ ايتار ةدئك. ويتكةنئ، بارلئق كذنانئث باستاؤئ ءبئر.
باقسئ-بالگةردئث ءتذبئ قايدان شئققان؟
شامان نةمةسة قازاقشا ايتقاندا باقسئ-بالگةردئث قايدان شئققانئ جايلئ: باسقا ةمةس، ادام بالاسئنا تؤرا جول نذسقاؤشئ قذران كارئمدة ايتئلعان. وتة ةرتة زاماندا سذلةيمةن پايعامباردئث كةزئندة جئندار مةن ادامدار ءبئر-بئرئنة جاقئن ءومئر سذرگةن. يلاهي ءتورت كئتاپتا ء(زابؤر، تاؤرات، ءئنجئل، قذران) سذلةيمةن پايعامباردئث اسكةرئ جانة جذمئسشئلارئ جئنداردان بولعانئ جايلئ: «نامئل» سذرةسئنئث 36-44 اياتتارئندا ايتئلادئ. جانة «سابا» سذرةسئنئث 12-اياتئندا: «سذلةيمةنگة كذندئز ةسكةندة ءبئر ايلئق جولدئ الاتئن، كةشكة قايتا ةسكةندة ءبئر ايلئق جول الاتئن جةلدةردئ باعئندئردئق. ول ءذشئن ةرئگةن مئستان بذلاق اعئزدئق. راببئنئث بذيرئعئمةن وعان جذمئس ئستةيتئن جئنداردئ دا باعئندئردئق. ولاردان كئم امئرئمئزدةن تايسا، وعان جالئنداعان ازاپتان تاتتئردئق» دةلئنگةن.
جئندار ادامدارمةن ارالاس ءومئر سذرگةن وسئ ءبئر داؤئردة، ولار جاقئندئقتئ پايدالانئپ، ادامدارعا ءارتذرلئ سيقئرلئق وقؤئن ذيرةتكةن. سذلةيمةن پايعامبار جئنداردئث زياندئ ارةكةتتئن ءبئلئپ قالئپ، سيقئر ذيرةتؤشئلةردئ سؤعا باتئرئپ، ادامداردئث قولئنداعئ شيماي پاراقتاردئ جيناپ الئپ، ساندئققا جاسئرعان. سذلةيمةن ولگةن سوث جئندار ونئ «سيقئرشئ بولعان» دةپ وسةك تاراتادئ. سةنبةگةندةرگة سيقئر جازؤلار جاسئرئلعان ساندئقتئ كورسةتكةن. «سةنبةسةثئزدةر اشئپ كورئثدةر» دةگةن. ساندئق اشئلئپ، پاراقتار (جازؤلار) ادامدارعا تاراتئلعان. بذل پاراقتاردا جئندئ شاقئراتئن، جئنعا تابئناتئن كؤلت سوزدةر (مؤزئكالار) بولعان. وسئلاي جئنمةن بايلانئس قذرعان ادامدار وزدةرئن «اؤلية، كورئپكةل نةمةسة قاسيةتتئ ادام» دةپ جاريالاعان. ءسويتئپ، جةر بةتئندة سيقئرلئق قاتتئ جايئلعان.
اللا تاعالا جئنداردان بولعان سيقئردئ تويتارؤ ءذشئن جةرگة حارؤد جانة مارؤد دةيتئن ةكئ پةرئشتةنئ تذسئرگةن. ولار ادامدارعا سيقئر ذيرةتكةن. (ورتكة قارسئ ءورت جئبةرئپ سوندئرةتئن سياقتئ). پةرئشتةلةر سيقئر ذيرةنةم دةؤشئلةرگة الدئمةن «كاپئر بول!» دةپ شارت قويعان. بذل وقيعا جايلئ قذراندا: "ول ةكئ پةرئشتة: "ءبئز سئناق ءذشئن كةلدئك، كاپئر بولماثدار-دةپ ايتپايئنشا ةشكئمگة (سيقئردئ) ذيرةتپةگةن. سوندا دا ولار (ياهؤدييلةر) ةكةؤئنةن ةر- ايةلدئث اراسئن ايئراتئندئ ذيرةنةتئن ةدئ. ولار اللاهتئث بذيرئعئسئز ةشكئمگة زيان بةرة المايدئ. ولار وزدةرئنة زيان كةلتئرةتئن، پانا بةرمةيتئن نارسةنئ ذيرةنةتئن ةدئ. راسئندا ولار ونئ ايئرباستاپ العانعا (اللاهتئث كئتابئنئث ورنئنا سيقئر ذيرةنگةنگة) اقئرةتتة نةسئبة جوقتئعئن ءبئلدئ. ولار وزدةرئنة نةندةي جامان نارسة ساتئپ العاندئقتارئن بئلگةن بولسا ةدئ - دةيدئ. («باقارا» سذرةسئ، 102-ايات)
تاؤكةن ايتبايةأ
دةرةككوزئ: «نامئس» سايتئ