كةثةس يمپةرياسئ تذرك حالئقتارئنئث ورتاسئنا جئك سالعان ةدئ

رات - ايگئلئ تذرك تانؤشئ، فيلولوگيا عئلئمدارئنئث دوكتورئ قارجاؤباي سارتقوجا ذلئمةن سذحبات.
None
None

- اعا، تذرك تانؤعا قالاي كةلدئثئز؟

- بالا كةزئمدة كةشكة قاراي قوي مةن قوزئنئ بولئپ بئتكةن سوث، انام جاتقا جئر وقؤشئ ةدئ. كةيبئر جئرلاردئ بئزگة وقئتئپ، تئثداپ وتئرئپ بةرئلئپ جئلاپ وتئرؤشئ ةدئ. ءوزئ ةسكئ جاديدشة حات تانيتئن ادام-تئن. مايدا توپئراققا، كذلگة، تابئلسا قاعازعا جازئپ ةسكئ اراب ءالئپبيئن ذيرةتتئ. كةي كذندةرئ ذرشئق ءيئرئپ، ءجئپ ةسئپ وتئرئپ سئثسئپ كورئس ايتاتئن. سونداعئ كةيبئر جولدار ةسئمدة قالئپتئ: «دذنيةنئث ءتورت بذرئشئن الدئ-اؤ كاپئر، نة بولار كةلةشةكتة ذرپاعئمئز» - دةپ وتئرئپ كوزئنئث جاسئن سئعئپ تاستاؤشئ ةدئ-اؤ.

ءتورتئنشئ سئنئپتئ بئتئرگةن كةزئم-تئن. بالالئق جذرةك ءدئر ةتتئ. قايدان بئلةيئن، ءوز ةلئمدة ءوز جةرئمدة شالقئپ ءجذرمئن دةپ الاثسئز بالا سةزئممةن جذرگةن زامان عوي.

- اپا نةگة جئلايسئز؟ ءبئز ءوز ةلئمئزدة، ءوز جةرئمئزدة ءومئر ءسذرئپ جاتئرمئز عوي - دةگةنئمدة: ءبئز مذندا اعايئن-تؤئس قازاق ورتادا وتئرعانئمئزبةن، ءبئز موثعول دةگةن ةلدئث قول استئندا ءومئر سذرةمئز. سةنئث ةلئث، جةرئث تئم الئستا، جئراقتا قالعان - دةدئ.

- ول قانداي ةل، نة دةپ اتالادئ؟ - دةدئم.

- ايتؤ قيئن، قالقام. ذلئ قازاق جةرئ ورئستئث قولئندا قالدئ، باسئندا تةمئر نوقتا. ءبئز مئناؤ موثعولدامئز، باسئمئزدا ءجئپ نوقتا. ءجئپ نوقتانئ كذنئنة ون مارتة ءذزئپ، ون مارتة جالعاؤعا بولادئ. تةمئر نوقتانئث ءذزئلؤئ وتة قيئن. ءبئر ذزئلسة جالعاؤعا كةلمةس-اؤ، - دةدئ.

وسئ وسيةت، وسئ اثگئمة مةنئ ذلتشئل ةتئپ تاربيةلةدئ. ذلتتئث جوعئن جوقتاؤدئ ارمانداپ، ادةبيةتكة اؤةستةنئپ ولةث، اثگئمة، پوأةستئ جازدئم. ءسويتئپ، 8-سئنئپ بئتئرگةن جئلئ «ءبئلئم جانة ةثبةك» جؤرنالئنا جاريالانعان ع.ايداروأتئث «كذلتةگئن ةسكةرتكئشئ» دةگةن ماقالاسئ قولئما ءتذستئ. وندا كذلتةگئن قولباسشئ تؤرالئ اقپارات بةرة وتئرئپ بايئرعئ تذرك بئتئگ (رؤنيكا) ءالئپبيئ جاريالانئپتئ. ءالئپبيئن جاتتاپ الدئم. بةلگئلةؤلةرئمدئ بئتئگ (رؤنيكا) الفاأيتئمةن جازاتئن بولدئم. كونة دذنيةگة قئزئعؤشئلئق وسئلايشا وياندئ. وزئمة-ءوزئم سةنئم ارتئپ، كيريل، اراب، بئتئگ ءالئپبيئن مةثگةرگةنئم العا سذيرةي باستادئ. سودان موثعوليا مةمةلةكةتتئك ؤنيأةرسيتةتئنة بارعان سوث چوي لؤأسانجاأ دةگةن 12 ءتئل بئلةتئن پوليگلوت عالئمنئث كومةگئمةن بايئرعئ تذرك الةمئنة كئردئم.

- وسئ ؤاقئت ارالئعئندا قانداي ةثبةكتةر جازدئثئز؟

- مةن قازاقستانعا كةلگةلئ ون جئل بولدئ. وسئ ارالئقتا «تذركتةردئث بئرئككةن قاعاناتئ» (2002 ج.)، «ورحون مذرالارئ» (2003 ج..) م.جولداسبةكوأپةن بئرگة «ورحون ةسكةرتكئشتةرئنئث تولئق اتلاسئ»- І توم (2005 ج.)، ونئث ورئسشاسئ 2007- جئلئ، «بايئرعئ تذرك جازؤئنئث گةنةزيسئ» (2007 ج.) ةثبةكتةرئم باسئلئپ شئعئپ وقئرمان قولئنا ءتيدئ. «بايئرعئ تذرك جازؤئنئث گةنةزيسئ» مونوگرافياسئنئث تولئقتئرئلعان ةكئنشئ باسئلئمئ 2010 ج پاألودار وبلئسئنداعئ س.تورايعئروأ اتئنداعئ مةمةلةكةتتئك ؤنيأةرسيتةتئ قايتا باسئپ شئعاردئ. وسئ اتالعان مونوگرافيانئث ورئسشا اؤدارماسئ قازئر باسپاعا ءوتتئ. بذدان سئرت 70 كة جؤئق عئلئمي جانة كوسةمسوز ماقالالارئم مةن سذحباتتارئم جارئق كوردئ.

ل.ن.گؤميلةأ اتئنداعئ ةؤرازيا ذلتتئق ؤنيأةرسيتةتئندة تذركولوگيا لابوراتورياسئنا 2001 - جئلدان باسشئلئق ةتتئم. 2008 - جئلئ «تذركولوگيا جانة التايتانؤ» ورتالئعئ قذرئلدئ. قازئر وسئ ورتالئقتئ باسقارئپ وتئرمئن. وسئ ورتالئقتاعئ تذرك تانؤ لابوراتورياسئنئث كئتاپحاناسئنا موثعوليا، تؤأا، حاكاس، تاؤلئ التايدا ساقتالعان بايئرعئ تذرك بئتئگ جازؤئنئث ءتذپ نذسقا كوشئرمةلةرئنئث تولئق قورئ جاساقتالدئ. سونئمةن قاتار، قئتايدئث 12 اؤلةتنئث استاناسئ بولعان شيان شاهارئنئث ماثئنا جةرلةنگةن بايئرعئ تذرك قايراتكةرلةرئنئث مازارلارئنا قويئلعان ونداعان ذستئندارداعئ ماتئندةردئث كوشئرمةسئن جانة باتئس قئتاي نةمةسة شئعئس تذركئستاننان تابئلعان بايئرعئ بئتئگتةر، ذيعذر الئپبيئمةن جازئلعان جذزدةگةن جادئگةرلئكتةردئ جيناپ لابوراتوريا كئتاپحانا قورئنا قوستئق. ناتيجةسئندة . ХІV - ж.с.. Х - عاسئرلار ارالئعئندا ورتالئق ازيا ايماعئندا دذنيةگة كةلگةن جازبا دةرةكتةردئث ءبئرشاما تولئق قورئ پايدا بولدئ. سوثعئ جئلدارئ «مادةني مذرا» مةمةلةكةتتئك باعدارلاماسئ اياسئندا عئلئم اكادةمياسئنئث تاريح، شئعئستانؤ، ارحةولوگيا ينستيتؤتتارئ جانة ورتالئق مذراعات كوپتةگةن تاريحي-مادةني قذندئلئقتاردئ جيناپ ذلكةن ةثبةك ةتتئ.

2004- جئلئ ل.ن.گؤميلةأ اتئنداعئ ةؤرازيا ذلتتئق ؤنيأةرسيتةتئنئث جانئنان «جازؤ مذراجايئن» اشتئق. ة ذ ؤ-نئث رةكتورئ بةلگئلئ قوعام قايراتكةرئ م.جولداسبةكوأ اعامئزدئث ذيئمداستئرؤئمةن بذل مذراجاي دذنيةگة كةلدئ. مذندا سوناؤ ساق (سكيف)، داؤئرئنةن باستاپ ХХІ عاسئرعا دةيئنگئ تذرك تةكتئ، تذرك ءتئلدئ حالئقتاردئث قولدانعان 18 ءتذرلئ جازؤ ذلگئسئن قامتئدئق. الةمدة سلاأيان، لاتئن، سةميت جازؤ ذلگئلةرئنئث، قئتاي يةروگليفئنئث مذراجايئ بار. سوندا دةيمئن-اؤ، دذنيةجذزئندة 250 ميلليون حالقئ بار تذرك الةمئنئث جازؤ مذراجايئ بولماؤئ ذيات قوي. وسئ اقتانداقتئ بولدئرماؤ ءذشئن كئرئستئك. ءسويتئپ، تذرك الةمئنئث جالعئز مذراجايئ قازاقستان رةسپؤبليكاسئندا سونئث ئشئندة ل.ن.گؤميلةأ اتئنداعئ ةؤرازيا ذلتتئق ؤنيأةرسيتةتئنئث قابئرعاسئندا تذثعئش رةت دذنيةگة كةلدئ. قازاقستان رةسپؤبليكاسئنئث مادةنيةت مينيسترلئگئنئث تئكةلةي قولداؤئنئث ارقاسئندا «مادةني مذرا» مةملةكةتتئك باعدارلاماسئنئث قارجئسئمةن وسئ مذراجايعا تذي-ذقذق، تةس (كذل-بيلگة قاعان)، تةركئن (ةل-ةتميش بيلگة قاعان) ةسكةرتكئشتةرئنئث كوشئرمةسئن جاساتئپ الئپ كةپ ورنالاستئردئق. ونئث سئرتئندا ةلتةرئس قذتلذع قاعاننئث ءتذپ نذسقا باس ءمذسئنئ، كذلتةگئن قولباسشئنئث باس ءمذسئنئنئث كوشئرمةسئن، ب.ز. V-VІ عاسئرئندا جاسالئپ التاي تاؤئنئث ذثگئرئندة ساقتالعان اتادومبئرانئث كوشئرمةسئن الئپ كةلدئك. «كذلتةگئن» اتتئ تاريحي-دةرةكتئ فيلم جاساپ حالئقتئث قولئنا سالدئق.

- كةشةگئ تذرك قاعاناتئ قازاق مةملةكةتتئلئگئنئث باباتاعئ دةگةنگة قالاي قارايسئز؟

- سوناؤ ةجةلگئ داؤئردةن (ساق جانة ودان بذرئنعئ) ج.س. ХVІ عاسئرعا دةيئنگئ تاريحي قذندئلئقتار بذكئل تذرك حالئقتارئنا ورتاق مذرا. مةنئكئ، سةنئكئ دةپ تارتئسؤ ارتئق. بذل كةزةثدئ عالئمدار كلاسسيكالئق تذركولوگيا دةپ اتايدئ. ال ХV-ХVІ ع.ع.-دان باستاپ ءاربئر تذرك حالئقتارئ ءوز-ءوز مةملةكةتئن ورناتتئ. ءوزئن-ءوزئ زةرتتةپ كةتتئ. بذل كةزةثدئ جالپئ تذركئلئك دةپ بولئپ زةرتتةيدئ. ويتكةنئ، ءار ذلت، ذلئس ءوز مادةنيةتئن، ءوز مادةني قذندئلئعئن جاساپ كةتة باردئ. كةثةس يمپةرياسئنئث زامانئندا قاراحانيد مةملةكةتئنئث قذندئلئقتارئن ذيعئرعا، حورةزم، شاعاتاي مذرالارئن وزبةككة تةلئپ، تذرك حالئقتارئنئث ورتاسئنا جئك سالعانئن جذرتشئلئق جاقسئ بئلةدئ. ورتا عاسئرداعئ (ХІ-ХІІ ғғ.) قئپشاق حاندئعئنئث ءوزئن كةثةس زةرتتةؤشئلةرئ قازاققا قيمادئ-عوي.

ءبئزدئث كةيئنگئ كةزدةگئ زةرتتةؤلةرئمئز، اناليزدةرئمئز І، ІІ تذرك قاعاناتئنئث بيلةؤشئ تايپاسئ، قاعاناتتئ قذرؤشئ تايپاسئنئث قئپشاق بئرلةستئگئ ةكةنئن كورسةتتئ. كةزئندة «قازاق» دةگةن اتاؤ اتالماي تذرعان زاماندا ءبئزدئث حالقئمئز «قئپشاق» اتانعان. ال «ذيعذر» دةپ اتالعان ІІІ تذرك قاعاناتئ نةمةسة بئرئككةن تذرك قاعاناتئنئث بيلةؤشئ تايپالارئ بايئرقؤ جانة ةدئز تايپاسئ بولدئ. 753- جئلئ بئرئككةن تذرك قاعاناتئنئث ةل-ةتمئش بئلگة قاعان قاعاناتتئ باسقارؤ رةفورماسئن جاساعان كةزدة، بايئرقؤ تايپاسئن ةكئگة ءبولئپ ءبئر بولئگئن سةگئز-وعؤز دةپ اتاپ تولةس (سول) قاناتقا، ةكئنشئ بولئگئن توعئز-وعئز دةپ اتاپ تاردؤش (وث) قاناتقا ةنگئزگةن. قاعاناتتئ بيلةؤشئ قاعاننئث رؤلاس ذرپاقتارئن وردالئق قاؤئمعا ةنگئزگةن. سةگئز-وعئزدار كةيئن كيدان زامانئندا نايمان اتالدئ، توعئز-وعئزدار مةكةندةگةن كةنتاي تاؤئ مةن سونداعئ كةرؤلةن وزةنئنئث سول داؤئردةگئ اتاؤئ كةيرة اتاؤئمةن توعئز-كةرةي اتاندئ. مئنة، بذل تاريحي دةرةكتةر ІІІ تذرك قاعاناتئن قذرؤشئلاردئث دا بذگئنگئ قازاق دةپ اتالاتئن حالئقتئ قذراعان نايماندار مةن كةرةيلةر ورناتقان قاعاناتئ بولماق. قئپشاق، كةرةي، نايمان، قاثلئ، سئرگةلئ تايپالارئ باسقا تذرك حالئقتارئنئث قذرامئنا دا كئرگةن.

وسئ تاريحي ناقتئ دةرةكتةرگة سذيةنة وتئرئپ ةرتة ورتا عاسئردا ورتالئق ازيادا ورناعان І، ІІ، ІІІ تذرك قاعاناتتارئ قازاق مةمةلةكةتتئلئگئنئث باباتاعئ، باباقاعاناتئ دةپ سةنئمدئ تذردة ايتا الامئز. بذل قاعاناتتاردئث قولاستئندا اسا ذلكةن ايماق بولدئ. ةؤرازيانئث شئعئس سولتذستئگئ حينعان جوتاسئنان (ءمانچجؤريا) باتئسئ قارا تةثئزگة دةيئنگئ، شئعئسئ قئتاي قورعانئنان، سولتذستئگئ تذن ةلئنة (ياكؤتيا) دةيئن، وثتذستئگئ تيبةت، كؤشان ءئيمپةريياسئنان حازار تةثئزئنة دةيئنگئ الئپ ايماقتا تةك عانا تذرك حالئقتارئ ءومئر ءسذردئ. وسئ الئپ ايماقتئث شئعئسئندا، وثتذستئگئندة ءومئر سذرگةن تذركتةر ةگئن شارؤاشئلئعئمةن اينالئسئپ سول ءداؤئردئث وزئندة وتئرئقشئ بولا باستاعان. سولتذستئگئندةگئلةر اث جانة مال شارؤاشئلئعئمةن، باتئسئنداعئلار دا ةگئن، مال، اث شارؤاشئلئعئمةن، ال ةؤرازيالئق دالالئق ايماقتارئنداعئلار مال شارؤاشئلئعئمةن اينالئستئ. بذل تذرك حالئقتارئنئث شارؤاشئلئعئ ءارقيلئ بولعاندئقتان قالدئرعان مذرالارئ دا ءار الؤان. ناعئز كوشپةلئ بولعان دةگةن كوكتذركتةردئث ءوزئ سول داؤئردة ورحون دارياسئنئث بويئنا وردا-بالئق اتتئ قالا تذرعئزئپ قاعاناتئن اسقاقتاتتئ. ةرتةورتا عاسئر داؤئرئندة بذل قالانئث كولةمئ 55 شارشئ كيلومةتر بولعان ةكةن. مئنة، وسئ قذندئلئقتاردئث بارلئعئ ءبئزدئث قازاق حالقئنئكئ دةپ جةكة دارا يةمدةنؤگة بولا ما؟ ارينة اؤزئث بارسا دا ارئث بارمايدئ. كةيئن قوعام وركةندةي كةلة وثتذستئك تذركتةرئ شارؤاشئلئقتئث ءبئر بةيئمئمةن، قذمداعئلار تاعئ ءبئر بولةك شارؤاشئلئق، ورمانداعئلارئ تاعئ ءبئر بولةك شارؤاشئلئق بةيئمئمةن كةتتئ. ءسويتئپ تذركتةر اراسئندا تئلدئك، دئندئك، داستذرلئك ايئرماشئلئقتار پايدا بولا باستادئ. سوندئقتان بذل داؤئردةگئ تاريحي-مادةني قذندئلئق جالپئ تذركتئك دةپ قاراستئرعانئمئز ءجون سياقتئ.

- تذرك تانؤعا قوسقان ذلةستةرئثئزدئ ايتا كةتسةثئز؟

- قازاق تذركولوگتارئ ا.بايتذرسئن ذلئ، ق.جذبانوأ، ع.ايداروأ، م.تومانوأ، ءا.قذرئشجانوأ، ءا.قايداروأ، ر.سئزدئقوأا، ا.امانجولوأتان باستاپ بذگئنگئ تولقئنعا دةيئن تذرك تانؤعا مول ذلةس قوستئ. قازاقستاندا تذركولوگيا مةكتةبئن قالئپتاستئردئ. قازاق ءتئلئنئث، ءدئنئنئث، ءدئلئنئث، ءداستذر-سالتئنئث باستاؤ بذلاعئ سوناؤ كوك تذركتةر زامانئنان قالئپتاسقانئن زةردةلةپ، ايشئقتاپ بةردئ. سول كوك تذرك داؤئرئنةن ءبئزدئث مةملةكةتتئلئگئمئز قالئپتاسقانئن، ءداستذر-سالتئمئز تذراقتاعانئن، بةكةمدةگةنئن دالةلدةپ بةردئ. بذگئنگئ شئعئسئ التايدئث شئعئسئنان باتئسئ استراحانعا دةيئنگئ 10000 ك م ارالئقتا ءومئر ءسذرئپ وتئرعان قازاق دةپ اتالاتئن ذلتتئث ءتئلئ، ءداستذرئ سول كوك تذرك داؤئرئندة قالئپتاسقانئن انئقتاپ بةردئ. تئم ةرتة قالئپتاسقاندئقتان قازاق تئلئندة جةرگئلئكتئ ايماقتئق سوزدةر عانا بولماسا ديالةكتئ بولماؤئنئث ءوزئ وسئعان بايلانئستئ ةكةنئن كورسةتتئ. ءداستذر-سالتئ دا تئلمةن بئردةي ايئرئمسئز قالئپتاسقان. سئبئردةگئ حاكاستار نةبارئ 300 ك م ارالئقتا 5-6 ديالةكتئدة، تاؤلئ-التايلئقتار نةبارئ 400-500 ك م-دة 4-5 ديالةكتئدة سويلةيدئ. ال قازاق حالقئ 10000 كم-دة ةشقانداي ديالةكتئسئز ءومئر ءسذرئپ جاتئر. بذل وسئ تذركولوگتاردئث ةثبةكتةرئنئث ارقاسئندا انئقتالئپ جاتقان دذنية.

مةنئث ءوز باسئم قازاق توپئراعئندا بايئرعئ تذركتةردئث رؤحاني بايراعئن تئكتةؤدة ءوز ذلةسئم بار دةپ ويلايمئن. «ورحون ةسكةرتكئشتةرئنئث تولئق اتلاسئ» І تومئن (م.جولداسبةكوأپةن بئرگة) رةسةي تذركولوگياسئنئث اتاسئ أ.أ.رادلوأتان سوث 110 جئلدان كةيئن قازاق توپئراعئندا جاساپ شئققانئمئز مةنئث عانا ةمةس قازاق عئلئمئنئث ذلةسئ دةپ ويلايمئن. ونئث سئرتئندا بايئرعئ تذرك جازؤئنئث شئعؤ تةگئنة قاتئستئ بذعان دةيئن باتئس، شئعئستئث ونداعان عالئمدارئ جةكةلةگةن پئكئرئن ءبئلدئرئپ، ماقالا عانا جازئپ كةلگةن ةدئ. 2007- جئلئ «بايئرعئ تذرك جازؤئنئث گةنةزيسئ» ةثبةگئم وسئ سالادا جارئق كورگةن تذثعئش عئلئمي مونوگرافيا بولدئ.

- ءسئز زةرتتةگةن تاقئرئپتار مةن ةثبةكتةرئثئز وزگة ذلت عالئمدارئ تاراپئنان قانشالئقتئ قاداعالانئپ وتئر؟ ولاردئث باعاسئ قانداي؟

- كةثةس بيلئگئنئث زامانئندا كلاسسيكالئق تذركولوگيامةن تذرك تةكتئ عالئمداردئث اينالئسؤئنا شةكتةؤ قويئپ وتئرعان. وسئ قذيتئرقئ ساياساتتئث سالدارئنان ءبئزدئث قازاقستاندئق تذرك تانؤشئلار ءبئراز قئسئمعا ءتذستئ. ع.ايداروأ اعامئز 1960- جئلداردئث ةكئنشئ جارتئسئندا «ورحون ةسكةرتكئشتةرئنئث گرامماتيكاسئ» اتتئ مونوگرافياسئن جازئپ بئتكةننةن كةيئن 5 جئلدان سوث 1970 -جئلئ ازةر جارئق كوردئ. رةسةي عالئمدارئ ع.ايداروأ اعامئزدئث وسئ ةثبةگئن سئن ساداعئنا الئپ ةسئن شئعاردئ دا، ارتئنان وسئ ةثبةكتئث ادئستةمةسئن پايدالانئپ وزدةرئ 1980 - جئلئ باسئپ شئعاردئ. 1980 - جئلدارئ ا.امانجولوأ اعامئزدئث وقئعان بايئرعئ تذرك ذساق جازؤلارئنا بايلانئستئ ماقالالارئن دا سئنعا الدئ. 2005، 2007 - جئلدارئ ءبئزدئث «ورحون ةسكةرتكئشتةرئنئث تولئق اتلاسئ» دذنيةگة كةلدئ. رةسةي عالئمدارئ ءذنسئز قالدئ. مذمكئن مويئنداعان بولار. 2008 -جئلئ لومونوسوأ اتئنداعئ ماسكةؤ ؤنيأةرسيتةتئ عالئمدارئ ماقتاپ رةسةنزيا جاريالادئ. بذنئسئنا شذكئرلئك. وتكةن 2010 - جئلئ تذركيادا حالئقارالئق كونفةرةنسياعا قاتئستئم. سوندا كورئپ كوثئلئم كوتةرئلئپ قالدئ. تذركيالئقتاردئث ونداعان ةثبةكتةرئندة ماعان 400 دةن استام سئلتةمة جاسالئپتئ. بذل ارينة مةنئث ةثبةكتةرئمدئ قاداعالاپ، باعالاپ وتئر دةگةن ءسوز دةپ ذعامئن.

ءبئر عانا «اتادومبئرا» دةگةن ماقالام وتكةن جئلئ ءبئر ميلليارد ءذش ءجذز ميلليون حالقئ بار قئتايدئث، سةكسةن ميلليوننان استام حالقئ بار تذركيانئث، سوسئن گةرمانيانئث سايتتارئندا ورئن الدئ. ءتاؤبا دةلئك.

- اعا، بئردة كونة دومبئرا جايئندا دا تئث ويلار ايتئپ ةدئثئز. بذل ءبئزدئث مؤزئكا ونةرئمئزدئث تذرك داؤئرئنةن بةرئ جالعاسقان جادئگةر ةكةنئن كورسةتئپ بةرة مة؟ وسئ جايئندا كةثئنةن توقتالئپ وتسةثئز؟

- كونة دومبئرانئث تابئلعان ورنئ - موثعول التاي جوتاسئنئث ءبئر سئلةمئ جارعالانت-قايئرقان تاؤئ. وسئ تاؤدئث «ومنوحون امان» دةگةن جةرگة ورنالاسقان نذحةن-حاد (ذثگئر تاس) دةگةن ذثگئردةن ءبئز ءسوز ةتكةلئ وتئرعان كونة دومبئرا تابئلعان بولاتئن. 2008- جئلئ وسئ جةردئث تذرعئنئ ن.داندار دةگةن شوپان العاش ذثگئرگة تاپ بولئپ، ونئث ئشئندة موينئ قيسئق ساز اسپابئ بار ةكةنئن اؤئل مةكتةبئنئث ذستازئ چ.ةنحتور دةگةن ازاماتقا حابارلايدئ. چ.ةنحتور مذعالئم ذلانباتئر قالاسئندا ورنالاسقان مونعوليا رةسپؤبليكاسئ عئلئم اكادةمياسئنئث ارحةولوگيا ينستيتؤتئنا اقپارات جةتكئزئپ، ارحةولوگتاردئ شاقئرتادئ. س.توربات باستاعان ارحةولوگتار توبئ 2008 -جئلئ 25- ماؤسئمدا ذثگئرتاستاعئ ذثگئرگة بارئپ قازبا جذمئسئن جذرگئزةدئ. بذل ذثگئردةن تابئلعان ارحةولوگيالئق ولجالاردئث ئشئندةگئ ءبئزدئث نازارئمئزدئ اؤدارعان دذنية - ساز اسپابئ. 2008 -جئلعئ موثعولياعا جاساعان ةكسپةديسيا كةزئندة ساز اسپابئ تؤرالئ مالئمةتتئ العاننان كةيئن ذثگئرتاس جةرلةؤ ورنئنا جذمئس جاساعان ارحةولوگ س.تورباتقا بارعان ةدئك. ول بئزگة ساز اسپابئن كورسةتتئ. ءبئراق، سؤرةتئن الؤعا، سئزؤعا رذقسات بةرمةدئ. ولار بذل مونعولداردئث تذيةقوبئزئ دةپ جالتاردئ. ءبئز ءوز پئكئرئمئزدئ ايتتئق. بذل - دومبئرا. مئنة، مئناؤ بذگئنگئ قازاق دومبئراسئنئث تيةگئ، مئنة مئناؤ ةكئ قذلاقتئث تةسئگئ، شاناق مئناؤ، مويئن مئناؤ، پةرنة مئناؤ دةپ كورسةتتئك. ونئمةن قاتار، بذل موثعول مولاسئنان تابئلئپ وتئرعان جوق، تذرك مولاسئنان تابئلئپ وتئر. اسپاپ موينئنداعئ تذرك بئتئك جازؤئ مئناؤ. نة ءذشئن مذنئ موثعولدارعا تارتا بةرةسئثدةر دةگةن ماسةلة قويدئق. سونئمةن قاتار، قوبئز دةگةن ساز اسپابئنان ئسقئلاپ، ةسئپ ءذن شئعارادئ. ول ءذشئن اسپاپتئث موينئ جؤان بولؤ كةرةك. ال مئنانئث موينئ جئثئشكة. بذل شةرتئپ ءذن شئعارؤعا ارنالعان اسپاپ دةگةندئ ايتئپ دالةلدةدئك. اسپاپتئث موينئنئث يئرئلگةنئنة كةلةتئن بولساق، ونئث سةبةبئ مئناؤ. قانداي ءبئر وسئنداي اعاشتئ قابئرعاعا تئگئنةن قويا سالساثدار دئمقئل اؤا جةرئنةن ذزاق مةرزئمنئث ئشئندة موينئ يئرئلئپ قيسايئپ قالادئ. اسپاپتئث ئشةگئ بولعان. سول ئشةككة تارتئلا يئرئلئپ موينئ قيسايعانئ بةلگئلئ. اسپاپتئث موينئندا ءبئر جول تذرك بئتئك (رؤنا) جازؤئ بار ةكةن. جازؤ تذرك تئلئنئث ذيلةسئم زاثدئلئعئنا باعئنباعان. تذجئرئپ ايتساق، تذرك بئتئگكة رةفورما جاسالؤدان بذرئنعئ جازؤ. قاراثئز باسقئ (ž², j) تاثباسئ جئثئشكة ايتئلاتئن سوزگة، ال ءذشئنشئ تاثبا (r¹) جؤان ايتئلاتئن سوزگة جازئلاتئن ارئپتةر. عئلئمدا انئق بولعانداي بايئرعئ تذرك بئتئگتئث گرامماتيكاسئ جاسالئپ، ج.س. 552-570 جئلدارئ رةفورمالانعان. ال مئناؤ ودان بذرئنعئ دذنية. رةفورمادان بذرئن بايئرعئ تذرك بئتئگتةرئنئث ءارئپ-تاثبالارئن اعئمداعئ تذردة قوسئپ جازاتئن. ول داؤئردة جازؤدئث گرامماتيكالئق ةرةجةسئ جاسالعان جوق. سوندئقتان ج.س. V عاسئر مذراسئ. ساز اسپابئنا تومةندةگئ جازؤ جازئلعان. وندا: žžžžž kkk župar küü èöre sebit idmis. اؤدارماسئ: جذپار كذي اؤةنئ ءبئزدئ سذيئسپةنشئلئككة بولةيدئ.

- اعا، ب ا ق-تا ءبئر بةرگةن سذقباتئثئزدا، شئثعئس حاننئث زيراتئ تابئلعانئ جايئندا ايتئپسئز؟ جالپئ، وسئ ئسكة قانشالئقتئ ءوز ذلةسئثئزدئ قوستئثئز؟

- ذلئ قاعان ومئردةن وتكةن كةزدةگئ وقيعانئ جازبا نذسقالار بويئنشا وي ةلةگئنةن ءبئر وتكئزئپ قارايتئن بولساق. شئثعئس حان قايتا باس كوتةرگةن تاثعذت ةلئنة قولدئ ءوزئ باستاپ اتتانادئ. تاثعذت جولئنداعئ "التئن گاندير" (التئن مذنارا) اتتئ بةلةستةن ذلئ قول ءوتئپ بارا جاتقاندا قاعان قامشئسئن ءتذسئرئپ الادئ. كومةكشئلةرئ جةتئپ كةلئپ قامشئسئن الئپ بةرمةكشئ بولعاندا قاعان توقتاتئپ:

- جاتسئن! ءبئراز جاتسئن. مةن وسئ جةردئث اؤماعئنا كوز شالايئن، - دةيدئ.

اسا ذلكةن بةل دة ةمةس. اعاش وسپةگةن، جان-جاعئ اشئق. جةر اتاؤئ التئن مذنارا دةپ اتالادئ ةكةن. ءبئراز تذرعان سوث "بولدئ" دةيدئ. قول العا جئلجئپ ءجذرئپ كةتةدئ. ءسويتئپ، قاهارلئ قاعاننئث قولئ تاثعذت ةلئن قايتا جاؤلاپ الئپ، تئنئشتاندئرئپ قايتار كذنئ (1227- جئلئ قئركذيةك ايئنئث باسئندا) ذلئ تذلعا بذگئنگئ ق ح ر-دئث گانسؤ ولكةسئنئث چين سذن شيان دةگةن جةرئندة كوز جذمادئ. قاعاننئث مذردةسئن ارباعا ارتئپ ةلگة قايتادئ. جولدا جوعارئداعئ قامشئ ءتذسئپ كةتكةن التئن مذنارا بةلئنة كةلگةندة حان مذردةسئ ارتئلعان اربانئث ارتقئ ةكئ دوثعالاعئ جةرگة كئرئپ كةتئپ شئعارا الماي اؤرةگة تذسةدئ. جةر الپةتئ بةلةستئ ءارئ قذرعاق، جاؤئن جاؤماعان. سويتة تذرا قذدايدئث قذدئرةتئنشة اربا دوثعالاقتارئ جةرگة كئرئپ كةتكةن. كذشتةيئن دةسة، اربا سئنادئ، كذشتةمةيئن دةسة ذلئ مذردةنئ جةتكئزؤ ءئسئ كةشئگةدئ. قولباسشئلارئنئث ءبئرئ تاثئرگة جالبارئنئپ دذعا وقئپ، وسئ جةرگة ءذش كذن ايالدايدئ. اقئرئ دذعادان كةيئن اربا دوثعالاعئن جةردةن شئعارئپ الادئ.

بذل بذگئنگئ ئشكئ موثعوليانئث (ق ح ر) زذذن-حوشؤن (سولقول قوسئنئ) اؤدانئنئث ةجةن-قورا دةگةن جةرئ ةدئ. ذلئ قاعاننئث مذردةسئ ءذش كذن ايالداعان وسئ جةرگة قارالئ كةرؤةن كةتكةن كذننةن باستاپ موثعولدار سةگئز كيئز ءذي تئگئپ ذلئقتاپ بذكئل حالئق ءتاؤ ةتةتئن قاسيةتتئ ورئنعا اينالدئرعان.

سودان بةرئ 847 جئل ءوتتئ. بذگئنگئ كذنئ ق ح ر-دئث ذكئمةتئ كيئز ءذي ارحيتةكتؤراسئمةن قازئرگئ زاماننئث ءساندئ عيماراتتارئن تذرعئزئپ، الةم تؤريستةرئنئث كورنةكتئ ورداسئنا اينالدئرعان. موثعول يمپةرياسئنئث بيلئك باسئنداعئلار سول كةزدة ذلئ قاعاننئث قايتئس بولعانئن، ونئث قايدا جةرلةنگةنئن سونشاما قذپيا ذستاعان. قاعاننئث ومئردةن وتكةنئ تؤرالئ حاباردئ جئلدئعئندا عانا تاراتقان. سولاي، قايدا جةرلةنگةنئ سول كذيئ قذپيا قالدئ. سوثعئ 200 جئلدا قاعاننئث قابئرئن ئزدةگةن 100 گة جؤئق ةكسپةديسيا ورتالئق ازيانئ كةزئپ، باسئن تاؤعا دا تاسقا دا ذردئ. سول جولدا مةرت بولعاندار دا بارشئلئق. بارلئعئ دا ساتسئزدئككة ذشئرادئ. ءتئپتئ بئرنةشةؤئ اتاققذمارلئققا سالئنئپ، بئرنةشة مارتة ذلئ ادامنئث جاتقان جةرئن تاپتئق دةپ جالعان اقپاراتتار تاراتتئ. ءبئراق، ءبارئ دة جالعاندئقتان اسپادئ. ذلئ تذلعانئث مذردةسئن ئزدةگةن 200 جئلدا شةتةلدئك ءبئر عانا ادام قاعان مازارئنئث باسئنا بارئپ قايتئپتئ. ول 1903- جئلئ امةريكالئق كةزبة كةنتاي جوتاسئنداعئ بؤرحان-حالدؤن تاؤئنا بارعان. سوندا التئ اي بويئ تذرئپ، تذرعئن حالئقپةن ةتةنة شذيئركةلةسئپ، ئشئنة كئرئپ ةل اؤزئنداعئ اثئزداردئ جازئپ الا وتئرئپ، بؤرحان-حالدؤن تاؤئنا شئققان. ساپارئن اياقتاعان سوث ةلئنة بارئپ شئثعئس حاننئث مازارئ بؤرحان-حالدؤن تاؤئنئث ذستئندة دةگةن تذجئرئم جاساپ جولساپار بةلگئلةؤئن جاريالاعان.

1795-1847 - جئلدارئ ءومئر سذرگةن موثعولدئث اتاقتئ عذلاما تاريحشئسئ ءارئ جازؤشئ أانچينبال "كوك سؤدار" (كيةلئ شةجئرة) اتتئ تاريحي ةثبةگئندة (كةيئن بذل ةثبةكتئ ذلئ ينجيناش جالعاستئرئپ جازئپ اياقتاعان): "شئثعئس حاننئث مذردةسئن ونون، كةرؤلةن وزةنئنئث باستاؤ العان باسئ، بؤرحان-حالدؤن تاؤئنئث توبةسئنة تاس ءذي ورناتئپ جةرلةگةن. مذردةنئ شئنار اعاشئنان جاسالعان ساندئققاءاسپةتتةپ ورنالاستئرئپ، ساندئقتئ ءذش التئن بةلدئكپةن ساقينالاپ بةكئتكةن. التئن بةلدئكتئ ساندئق ارنايئ اينالمالئ مةحانيزمگة ورناتئلعان دةگةن اثئز بار. دةپ جازئپ قالدئرعان.

- ءبئزدئث تاريحي مةمةلةكةتتئلئگئمئزگة بايلانئستئ قانداي تاريحي تاقئرئپتاردئ كوتةرؤ كةرةك دةپ ويلايسئز؟

- بايئرعئ ءذش تذرك قاعاناتئنئث (І، ІІ، ІІІ تذرك قاعاناتتارئ) ساياسي تاريحئن بئرلئكتة قاراستئرئپ جاثادان جازئپ شئعؤ؛

- باتئس تذرئك، قارلذق، سةلجؤك، قاراحاندئقتار تاريحئن جاثادان قايتا جازؤ؛

- قئپشاق حاندئعئنا تذرةن سالؤ؛

- جوشئ-قئپشاق يمپةرياسئنئث تولئق تاريحئن جاساؤ ءبئزدئث عالئمداردئث الدئنا قويئلئپ وتئرعان كذردةلئ تاقئرئپتار بولماق.

- ءسئز ورئس عالئمدارئ مةن زةرتتةؤشئلةرئنئث ةثبةكتةرئن كوبئرةك پايدالانؤعا بايلانئستئ كةيبئر دةرةك كوزدةرئن الؤدا «يمپةريالئق يدةيانئث كولةثكةسئندة قالئپ قويعان جوقپئن با؟» دةگةن كذماندا ةمةسسئز بة؟

- مةن تةك ورئس عالئمدارئنئث عانا ةثبةكتةرئمةن قاتار باتئس، شئعئس تذركولوگتارئنئث، سينولوگتارئنئث ةثبةكتةرئن كوپ پايدالانامئن. سةبةبئ، تذركولوگيا الةمدئك دارةجةگة شئعئپ كةتكةن عئلئم سالاسئ. ةگةر تذركولوگيامةن كئمدة-كئم اينالئساتئن بولسا الةمدئك دارةجةدةگئ بئلئممةن قارؤلانئپ، الةمدئك دارةجةدة وي قوزعاپ، الةمدئك دارةجةدة ءسوز ةتؤئ كةرةك. ولاي ئستةپ شئداماساث، بذل كيةلئ عئلئمنان اؤلاق جذرگةن ابزال. ءوز باسئم سول ةؤروپا عالئمدارئنئث جةتةگئندة ةمةس، ةؤروسةنترشئلدئككة (ةؤرووكتةمدئككة) ماثگئلئك سوعئس جاريالاپ، سونئمةن الئسئپ كةلةمئن.

اسةل رزايةأا

دةرةككوز: «جاس قازاق ءذنئ» گازةتئ

سوڭعى جاڭالىقتار