ةستئ ايةل «ةرئم - ءپئرئم» دةيدئ، ةسسئزئ - «ةردئث ءپئرئمئن» دةيدئ
ءبئرشاما تاؤئرلةؤ تذيئلگةنئمةن، حالقئمئزدئث سالت-ساناسئ، ادةت-عذرپئ، قازاقئ بولمئسئنا قايشئ كةلةتئندئكتةن بة، مذنئ ذلتئمئزدئث ءداستذرلئ اندةرئن، ذلاعاتتئ سوزدةرئن وتة جوعارئ باعالايتئن مةن قابئلداي قويمادئم. ةسةسئنة: «قئز بالا قاشان جئگئتتئث ءپئرئ بولئپ ةدئ، بذل قالاي بولعانئ؟
قذدئرةتئ كذشتئ ءتاثئرئ حاؤا انانئ ادام اتامئزدئث قابئرعاسئنان جاراتئپ، مئندةتتةرئن بةلگئلةپ بةرگةن جوق پا؟ ءسئرا، مئنا دذنيةدة بولئپ جاتقان استان-كةستةن وقيعالاردئث ءبارئ جاراتؤشئ جذكتةگةن سول مئندةتتةردئ دذرئس اتقارماؤدئث كةسئرئنةن بولئپ جاتئر-اؤ» دةگةندةي، ويئم سان-ساققا جذگئردئ. و باستا ءتاثئرئ تةث جاراتپاعان ةركةك پةن ايةلدئ، اقئلدئ مةن اقئماقتئ، باي مةن جارلئنئ تةثةستئرةم دةپ بوس اؤرةگة تذسكةنئمةن تذرماي، عاسئرلار بويئ ادامزاتتئث ذرپاق تاربيةسئ، ءبئلئم الؤ، عئلئم ذيرةنؤ، ةل باسقارؤ ئسئندةگئ باستئ قذرالئ بولعان ءدئندئ مةملةكةتتةن ايئرئپ، تؤرا تةرئس باعئتتاعان سابةتتئك يدةولوگيانئث كةسئرلئ جالعاسئنداي بولئپ بارا جاتقان باتئستئق دةموكراتيانئث گةندةرلئك ذستانئمئندا دا قيسئنسئز تذستار كوپ پة دةپ قالاسئث.
مةن ايةلدئث قوعامداعئ ورنئن جوققا شئعارعئم كةلمةيدئ. قايتا مةنئث تذسئنئگئمدة، ايةل - اللادان كةيئنگئ ادامزاتتئث ذرپاعئن جاراتؤشئ جانة ولار ءذشئن بذكئل ءومئردئث تذتقاسئنداي ةث ذلكةن قذدئرةت! اؤزئما سول اللانئث ءوزئ سالعان شئعار، مذنئ مةن بذدان ون سةگئز جئل بذرئن ءبئر ايدئث ئشئندة ءوزئن ومئرگة اكةلگةن اكةسئ دة، اناسئ دا ومئردةن وزعان ءبئر جئگئت رةداكسياعا كةلئپ: «اعا، بذل دذنيةدة تؤعان اكة-شةشةدةن ءبئر مةزگئلدة ايئرئلؤدان اؤئر نارسة جوق ةكةن. وسئدان ءبئر جئل بذرئن ءبئر ايدئث ئشئندة ءبئرئنئث قايعئسئنا كذثئرةنئپ وتئرعاندا، ةكئنشئسئ قايتئس بولعان اتا-انامنئث جئل اسئن بةرگةلئ جاتئرمئز. سوعان ةسكة الؤ بةرسةم دةپ ةدئم، ءبئر شؤماق ولةثگة بذكئل ويئمدئ سئيعئزساثئز. الئستاعئ اعايئنعا ات جئبةرتئپ، حابار ايتاتئن دا جاعدايئمئز جوق. گازةتتةن وقئپ، ةستئگةن تؤما-تؤئس، قذدا-جةكجات وزدةرئ كةلة بةرةر» دةپ ءوتئنئش جاساعاندا، وزئمشة بئلاي بئلدئرگةن ةكةنمئن:
جاراتقاننان كةيئنگئ جاراتؤشئ ذرپاقتئ،
انا عوي تذتقا ومئرگة،
اكة - قورعان ارداقتئ.
ورنئن ةشكئم باسا الماس،
مئث مةيئرئمدئ بولسا دا،
تؤعان اكة-شةشةدةن
كئم بار كانئ قئمباتتئ؟!.
سول كةزدة جؤرناليستئك قئزمةتتة 7-8 جئل ةثبةك ةتكةنمةن، ءبئر شؤماق ولةثئم جاريالانباعان مةن ءذشئن ويئمنئث دذرئس-بذرئستئعئن ءبئلؤ وتة ماثئزدئ ةدئ. دةرةؤ وزئمنةن التئ جاس ذلكةن ورئنباسارئم، انا ءتئلئ - قازاق تئلئمةن بئرگة قاراقالپاق، وزبةك، تذرئكمةن تئلدةرئن دة جاقسئ بئلةتئن تاجئريبةلئ جؤرناليست، مارقذم بازارباي تاؤاساردان پئكئر سذراپ، تالقئسئنا سالسام، ول: «قذتماعامبةت، مئناؤئث تاماشا عوي! انانئ - جاراتؤشئدان كةيئنگئ ذرپاقتئ جاراتؤشئ دةپ قالاي ءدال ايتقانسئث؟ ذرپاق ءذشئن اكة-شةشةدةن ارتئق قئمباتتئ تذلعانئث جوق ةكةنئن دة ءدوپ باسئپسئث» دةمةسئ بار ما. مذنئ ءوزئمدئ بئلگئش كورسةتؤ ءذشئن ايتئپ جاتقام جوق، تةك انالار جايلئ، ايةلدةر جايلئ، ولاردئث قوعامداعئ ورنئ جايلئ بذدان بئلايعئ پئكئرلةرئممةن تانئسقان وقئرماندار ويئمدئ دذرئس ءتذسئنؤئ ءذشئن كةلتئرئپ جاتقان ءبئر مئسال عوي. ايةل-انانئث قوعامداعئ ورنئ مةن مئندةتئ تؤرالئ اتا-بابالارئمئز تالاي ذرپاققا ماثگئلئك تاعئلئم بولار تاماشا سوزدةر قالدئرعان. دانئشپاندار: «ايةل ءبئر قولئمةن بةسئكتئ تةربةتسة، ةكئنشئ قولئمةن دذنيةنئ تةربةتةدئ»، «الئپ - انادان، ات - بيةدةن»، «جاقسئ ايةل جامان ةركةكتئ تذزةتةدئ، جامان ايةل جاقسئ ةركةكتئ جذدةتةدئ»، «ايةل جةردةن شئققان جوق، ول دا ةركةكتئث بالاسئ، ةرلةر كوكتةن تذسكةن جوق، ايةل ونئث اناسئ» دةسة، شال اقئن:
«ايةل الساث، قاراپ ال اقئلدئسئن،
سول بولار باسقادان دا جاقئن كئسئث.
اعايئنعا، تؤئسقا قايئرئلسا،
دذنيةدة ناعئز سول عوي ماقذل كئسئث.
ةرئنة ايؤ، بالاسئنا قاسقئر بولسا،
ونداي قاتئن العاننئث كذنئ قذرسئن» دةيدئ.
حاديستة «ةگةر ايةل بةس ؤاقئت نامازئن وقئپ، رامازان ورازاسئن ذستاپ، ار-نامئسئن قورعاپ، كذيةؤئنة باعئناتئن بولسا، جذماققا كئرةدئ» دةپ جازئلعان. قاسيةتتئ قذران كارئمنئث نيسا سذرةسئ، 34-اياتئندا: «ةركةكتةر - ايةلدةردئ بيلةؤشئ. ويتكةنئ اللا ءبئرئن-بئرئنةن ارتئق قئلدئ. سونداي-اق ولار مالدارئنان دا پايدالاندئرادئ (ايةلدةرگة ماهةر، ناپاقا بةرةدئ). ال ةندئ جاقسئ ايةلدةر - بوي ذسئنؤشئلار، اللا قورؤعا بذيئرعان كومةسكئ نارسةلةردئ (ابذيئرئن) قورعاؤشئلار...» دةگةن قاتارلار بار. ءبئر قاراعاندا بذكئل ادامزاتقا، اسئرةسة، يسلام قاؤئمئنا ورتاق قاعيدا سانالاتئن وسئ تالاپ تولئق ورئندالئپ جاتئر ما؟ قازئرگئ قازاق ايةلئ ةرئنة باعئنا ما؟ ةرلةر ايةلئن تولئق بيلةي الا ما، وزدةرئنئث مال تاپقئشتئق مئندةتئن تولئق اتقارئپ وتئر ما؟ ذلكةن وكئنئشكة قاراي بذل سذراقتاردئث بارئنة دةرلئك «جوق» دةپ جاؤاپ بةرؤگة تؤرا كةلةدئ. ةركةكتئث قاسيةتتئ پارئزئ - ايةلدةردئ بيلةؤ، مال تابؤ، بالا-شاعانئ اسئراؤ، ايةلدةردئث ةث قاسيةتتئ پارئزئ - ةركةكتةرگة بوي ذسئنؤ، باعئنؤ، دذنيةگة ذرپاق اكةلئپ، تاربيةلةؤ بولسا، قازئر بذل تذپ-تؤرا قاراما-قارسئ باعئت العان. بذعان ايةل اعايئندار كئنالئ دة ةمةس. ويتكةنئ مئنا زاماندا ةركةكتةردئث كوبئ مال تابؤدان قالدئ. تابئس تاپپايتئن ةركةكتئث قانداي ابئرويئ بولسئن، ءسويتئپ، وتباسئندا ةركةكتئث بةدةلئ تذسة باستادئ.
بةدةلئ تذسكةن سوث ايبئنئ، ايباتئ دا تومةندةدئ. ال ةركةكتئث ايباتئ تذسكةن جةردة ايةلدئث ذياتئ كةمي تذسةتئنئ بةلگئلئ. مذنئ دا دانا بابالارئمئز: «ةركةگئ ايباتتئ بولسا، ايةلئ ذياتتئ كةلةدئ» دةپ باياعئدا-اق ايتئپ قويعان. ذياتتئث كةمئگةنئ سونشا، ايةلدةرئمئز باسقا ورامال تارتؤ بئلاي تذرسئن، دةنةسئنئث جارتئسئ جارتئلاي جالاثاش جذرةتئن جاعدايعا جةتتئ. ةثكةيسة ومئراؤئنداعئ قوس انارئ تذگئل، قوجاناسئرشا ايتقاندا، «حيؤانئث بئتپةي قالعان مذناراسئ» كورئنئپ تذرادئ. سودان سوث ذرپاق ازباي قايتسئن؟ اشئق-شاشئق نارسةگة اركئمنئث دة كوزئ تذسةدئ. جالپئ، ةركةكتئث كوزئ ءارقاشان ايةلدئث ومئراؤئ مةن ةتةگئنة تذسةتئنئن ةشكئم بةكةرلةي دة المايتئن شئعار. سةبةبئ ول قالئپتاسقان تابيعي رةفلةكس ةمةس پة؟ اركئم دة ءتئل-اياعئ شئعئپ، قارتايعانشا اناسئنئث ومئراؤئن ةمئپ وسةدئ. سودان سوث ةركةكتئث ةركةك ةكةنئ ونئث قانئندا بار عوي! سوندئقتان دا اشئق نارسةگة كوز سالعانئ ءذشئن ةركةكتةردئ دة كئنالاؤ قيئن.
قالاي دةسةك تة، ةرتةدةگئ انالارئمئزداي، ةرئن ءپئر تذتئپ، يبالئ، مةيئرئمدئ قئز، يماندئ، قامقور ذل تاربيةلةپ وتئرعان ايةلدةردئث ؤاقئت وتكةن سايئن كةمئپ بارا جاتقانئ ءومئر اقيقاتئ. قايتا قازئر ذل-قئزدارئنئث تاعدئرئن بئت-شئت قئلئپ، ءذي بولعان سوث بولماي تذرمايتئن ئدئس-اياقتئث ءسال سئلدئرئن سئلتاؤ ةتئپ، كةلئن مةن بالانئث، قئز بةن كذيةؤدئث اراسئنا تذسةتئن ايةلدةر قاتارئ كوبةيئپ بارا جاتقانداي. ءتئپتئ قوعامداعئ كوپتةگةن ذلتتئق ماسةلةلةردئث شةشئلمةؤئندة دة وسئ ايةلدةردئث «ذلةسئ» كوپتةي كورئنةدئ. مئسالئ، مةملةكةتتئك ءتئل ماسةلةسئن الئثئز. كوپتةگةن ساراپشئلار مةن عالئمداردئث پئكئرئنشة، تاؤةلسئزدئككة 20 جئل تولعالئ تذرعانئنا قاراماستان، قازاق ءتئلئنئث ةل كولةمئندة ءالئ دة تولئق قولدانئلماؤئنا بيلئك كئنالئ. ءبئر قاراعاندا دذرئس سياقتئ، ةگةر ةلباسئ بذگئن تاثةرتةثنةن باستاپ تازا قازاق تئلئندة سويلةيتئن بولسا، ءبئزدئث بيلئك باسئنداعئ جاعئمپازدئق پةن جارامساقتئققا بةيئل بارلئق بيئك لاؤازئمدئ شةندئلةر مةن شةكپةندئلةر تذسكة قالماي قازاقشا سويلةؤگة تئرئساتئنئ انئق. ءبئراق ذرپاق تاربيةلةپ وتئرعان ءار وتباسئنداعئ اجةلةرئمئز بةن انالارئمئز، ايةلدةرئمئز بةن كةلئندةرئمئز، ةرتةث وسئ مئندةتتئ ءوز مويئندارئنا الاتئن قئزدارئمئز ءوز تئلدةرئن وگةيسئنئپ، وزگة تئلدة سويلةسؤگة ئنتئعئپ تذرسا، قايتئپ قازاق ءتئلئنئث كوسةگةسئ كوگةرةدئ؟ ال قازاق ةركةكتةرئنة قاراعاندا، ايةلدةردئث ورئسشا سويلةؤگة بةيئل ةكةنئ، ولاردئث اراسئندا ءوز تئلدةرئن مةنسئنبةيتئندةرئ باسئم ةكةنئ دالةلدةؤدئ قاجةت ةتپةيتئنئ شئندئق.
ةگةر ايةلدةر ءوز تئلئنةن جةرئسة، باسقالار قايتپةك؟ ءتئلدئث دامؤئنا، ونئث ذرپاقتان-ذرپاققا بةرئلؤئنة، قوعامداعئ قولدانئس دةثگةيئنئث جوعارئ بولؤئنا ايةلدةردئث اسا جاؤاپتئ بولاتئنئن «انا ءتئل» ذعئمئنئث ءوزئ دالةلدةيتئندةي. ويتكةنئ «اتا ءتئل» دةپ ةشقاشان ايتئلمايدئ. تئلگة قاتئستئ تةك «انا ءتئلئ»، «تؤعان ءتئل»، «ءتول ءتئل» ذعئمدارئ پايدالانئلادئ. بذلاردئث قاي-قايسئسئ دا «انا» ذعئمئنا بايلانئستئ. وسئنئث ءوزئ ذرپاق تاربيةلةؤ، ذلتتئ ذيئستئرؤ ئسئندة ايةل اعايئندارعا تذسةتئن سالماق پةن جاؤاپكةرشئلئكتئث اسا سالماقتئ ةكةنئن كورسةتسة كةرةك. قازاقتئث تذسئنئگئندة ةركةكتئث مئندةتئ - مال تابؤ، وتباسئن اسئراؤ، ايةلدئث مئندةتئ بالا تابؤ، بايئنئث ايتقانئنا بوي ذسئنئپ، ذرپاق تاربيةلةؤ بولعان. شاريعات تالاپتارئنا سايكةس بذل مئندةتتةردئ ذلتئمئزدئث ءداستذرلئ مادةنيةتئنئث بةسئگئندة تاربيةلةنئپ، قاينار بذلاعئنان سؤسئنداعان بذرئنعئ قازاق ايةلئ جاقسئ بئلگةن، «ةرئم - ءپئرئم» دةپ قذرمةتتةپ، جامانئن تذزةپ، وشاعئنئث وتئن تذتةتئپ، ةرئنئث اتئن شئعارعان. سونئث ارقاسئندا قوعامداعئ ءوز ورنئن ءدال تاؤئپ، قانشاما انالارئمئز ةل اناسئ دارةجةسئنة كوتةرئلگةن. وكئنئشكة قاراي ءبئزدئث قازئرگئ كوپتةگةن ايةلدةرئمئز قازاققا جات قئلئقتاردئ بويعا جذقتئرئپ، «ةردئث ءپئرئمئن» دةگةندئ شئعاردئ. بذعان ءبئر جاعئنان قازئرگئ قوعامنئث ءوزئ ايئپتئ. ويتكةنئ ول ةركةك پةن ايةلدئث و باستا جاراتؤشئ بةلگئلةگةن مئندةتتةرئن شاتاستئرئپ العانداي كورئنةدئ.
قذتماعامبةت قونئسباي
دةرةككوز: «ايقئن» گازةتئ