شئثعئسحان يمپةرياسئن نةگئزدةؤشئ تذركئلةر

استانا. 14- ماؤسئم. قازاقپارات. دذنيةگة ايگئلئ موثعولدار يمپةرياسئنئث نةگئزئن قالاؤشئ شئثعئس حان 1155- جئلئ ونون وزةنئنئث وثتذستئگئندةگئ ديؤليؤن-بولداك دةگةن جةردة ؤئسئنا قان شةثگةلدةگةن كذيئندة دذنيةگة كةلدئ. ةسؤگةي باهادذر ذلئنا ءوزئنئث اتا جاؤئ تاتارلاردئث اتاقتئ باتئرئ تةمؤچيننئث (تةمئرشئنئث) ةسئمئن بةردئ.
None
None

قازاق تاريحئندا كذنئ بذگئنگة دةيئن شئثعئسحاننئث شئعؤ تةگئ تؤرالئ قاراما-قارسئ كوزقاراستار بار. كاسئبي ةمةس زةرتتةؤشئلةردئث ءبئر توبئ ونئ موثعولدان ةمةس، تذركئدةن شئعارؤ ءذشئن كذرةسؤدة. ماسةلةنئث باسئن اشئپ الؤعا ذلكةن كةدةرگئ VІІІ عاسئردئث ورتا شةنئنة دةيئن موثعول ذستئرتئن نةگئزئنةن تذركئ تايپالارئنئث مةكةندةگةنئ بولئپ وتئر. ةگةر ةرتئس وزةنئنئث باستاؤئندا بذل تذستا بايئرعئ قاثعايلار (قاثلئلاردئث بابالارئ)، ال ولاردان وثتذستئكتة قذيعئرلار (ذيعئرلاردئث بابالارئ) مةكةندةگةن بولسا، شئعئسقا قاراي كةرؤلةندئ بويلاپ، توعئز عؤلار (توعئز وعئزدار بابالارئ)، بةلةرلةر، تئبالار، قاناشتار، سئر-ةندالار (قئپشاقتاردئث بابالارئ)، قوقسئرلار، سةگةتتةر، يانعئرلار، عيدار، سةپتةر (كةرةيتتةردئث بابالارئ)، سةپسئندةر، عذندار (بايئرعئ عذنداردئث ذرپاقتارئ) مةكةندةسة، وسئ تذركئتئلدةستةرگة وثتذستئك-شئعئستا مانجؤرتئلدةس قئتاندار (قيداندار) تةثئزگة دةيئنگئ ايماقتا كورشئ بولدئ. بذدان بولةك سولتذستئكتة ونون ءوزةنئنئث باستاؤلارئنان شئعئسقا قاراي اگني، قئبئت، تةلةن نةمةسة تولةثگئت (جالايئرلاردئث بابالارئنئث ءبئر بولئگئ)، بذركئت (ارعئنداردئث بابالارئنئث ءبئر بولئگئ)، توثرا، بايئرقئ (الشئنداردئث بابالارئنئث ءبئر بولئگئ)، ةدئز، توثرا، عي، اقسةپ (كةرةيلةردئث بابالارئنئث ءبئر بولئگئ)، ذشةت، اعؤان، اراعذن (ارعئنداردئث بابالارئ)، كيئك، كذتؤكيئك، تايعان، قذتشئ، مذركةت (مةركئتتةردئث بابالارئ) مةكةندةپ، بذلار قيئر سولتذستئك-شئعئستاعئ شئعايلارعا (شيبةي تاتارلارئ - كةيئنگئ موثعولداردئث بابالارئنئث ءبئر بولئگئ) بارئپ تئرةلدئ.

ال ةندئ بايكولدةن تةرئستئك-باتئسقا قاراي الاقشئندار (الشئنداردئث بابالارئنئث ءبئر بولئگئ) ورنالاسقان بولسا، ولاردئث وثتذستئك-باتئسئندا كةنگؤندار (قئرعئزداردئث بابالارئ) كوشئپ-قونئپ ءجذردئ. اتتارئنان بايقالئپ تذرعانئنداي، موثعول ذستئرتئندةگئ قذنارلئ وزةندةر ايماعئ نةگئزئنةن تذركئ تايپالارئنئث اتامةكةندةرئ ةدئ. بذلار و باستا ІV-V عاسئرلاردا تذركئتئلدةستةردئث تةلة تايپالار وداعئنا كئرگةن بولسا، كةيئنئرةك سئر-ةندا قاعاناتئنا ةنئپ، اقئرئندا ءتورت بولئككة - تذركئلةرگة، تةلةكتةرگة، سةگئز وعئزدارعا، توعئز وعئزدارعا ءبولئنئپ كةتتئ. وسئنداي بولشةكتةنؤدئ پايدالانئپ، شئعئستان موثعول تئلدةس شئعاي (شيبةي) تاتارلارئ جانة مانجؤرتئلدةس قئتاندار (قيداندار) باتئسقا جئلجئپ، تذركئتئلدةستةر اراسئنا سئنالاپ ةنة باستادئ. ولاردئ باسقا دا «ورمان تايپالارئ» اتالعان تذثعئستار قولداپ، بولاشاق موثعول تئلدةستةر توبئرئن كوبةيتة ءتذستئ. ارادا 300 جئلداي ؤاقئت وتكةندة ونون جانة كةرؤلةن وزةنئنئث اينالاسئنداعئ تذركئ تايپالارئن ئعئستئرعان ولار وسئندا شئن مانئندة قوجايئنعا اينالدئ. مذنئث ءوزئ تذركئ تئلدةستةر مةن موثعول تئلدةستةر شةجئرةلةرئن شاتاستئرؤعا الئپ كةلدئ.

راشيد ءاد-دين كةلتئرگةن ةرگةنةحوننان شئققان تايپالار شةجئرةسئندة ولاردئث ءتذپ اتالارئ ءبئر بولاتئنئ دا سوندئقتان. وندا جالايئرلار شئققان نذكئز-دارلئكةندةر مةن شئثعئسحاننئث بابالارئ شئققان قياتتئث جةتئنشئ اتالارئ وعئزحان بولسا، ارعئ توعئزئنشئ اتاسئ موثعول، ال ون بةسئنشئ اتاسئ تذرئك ةكةندئگئن كورةمئز. بذدان، ارينة، موثعولدار مةن تذرئكتةر ءبئر حالئق ةدئ دةگةن قورئتئندئ تؤماسا كةرةك. كةرئسئنشة، بئرنةشة عاسئر بويئ دارلئكةن (تورةلةكذن)، ياعني «تؤئستار» وداعئنا بئرئككةن بذلاردئث قاتارئندا (راشيد ءاد-دين ولاردئث ون سةگئزئنئث اتتارئن اتاپ كورسةتكةن) جالايئر، تاتار، مةركئت، تولةثگئت ءتارئزدئ تذركئ تئلدةستةر تورعاؤئت، ويرات، بذلاقشئن، ؤريانحاي ءتارئزدئ موثعول تئلدةستةرمةن بئرگة كوشئپ-قونئپ ءجذردئ. اسئرةسة، Х عاسئردان باستاپ بذل ايماقتا ارعئ موثعولدارعا (پروتومونعولدارعا) جاتاتئن قيدانداردئث 200 جئلعا سوزئلعان ذستةمدئگئنئث ورناؤئ موثعول تئلدةستةردئث داثقئن ارتتئرا ءتذستئ. ةندئ وسئنداعئ تذركئلةر وزدةرئن موثعولدار دةپ اتاسا ماساتتاناتئن بولدئ.

مئنة، شئثعئسحان وسئنداي ةكئ ةتنوس قويئنداسئپ جاتقان قويئرتپاق ورتادا موثعول تئلدةس بورجيعان (بورئجةگةن) تايپاسئنئث قيات رؤئنا جاتاتئن وتباسئندا دذنيةگة كةلئپ، ءوسئپ جةتئلدئ. الايدا ول جوعارئدا ايتئلعان سةبةپتةرگة بايلانئستئ تذركئ تئلئنة دة جةتئك بولئپ، وسئ تذرعئدا ءتئلماشتئث كومةگئنة ةشقاشاندا مذقتاج بولا قويعان جوق. ال ةندئ «شئثعئسحان شئعؤ تةگئ جاعئنان كئم ةدئ؟» دةگةن ساؤالعا جاؤاپ ئزدةر بولساق، شئثعئسحان ءوزئن ءارقاشان دا ماقتانئشپةن موثعولدارعا جاتقئزدئ.

ونئث ذستئنة زةرتتةؤلةر شئثعئستئث ءوزئن ةشقاشان دا تذركئ قاعاناتتارئنئث مذراگةرئ رةتئندة قاراستئرماعانئن جانة ونئث ةسةسئنة ول «وزئن لياو اتتئ قيداندار يمپةرياسئنئث ساياسي جانة ةتنومادةني مذرالارئنئث زاثدئ ءئزباسارئ رةتئندة قاراستئرعانئن» (ل.ل.أيكتوروأانئث «مونگولئ. پرويسحوجدةنية نارودا ي يستوكي كؤلتؤرئ» اتتئ مونوگرافياسئن قاراثئز) كورسةتئپ بةردئ. سوندئقتان دا شئثعئسحان بذرئنعئ قؤاتتئ تذركئلةر قاعاناتئن قالپئنا كةلتئرؤدئ ماقسات ةتپةي، ولاردئث قيراندئ ورنئندا جاثادان موثعولدار يمپةرياسئن ورنئقتئردئ. مذنداعئ شئثعئستئث حان بولؤئنا، كذشتئ مةملةكةت قذرؤئنا بةلسةندئ اتسالئسقان كوپتةگةن تذركئ تايپالارئ ساياسي تاؤةلسئزدئكتةن ءبئرجولاتا ايئرئلئپ، موثعولدارعا باعئنئشتئ كذي كةشتئ.

موثعولدارعا ةث العاش باعئنعاندار ولاردئث اتا جاؤلارئ تاتارلار ةدئ. الايدا ول زاماندا «تاتار» اتاؤئ ءالئ دة ةتنونيم دةثگةيئنة كوتةرئلة قويعان جوق. بذل قاؤئمداستئق اياسئندا تذركئ تئلدةستةر دة، موثعول تئلدةستةر دة ءومئر ءسذرئپ جاتتئ. الايدا ل.گؤميلةأ «تاتار» اتاؤئن «موثعول» اتاؤئنئث سينونيمئ رةتئندة قاراستئرادئ. ول تاتارلاردئ اق، قارا، تاعئ تاتارلار دةپ ذشكة بولةدئ. سونئمةن قاتار تاتارلاردئث توعئز تاتارلار، وتئز تاتارلار دةگةن اتپةن قاؤئمداستئقتار قذرعاندارئ بةلگئلئ. شئثعئسحان ءوزئنئث اتا جاؤلارئ بولئپ تابئلاتئن تاتارلاردئ ةث قاؤئپتئ جورئقتارعا پايدالاندئ جانة 1203- جئلئ كةرةيتتةردئ، ال 1206- جئلئ نايمانداردئ باعئندئرئپ، حان اتاندئ. العاشقئسئن جةثگةن سوث ول بذكئل شئعئس موثعوليا بيلةؤشئسئنة اينالسا، ال سوثعئلاردئث قؤاتتئ حاندئعئن تالقانداعان سوث ونون وزةنئ بويئندا بذكئل موثعول ذستئرتئنة بيلئك جذرگئزةتئن دارا حانعا اينالدئ. ونئ وسئندا شئثعئسحان اتاندئرئپ، اق كيئزگة وتئرعئزئپ، كوتةرگةن 94 تايپاباسئلار اراسئندا تذركئلةر دة از ةمةس. ل.گؤميلةأ «بذل - شئثعئسحاننئث ةكئنشئ رةت حان سايلانؤئ ةدئ» دةپ اتاپ كورسةتةدئ. ءداستذرلئ دةرةكتةرگة جذگئنةر بولساق، تذركئلةر ونئ ءذشئنشئ رةت، نايمانتاؤدا (قازئرگئ اتئ شئثعئستاؤ) تاعئ دا حان كوتةرگةن.

ХІV عاسئرداعئ «چينگيزناما دافتاري» دةرةگئندة (م.احمةتزيانوأ تاتارلاردئث «يدةل جؤرنالئندا» 1991- جئلئ جاريالاعان) وسئ بئرنةشة رةت حان سايلانؤ راسئمئنة قاتئسؤشئ 15 بةكتةر مةن بيلةردئث ةسئمدةرئ اتالادئ. بذل دةرةكتئث نذسقالارئنئث ءبئرئن أ.ا.پانوأ «بوگاتئرسكية سكازانيا و چينگيس-حانة» دةگةن اتپةن شاعاتاي تئلئنةن اؤدارئپ، 1934- جئلئ ماسكةؤدة جاريالاعان بولاتئن. اتاپ ايتار بولساق، ولار: بؤداندجار ذلئ قيات، تاميان (تاما) بي، قئپشاق بي، دجؤرماتئ بي، گيرايات (كةرةيت) بي، كونگئرات (قوثئرات) بي ؤگلئ سةنگةلاي، ؤيشان مايكي بي، ؤردادج بي، مؤيتان بي، بةردجان بي، بوركئت بي، تةمياندجارؤگلئ كاتاي (قئتاي)، كالدار بي، سالجؤت بي، تيمةركوتلئ (تةمئر - قذتلئق) بي. اتتارئنان-اق كورئپ وتئرمئز، بذلاردئث كوبئسئ - تذركئ تايپالارئنئث بةلگئلئ بيلةرئ مةن بةكتةرئ. شئثعئس حان بولئپ سايلانعان سوث بذلارعا تايپالئق تاثبالار مةن ذراندار، اعاش جانة قذس ذلةستئرگةن. ايتا كةتكةن ءجون، بذل دةرةكتة جاؤلارئنان جاسئرئنئپ جذرگةن شئثعئستئ ئزدةپ تابؤدئ ذيئمداستئرعان ءذيسئن مايقئ ءبيدئث ورنئ مةن رولئ ةرةكشة. راشيد ءاد-ديندة ول حؤشين رؤئنان شئققان جانة جوشئنئث اسكةرئنئث وث قاناتئن باسقاراتئن ناقتئ تذلعا رةتئندة «بايقؤ» ةسئمئمةن كورسةتئلةدئ. ونئ 2 مئث اسكةرئمةن اسا سةنئمدئ قايراتكةر رةتئندة ذلئ جوشئعا بةرگةن - شئثعئستئث ءوزئ.

مايقئ (بايقؤ) ءبيدئث تذركئ حالئقتارئنئث ءبئرازئنئث (تاتارلاردئث، باشقذرتتاردئث، قازاقتاردئث، وزبةكتةردئث، قاراقالپاقتاردئث، نوعايلاردئث) رؤلئق شةجئرةلةرئنئث باستاؤئندا تذرعانئ، ياعني ولاردئث ءتذپ اتاسئ رةتئندة كورسةتئلةتئنئ بةلگئلئ. باشقذرت حالقئنئث شئعؤ تةگئ تؤرالئ ئرگةلئ مونوگرافيا جازعان ر.كؤزةيةأ مايقئ بي باسقئنشئ موثعولدارعا تذركئ حالقئنئث «بذرئنعئ ارتئقشئلئقتارئن مويئنداتقان دالا بيلةؤشئلةرئنئث ءبئرئ ةدئ» دةگةن ةدئ. قئسقاسئ، ءوزئ موثعول تئلدئلةر ورتاسئنان شئقسا دا، شئثعئسحاننئث ذلئ يمپةريانئ تذركئ تئلدئلةردئث قؤاتتئ كومةگئمةن عانا قذرا العانئن ءارقاشان ةستة ذستاؤعا ءتيئسپئز. مذندا تذركئ قاؤئمداستئعئندا قالئپتاسا باستاعان ارعئ قازاق (پروتوقازاق) تايپالارئنئث دا ذلةستةرئ زور.

تالاس وماربةكوأ، تاريح عئلئمدارئنئث دوكتورئ، پروفةسسور

(«انا ءتئلئ» گازةتئ، 8- ماؤسئم. 2011 - جئل)

سوڭعى جاڭالىقتار