جاڭابەک شاعاتاي . «مۇرا» – اڭگىمە
الدەنەدەن كوڭىلى الاعارجاقتانىپ، جۇرەگى ورەکپىپ، ۇزاق ءتۇن بويى قۇس توسەکتەن قامىس بويراداي جايسىزدىق سەزىندى مە-اۋ، ايتەۋىر، ءبىر مازاسىزدىق کوڭىلىن جايلادى. ءاسىلى، شالا ۇيقى شارشاتاتىن کورىنەدى، قۇلقىن سارىدەن-اق قيتىعىپ، ەلەگىزي کۇرسىنىپ قالعان.
تىسقا شىعىپ، اتار تاڭنىڭ ارايىن قىزىقتاۋعا، ءسال بولعان اياعى جىبەرمەيدى. تالاي-تالاي جالاڭ اياق جار کەشکەنى قارتايعاندا اقىرى الدىنان شىقتى: بۋىننان ال کەتىپ، تىزەنىڭ باستىرماعانىنا ءتورت جىلدىڭ ءجۇزى. پارۋاديگار، ەمشى-باقسى، دۋاگەر، دارىگەردىڭ تالايىن اداقتاپ، الدىنان قايتتى، ءبارى شاراسىز، الاقاندارىن جايادى. الماتىداعى الگى بىلگىر پروفەسسوردىڭ ءسوزى بولماعاندا، تىنشىماۋى دا مۇمکىن ەدى. تۇقىمىڭ وسکىر: «قاريا، بۇل سىرقاتىڭىز عىلىمدا پوليوميەليت دەپ اتالادى، جالپى شەت ەلدەردە بار، ءتىپتى امەريکانىڭ پرەزيدەنتى رۋزۆەلىت وسىمەن ناۋقاستانعان، ءبىراق ءبىزدىڭ ەلدە مۇنداي دەرت جوق»، - دەپ، قاراپ تۇر. «اتاڭا نالەت-اۋ، بۇل دەرت بىزدە جوق بولسا، جامباسىم تەسىلىپ، ەرىککەننەن جاتىرمىن با مەن?» - دەگىسى کەلگەن، ءبىراق ءتىل ۇشىنداعى ءسوزدى ماکۇرىک ەتىپ قايتا جۇتتى. سودان ۇيىنە کەپ، قىبىر ەتپەي جاتىپ العان. سودان توسەکتەن تۇرماي وي قاۋجايدى.
اسىرەسە انەءبىر جىلعى اشتىقتى ەسکە تۇسىرسە، قىناداي قىرىلعان ەلدىڭ جايىن ويلاسا، کۇيزەلىپ، کۇڭىرەنىپ کەتەدى. نەبىر بوزىم ازاماتتار، القانىڭ اۋزى ۋالى اقساقالى، کورگەندى تاڭداي قاقتىرعان سۇرشا سۇلۋلار سۇيەگى دالادا کومۋسىز قالىپ، اقسوڭکە بوپ شاشىلىپ ەدى. ەکى جاسار قۇراقبايدى رىستى ارقالاپ، قاپ تۇبىندەگى جارتى پۇت جارمانى يىعىنا اسقان ورىنباي ەکەۋى قىرعىزعا جاياۋلاپ قاشقان. جۇزدەرىن جاسىرۋ تۇگىلى، کىرپىگىن جابۋعا دارمەن جوق، ار-ار جەردە سەرەيىپ جاتقان اشتاردىڭ ادىرايعان نۇرسىز جانارى جول بويى وکشەلەپ، کوز الدارىنان ءبىر کەتپەدى. ءتۇن الەتىندە ايدالاعا تۇنەپ، جولداعى اۋليەاتانى ءبىر بۇراۋ اينالىپ وتىپ، بەس تاۋلىک جۇرگەن. قىمتاپ ۇستاعان قورلارى تاۋسىلىپ، وکپەلەرى تاباندارىنا ءتۇسىپ، ۇزدىگە، ءۇزىلىپ جەتتى کەتپەنتوبەگە جانکەشتىلىکپەن. بۇگىنگىگە ايتساڭ، سەنەر مە وعان، ءتىپتى انەبىر جىلى قۇراقباي بۇلاردىڭ جولىن سانامالاپ: «ءۇش ءجۇز شاقىرىمنان ارتىق جۇرىپسىزدەر عوي، تەگى»،- دەپ وتىرۋشى ەدى تاڭدايىن قاعىپ. قىم ەسەپتەپتى، ايتەۋىر، جاندالباسا، ولمەشىنىڭ کۇنىن جاساپ، ناپاقا-نەسىبەلەرى تاۋسىلماعان سوڭ، جۇرە بەرگەندەرى کامىل.
«جاقسىنىڭ ديدارى الىس، داڭقى جاقىن»، اتاق-ابىرويى بۇل ەلدە دە دالادا قالدىرعان جوق. تەک جول بويى جانارىنان ءبىر ءتۇيىر جاس تامباي، سازارعان رىستى بەيباق اس تا توک ەلدى کورگەندە، ەڭىرەپ ەتەگى جاسقا تولىپ، ىقىلىق اتقان. ابدەن قىستىققان، جانى جاسىعان ەکەن-اۋ سورلى. ەل قايعىسى، ءوز شەرى قابىرعاسىن قاقىراتقان عوي.
کۇيىکتەن کەکىرەگى جانعان بۇل سوندا: ءزايىرى-اي، مومىن بولۋ، تىم جۋاستىق بابىنا جەتکەن باعلاننىڭ بەيشارا حالىندەي الدامشى تىرلىک بوپ شىعادى ەکەن، قىل باۋىزدامعا کەزدىک تاياۋ وزگەنىڭ، مىقتىنىڭ شارۋاسى سەکىلدى دەپ ويلاعان...
ورىنباي تەرەڭ کۇرسىنىپ، پاتسايى کورپەنى سۋسىلداتا ءبىر جامباسىنا اۋدارىلىپ جاتتى. ەکى قولدىڭ شىنتاعى قاشانعىداي تىرەک.
- نە بولدى، بايعۇس-اۋ؟ - قول سوزىمدا جاتقان رىستى باسىن کوتەردى. وياۋ کورىنەدى.
- جاي.- تومىرىق مىنەز کۇيشى ەرنىن عانا جىبىرلاتتى.- وتکەن-کەتکەن جادىما ورالىپ...
- قۇلىندارىم ءبىر اۋناپ ءتۇستى-اۋ،- دەدى کەمپىرى ۇنىنە ءدىرىل ارالاسىپ. کومەيى وکسىککە تولىىپ تۇر، جىلاپ جىبەرۋگە دايىن. الدەقاشان قايتىس بولعان جالعىز ۇل مەن کەلىندى ەسکە العانى.- تۇسىمە کىرىپ ءجۇر.
- تانتىما دەدىم عوي ساعان. قاي-قايداعىنى ەسکە الىپ... جىلاعاننان قايتىپ کەلسە، کەزىمىز اقتى عو-وي.
- نەمەنەگە ايقايلايسىڭ، ا؟! السا قۇداي الدى قىرشىندارىنان قيىپ. وتەۋىمە بەرگەن جوقپىن کوزدەرىن جاۋدىرەتىپ. و نەسى-ەي، ماعان ايقايلاعانى؟! - رىستى سىڭسىپ جىلاپ جىبەردى.
- تايت!
الاکوبەڭ بولمەنىڭ قاراۋىتىپ نۇرعوجا جاتقان بۇرىشىنان قۇمىعا جىلاعان ءۇن، شەرلى وکسىک ەمىس-ەمىس ەستىلدى. کورپەنى تۇمشالاپ العان سىڭايلى.
کورپەسىن سەرپىپ جىبەرگەن رىستى کويلەک-دامبالشاڭ تورتتاعانداي سول بۇرىش جاققا ەڭبەکتەپ، نۇرعوجانى قۇشاقتاي الدى. داۋىس ساپ، جىلاپ ءجۇر.
- جىلاما، قۇلىنىم. سەن جىلاما. کوز جاسىمىز از با ەدى ءبىز بەيباقتىڭ. قايتەيىن، جازمىش سولاي شىعار. قويا عوي، قويشى، قۇلىنىم.
- کوکە، اپا، نەگە جىلاي بەرەسىزدەر؟- نۇرعوجانىڭ جىڭىشکە داۋسى ءۇزىلىپ-ءۇزىلىپ کەتەدى.- نەگە جىلايسىزدار مەن بارمىن عوي، مەن...
ورىنبايدىڭ جانارىنان ءۇزىلىپ تۇسکەن ەکى تامشى ساماي ساقالىن قۋالاپ، پاتسايى کورپەگە تىرس-تىرس تامدى.
- قويا عوي، قۇلىنىم. تاۋبە، تاۋبە، سەن بارسىڭ. تىرەگىم مەنىڭ، جۇراتىم. جادىگەرىم. جىلامايمىز ەندى. کەمپىر، جىلاما ەندى، جىلاما دەيمىن.
ءۇش کوکىرەکتىڭ کۇيىگى دە کوپکە دەيىن باسىلعان جوق، بولمە ءىشىن ءالسىن-ءالسىن قۇمىققان وکسىک زىڭىل-داتادى.
- قويىڭدار ەندى. احا-هاي، باۋىرىنداعى بالاپانىن جەتکىزىپ کەتکەن جاندا نە ارمان بار؟!
سۇيرىکتىڭ ءنارلى ءسۇتىن ۇيىتار ىستىق تۇسکەن. قاپىرىق تۇستە قىبىر ەتکەن تىرشىلىک يەسى کورىنبەيدى، ويپاڭداعى شاعىن اۋىل ەش قاپەرسىز داۋالى ۇيقىعا باس قويعان. ىستىقتان ميى قايناپ، ماڭگۇرت بولۋعا اينالعان جانعا ەم - وسى ۇيقى عانا. اۋا ىستىقتان اۋىرلاپ، قويمالجىڭعا اينالعان ىسپەتتى، کىلکىپ تۇر. جيەک قۇمنىڭ شەگىندەگى شاعىلداردىڭ جوتاسىندا مۇنارلانىپ سارى ساعىم ءدىرىل قاقتى. کەي-کەيدە الدەقايداپ ۇيىرىلە سوققان سالقىن لەپ، الدەبىر اعىس قانا تاڭداي قارىپ کەتەردەي ءورت دەمدى ءسال جۇمسارتىپ، کەۋدەدەگى القىنىستى از-ماز باسەيتکەن بولادى. سيقىرلى ءبىر پەرىشتەنىڭ ۇجماقتاي دەمى، شىلتەر قاناتىنىڭ ەکپىنى دەرسىڭ.
شاقىرايعان کۇن تاستوبەدەن ءسال اۋىپ، ءتۇس قايتا بەرگەندە-اق کۇندەگى عادەتىمەن ءۇي ىرگەسىن تۇرگىزىپ تاستاعان ورىنباي ماناۋراپ، ماۋجىراپ کوپ جاتتى. ۇيقى دەپ ۇيقى ەمەس، ايتەۋىر، ءبىر وي تاۋساعان دەلسال کۇي.
الىپسوق ارىرەک بارسا ىستىقتان ميى اينالارداي، ءۇي ىرگەسىندە جاتىپ، «اع-وۋپ، اع-وۋپ» دەپ ەکى-ءۇش رەت ەرىنە ءۇردى دە: «ءيت قىزمەتىمدى قىلدىم، ەندىگىسىن وزدەرىڭ شەش» دەگەندەي، تەز-اق جاعى سەمدى. ورىنباي کارى توبەتتىڭ سالا قۇلاش ءتىلى سالاقتاپ، کەزىندە کوکجال ءبورى جۇلىپ العان ءبىر تۇتام قۇيرىقتى بوکسەسىن کولەڭکەگە تىعا، مارعاۋسىپ جاتقانىن ءبىلىپ وتىر...
«ءاي، قىزتالاق-اي،- دەپ ءۇنسىز جىميدى.- کارى قاقپاستىڭ ءبارى ايانکەس بولاتىنى نەسى ەکەن؟!»
وشاقتان اۋلاق تۇسقا پىسکەن قاۋىن تۇستەس سارى «موسکۆيچ» کەپ کىلت توقتادى. اياق استى توزىپ، تەرى سۇيرەتکەندەي تەمىرەتکىلەنىپ جاتقان ەسىک کوزى شاڭ بوپ سەرپىلدى دە، سەيىلمەي تۇرىپ قالدى. ءۇستى-باستارىن قۇلشىنا قاققان قوس جىگىت ۇيگە قاراي قادام باستى.
- تال تۇستە قاڭعىپ جۇرگەن کىمدەر؟-بوساعا تۇبىندە ۇرشىق يىرگەن رىستى جاقتىرماعان کەيىپپەن کۇبىرلەدى.
- اسسالاۋماعالەيکە-ەم!- ءبىرى جارىقشاق، ەکىنشىسى ايەل ۇنىندەي سىزىلىپ، سوزالاڭ ەستىلەر قوس داۋىس قاتار، جارىسا شىقتى. تابالدىرىقتان سىعىلىسا، قوسارلانىپ اتتاعان ەکى جىگىت بۇعان قاراي تاعى دا جارىسا ۇمتىلدى.
- الىک سالام، جوعارىلاتىڭدار، شىراقتارىم،- دەدى ورىنباي. ىلە-شالا ءتوردى نۇسقاپ، جايعاسا بەرىڭدەر دەگەندى قولىمەن سەزدىردى.
- ەسەن-ساۋ بارمىسىڭدار؟- رىستى ەرنىن جىبىرلاتتى.
- کەمپىر، الگى نۇرعوجا قايدا، اعالارىنا جاستىق تاستاسىن دا.
- ويبۋي، ول سۋعا شومىلۋعا کەتکەن. کەلمەدى عوي ءالى. ۇيباي، بەلى قۇرعىر الدىرماي قاپتى-اۋ،- دەپ کەمپىرى اجىمدى ءجۇزىن قۋالاي تومەن اققان جالعىز تەردى جاۋلىعىنىڭ ەتەگىمەن ءسۇرتىپ، ەتەک-جەڭىن جيا ورنىنان ەکى ۇمتىلىپ، ارەڭ تۇرەگەلدى.
- اپا، اۋرە بولماڭىز، ءوزىم-اق الايىن،- دەپ جاستاۋ جىگىت لىپ ەتىپ ورنىنان تۇرىپ، جۇک اياقتان قوس جاستىقتى الدى.
-مۇنىڭ دا اقىل، شىراعىم، کارى قوزعالعانشا، کەرۋەن کەتىپ قالار دەگەن. قاپ، تال تۇستە شومىلعانى نەسى، ىشىنە ىستىق تۇسەدى-اۋ ەندى.
- توۋ، نەعىلار دەيسىڭ؟ قاماپ قويمايسىڭ عوي ونى.- کەمپىرى جاقتىرماي تىرجاڭدادى.
- قويدىق، قويدىق. بار بولسا، بالالارعا سۋسىن اکەل، کۇن قايناپ تۇر عوي، شولدەگەن، بولار. ءوزىمىز ۇيدە وتىرىپ-اق اڭقامىز کەۋىپ قالدى، ال ىستىق کۇندە جول ءجۋرۋ وڭاي ما؟
- اللا رازى بولسىن، اقساقال! شولدەگەنىمىز راس، زىرىلداعان ماشينا دەگەنى بولماسا، ءىشى ىستىقتان ورتەنىپ کەتەدى شىلي.
- انە، کوردىڭ بە؟ ايتقانداي، شايىڭدى قامدارسىڭ. ال، بالالار، ابەس کورمەڭدەر، شىرامىتا الماي وتىرعانىم.
- جو-جوق. نەگە رەنجيىک،- دەدى جارىقشاق ءۇندى جاسامىستاۋى.- شۋ بويىنان کەلدىک. اتىڭىزعا قانىق جۇرتپىز عوي، قولىڭىزدى الىپ، امانداسىپ قايتساق دەگەنبىز.
- ماقۇل، کەلگەندەرىڭ ماقۇل. «جاقسى ات اياقتان قالادى» دەۋشى ەدى بۇرىنعىلار، جۇرۋدەن قالعالى جولعا الاڭدايمىز.
- مىنا بورانباي بالاڭىزدىڭ ازداپ دومبىرا تىڭقىلداتار جاياۋ شوقىراعى بار. نيەتىمىز - سىزگە ونەرىن تىڭداتىپ، بەرسەڭىز - باتاڭىزدى الۋ. بار تىلەک - وسى. جاڭعالاقتىعىم-اي، مەن جاقان دەگەن ءىنىڭىز بولامىن.
- اپ بارەکەلدە، جاقان شىراق. باتا ەشقايدا قاشپاس، سونشاما جەردەن سابىلىپ کەلگەن کورىنەسىڭدەر، اۋەلى جايلانىپ، تىنىعىپ الىڭدار. شۋ قايدا، ءبىزدىڭ اۋىل قايدا؟! سوسىن... سوسىن مىنا بالانىڭ دومبىراسىن تىڭدايىق.
تولەڭگىتتىڭ ۇيىنەن اکەلىنگەن، مۇرىن شەرتکەن سالقىن قىمىزدى سىپا کەيىپپەن باپتاپ ءىشىپ، ۇشەۋى سامدى جامىراتتى. اڭگىمە بىرتە-بىرتە مايدالانىپ، اۋىل ءۇي اراسىنا، وسى اۋىلدان شۋ جاققا باياعىدا کەلىن بوپ تۇسکەندەر، قۇداندال جۇرتتىڭ الىس-بەرىسى، سولاردان وربىگەندەردىڭ جايت-کۇيتى، ايتەۋىر، باکۇن-شۇکىن ماسەلەگە ويىسقان. اڭگىمەلەسەر قارا تاپپاي، ىشقۇسا جۇرگەن ورىنبايدىڭ کوڭىلى دەمدەلىپ، يىنى کوتەرىلگەندەي کەيپى بار.
- ال، بالالار، وزدەرىڭدەي قادىرمەن قوناق کۇندە کەلىپ جاتقان جوق بۇل ۇيگە، - دەدى ورىنباي ەکى يىنىنەن دەم العان جەز ساماۋىردىڭ سۋى سارقىلىپ، اققۇماننىڭ قاقپاعى سالدىراعان شاقتا. جەروشاقتاعى قازاندا بۇلک-بۇلک قايناعان سەمىز مارقانىڭ، ءتاتتى ەتىنىڭ ءيىسى کەڭسىرىکتى جارىپ وتکەندەي. - باسقا نە بۇيىمتايلارىڭ بار، قىسىلماي ايتا بەرىڭدەر.
- جو-جوق، قاريا، قولىڭىزدى الىپ، سۇقباتتاسساق دەپ ەدىک، ول تىلەک تە قولمەن قويعانداي. قوکىرەک کوزى اشىق، کوگەنتۇپ قارتتار ازايدى عوي بۇل کۇندە. باعدار بەرسە، لەبىزىن ەستىسەک دەيمىز باياعى.
- ە-ە، بالدار-اي، بىزدە نە ءسوز، نە گاپ بار دەيسىڭدەر؟ زامانا وزدەرىڭدىکى، ءسوز دە وزدەرىڭ سىقىلدى بىلىگى بار جاستاردا عوي. بىزدىکى نە، ءوتتىڭ جارىق جالت ەتىپ...
- قاريا، ايىپ بولماسا دومبىراڭىزدى شەرتىپ کورسەم.
بورانباي کەلگەلى بەرى العاش رەت جاق جاردى.
- قاپ، قاراعىم-اي، ەشکىمگە ۇستاتپاۋشى ەدىم...- ورىنباي قوڭقاق مۇرنىن ساۋىپ-ساۋىپ جىبەرىپ، ساۋساقتارىن جۇدىرىققا اينالدىرىپ اکەپ، جامباسىن ءبىر سوقتى.- اۋىل-ۇي اراسىنداعى قىدىرما دومبىرا ەمەس، کونەدەن قالعان قاستەرلى مۇلىک، تەگى زات ناستە عوي.
- ءسوزىمدى قايتىپ الدىم، قاريا. مەنىکى داۋلەسکەر کۇيشىنىڭ قاسيەتتى دومبىراسى قولىما ءبىر تيسە دەگەن تىلەک ەدى. جورالعى دا... قاپ، مىنا قىرسىقتى-اي، دومبىرامدى کۇن ىستىقتا بالقىتىپ اپ، ساقاۋ ەتەرمىن دەپ قورقىپ الماپ ەم.
- ءجا، شىراعىم، کومەيىڭە قاراعاندا قۋىس کەۋدە ەمەسسىڭ-اۋ. مەيلى، شەرتىپ کورشى...
کەمباعال شال بورانبايدىڭ وزگە کارمادىکتەردەي دومبىرانى بىردەن تىڭق-تىڭق شەرتە جانەلمەي، ۇزاق وتىرىپ بۇراۋ کۇيىن بابىنا کەلتىرگەنىنە، اقىرىندا شاشىراعان دىبىستاردى کۋالاي ءجۇرىپ ءجيىپ، ءبىر ارناعا بۇرعانىنا ماساتتانىپ، ءىشى جىلىدى. شالقاق ۇستاعان کەۋدەسىن يىڭکىرەپ، توردەن تومەنىرەک ورنالاسقان جىگىت جاققا ىنتىزارلانا قۇلاق قويعان. قازىر باستار دەگەن، ال، بولساڭشى، تىڭدالىق دەپ الىپ-ۇشقان ىشتەي. قارا دومبىرامدى سويلەتۋگە اددىڭ جەتەر مە، قۇلاق کۇرىشىن قاندىرۋعا قالايسىڭ دەپ ويلاعان.
دومبىرا سويلەدى. ۇستا، ونەرلى جاننىڭ قولىنا تۇسکەنىن ايتىپ بۇلکىل قاقتى. تۇستىک ەلىنىڭ دومبىرا ۇستاۋعا جارارى وسى کۇيگە سوقپاي، ەرتەلى-کەش ءبىر شەرتپەي کەتپەک ەمەس، ايتەۋىر. جانى كۇيىپ، جاپا-جالعىز تارىققان شاعىندا سۇگىردىڭ «قوسباسارى» قاياۋلى کوڭىلىنە تالاي دەمەۋ، سەنىمدى سەرىک بولعان. «اري-اري-اريداي-داي-داي...» دومبىرا شاناعىنان، قوس ىشەکتەن جۇرەک سىزداتقان مۇڭلى اۋەن تولاسسىز اقتارىلىپ، لاقىلداي توگىلىپ جاتىر. جىلاعىڭ کەلەدى، ەرىکسىز ەگىلەسىڭ. جاپان تۇزدە جولداسسىز جورتقان جالعىز جاننىڭ سالپ-سالپ ەتکەن ماعىناسىز جورتۋىلىن ەسکە تۇسىرەدى بۇل کۇي.
تالاي جىلدان بەرى قولىنا دومبىرا ۇستاعانداردىڭ ءدال وسىلاي ەگىلىپ، ەڭىرەي اۋەن توککەنىن ەستىمەگەن کارى قۇلاق. «توقتا!» ا-ا، وسىلاي، بالا، ەندى سۇرىنەرىڭ کادىک. کۇيدىڭ ءداپ وسى قايىرىمىن وزگەنى قايدام، مەن ەکەش مەنىڭ ءوزىم ارەڭ ۇقساتقانمىن. «دو-رو-دوي، دوري-دور-ي». بارەکەلدە، ءسۇيىندىردىڭ، سۇرىنبەدىڭ، قارعام! ازاماتىم ەکەنسىڭ... شۇکىر، کۇي قادىرىن بىلەتىندەر ءالى بار ەکەن عوي. تاۋبە، ولاردى تۋدىرار ەل، اينالايىن، تۋعان توپىراق بار ەکەن-اۋ.
تاۋبە، تاۋبە...»
ورىنباي ءىشىن تارتتى. الگىندە عانا مامىرستان کۇي کەشىپ، جادىراعان کەۋىلى ءبىرسىن-ءبىرسىن سانگەن قوزاداي کۇڭگىرتتەندى.
«اتتەڭ-اي، کۇيدىڭ ەڭىرەپ، ىقىلىق اتىپ تۇرار يىرىمدەرىندە جالعان بار عوي. اۋ، الدەبىر نارسە جەتپەيدى ەمەس پە؟ نە جەتپەيدى؟ جالعانى قايسى؟! پاتىر-اۋ، ماعان نە جورىق، جالعاندى تابۋعا اددىم جەتپەگەنى مە؟ قارتايعاندىکى بولار...
توقتا! توقتا-ا! قايتالا، شىراعىم، کانە، قاي-تالا! «ي-ي-ي، دوري-ي». ا، تاپتىم! تابىلدى! ەهە-ەهە... قاپ، مىنا قۇرعىردى-اي، باسە، باسە، وسى ەکەن عوي... ساۋساقتارى...»
کۇمىستەي ساقالىن ەتى قاشقان سالالى ساۋساقتارىمەن ساۋمالاپ، ناريزا ەکەنى، نە ماقۇلداعانىن وتىرعانداردىڭ ەشبىرى ۇقپاس کەيىپپەن باسىن ەکى-ءۇش يزەگەن ورىنباي يىرىم سوڭىنداعى ون-بويدى سۋىتىپ، جۇرەکتى شىم-شىم شىمىرلاتقان ءدىرىلدى ءسال شولاق قايىرىپ، ارەڭ جەتکىزگەن جىگىتتىڭ بارماقتارى کۇيشىگە ءتان دەيتىندەي سالالى، شەکتىڭ ءاربىر ىرعاعىن ءدوپ باساتىن سەزىمتال ەمەس، قايتا شارۋانى کوپ اتقارعان مالساق جاننىڭ قولىنداي دوکىر ءارى مۇعىل ەکەنىن جاڭا بارلاعانداي قۇلىقسىز. ويى دا سان تاراۋ.
«ە-ە، پەرنەسىن ءدوپ باسىپ، دومبىرانى دا، تىڭدارماننىڭ کوکىرەگىن دە گوي-گويلەتەر کىسى قالماعان عوي بۇل ايماقتا. بۇلک-بۇلک ەتىپ شىمىرلاپ، شىم-شىپ اتقىلار باستاۋعا بەرگىسىز تازالىق، قوسپاسىز سۇلۋلىق کانە-ە! تازا اۋەن قايدا جوعالعان؟ قايدا؟» ءۇمىتى مەن قيالىنىڭ اقتالماي، دالاعا لاققانىنا ىشتەي ۇگىتىلىپ، ەگىلدى ءبىر...
سوسىن قولىن سوزدى. بورانباي دومبىرانى قارت کۇيشىنىڭ ءدىر-ءدىر ەتکەن قولىنا ۇستاتا سالىپ، جاقانعا يەک قاققان.
- اقساقال، ابەس کورمەسەڭىز، کۇيلەرىڭىزدى جازىپ الا وتىرساق. بورانباي بالاڭىز ۇيرەنسەم دەيدى، رەتى کەلسە ەل ىشىندە تاراتا جۇرەيىک. قالاي، قارسى ەمەسسىز بە؟ - اق کويلەگىنىڭ القا-سالقا ومىراۋىنان کۇنگە کۇيگەن قىزىلشاقا کەۋدەسى کورىنگەن جاقان وڭ جاعىندا تىک تۇرعان ديپلوماتتان تيتتەي ماگنيتوفون سۋىردى. دومبىرا شاناعىن ءۇنسىز، اۋىرتىپ المايىن دەگەندەي-اق ايالاي سيپاعان کۇيشى باسىن يزەپ، ۇزاق وتىردى مىقشيىپ. لىقسىپ کەلگەن ىلکى ءبىر ىشکى تولقىندى باسۋعا، قيت ەتکىزبەي قۇمىقتىرۋعا قاۋقارى جوق. قاعبانىڭ قاسيەتتى قارا تاسىنا ماڭدايىن تيگىزەر شاعىندا ءدىنشىل جاننىڭ دۇنيەنى تارک ەتەتىنىندەي، کارى سەرىگىن قولعا العان ماۋرىتىندە بۇل دا تىرشىلىکتىڭ بار دىردۋىن جادىنان شىعارىپ، ءوزىن ەنەر جولىنا قۇرباندىققا باعىشتار-دى. دومبىرانى تازا، کىرسىز قولمەن جانە انا سۇتىندەي کىناسىز ار-ۇياتپەن عانا ۇستاۋ لازىم.
قارا دومبىرا اۋەلدە از عانا تىڭق-تىڭق ەتىپ، کەلە-کەلە شوقىراق شابىستان کوسىلىپ سالا بەرەر شىن جۇيرىکتىڭ ىشقىنا ىتىرىلۋىن ەلەستەتتى کوزگە.
شاعىن ماگنيتوفوننىڭ سىرىڭکە باسىنداي قوڭىر تۇيمەسىن سىرت ەتکىزىپ ىسکە قوسقان جاقان ەلەۋسىز عانا بورانبايعا وڭ کوزىن قىسىپ، رازى پەيىلمەن ءۇنسىز جىميدى. ال ول جانارىن شاڭىراققا قادادى.
ءوزىڭدى ونەرگە باعىشتاساڭ، ورتا جولدا توقتاپ قالۋعا، شەتتەپ شىعۋعا بولماسىن مىنالارعا ۇقتىرعىسى کەلدى کارى کۇيشىنىڭ. دومبىرا ءجونى ءتىپتى باسقا، جالعانعا بۇرساڭ، کەپيەتى اتىپ، قارعىسقا ۇرىنارىن بىلسە دەگەن. ونەر - جاڭا تۋعان نارەستەدەي قىزىلشاقا، پاک، بوياماسىز شىندىق. ونەر - ءزىلزالا اجىرعى، موينىڭ کوتەرمەسە، بەلىڭ بەکەم بولماسا - تۇسپە ول جولعا دەگەندى ايتپاق.
قاسيەت-قۇشىرىڭنان اينالايىن، کۇي دەگەننىڭ قۇر دىبىس، ىرعاق، اۋەن ەمەس: داريا تۇبىندەگى گاۋهارداي ىقىلىم زامانادان حاندى دا، قارانى دا تىزە بۇکتىرگەن شىنشىلدىق وزەکتى، ءار قادام، ءاربىر ىسىنە جاۋاپتىلىقتى اقيقات سەزىنسە، ۇقسا ەکەن سونى وسىلار دەپ سىلتەگەن. توقتالماي، تالماي ۇزاق سىلتەدى. بەلگىسىز ءبىر بايگەگە قوسىلعانداي. ارا-تۇرا کەۋدەسىن جارىپ شىققان کۇيدىڭ اتىن اتاپ، عۇمىرداعى ءتول ۇرپاعىم، تۋىندىم دەيتىن اۋەننىڭ ءبىرىن دە ۇمىتپاي، قالدىرماي شەرتتى. کارى کەۋدەنىڭ بۇگىن جىنى قوزعان عايبىل، بۇگىلە وتىرىپ، قوس ىشەکتى سۇڭقىلعا بوکتىرىپ، قينالا قاعۋدا. کوکىرەکتى مۇڭعا، جاناردى جاسقا توعىتقان مىنا اۋەندەر بيىل بىتپەس، ەندى ءجۇز جىل، ءتىپتى ماڭگى تۇگەسىلمەستەي. قوڭىر ءۇن قيامەت-ءماشحار تاڭعا شەيىن تاۋسىلماس، ءسىرا؟!
اتەشتەردىڭ العاشقى قيقۋى ەستىلگەندە عانا، ماڭدايىنان شىپ-شىپ شىققان تەر تۇيىرلەرىن بىلەک سىرتىمەن سىپىرىپ، «ۋف» دەپ کەۋدە کەرە دەم العان کۇيشى قالجىراپ توقتادى. جاقان کىسى بارماعىنداي ميکروفوندى جيىپ، قىزعان ماگنيتوفونىن ءسوندىردى.
کەۋرەک پەن قۋرايدىڭ باسىن ۇلپىلدەک ميزام تورلاپ، باعزى بازارىنىڭ قىزىعى دا، قىزۋى دا قاشا باستاعان دالا سۇرقاي تۇسکە جىلدام-اق ەندى. جاز بويعى الاس-کۇلەس ارپالىسىن تامامداپ، کەلەر قىسقا شارۋالارىن ىڭعايلاعان جۇرت قىزىق، دۋمان ىزدەگەن. جەر-جەردە توي-تومالاق جيىلەپ، ەتەک-جەڭى جەڭىلدەۋ کىسىلەر ۇيدە وتىرۋدى ازايتقان ىردۋلى شاق.
قاس قىلعانداي تولەڭگىت تە ەکى کۇننەن بەرى کورشى اۋىلداعى جاماعايىننىڭ جىلى بەرىلمەک پە، سوعان اتتانعان.
ە-ەي، بەبەۋ قاققان مىنا کوڭىل گۇرىڭ-گۇرىڭ اڭگىمەلەسەر ادام تاپپاسا، جەتىمسىرەپ، جاسىپ قالادى ەکەن عوي. کۇيشى دە ىرکىت ءۇيىر ۇزاقتى کۇندى قالاي تۇگەسەرىن بىلمەي دال. ونىڭ ۇستىنە بۇگىن کوڭىلىنىڭ قوشى ءتىپتى بولمادى. ونسىز دا قۇس ۇيقى شال تاڭ سىز بەرە، وزگە جۇرت ءالى قامسىز ۇيقىنىڭ ۋىل-ۋىل الديىندە جاتقان بەيۋاقتا ويانىپ الدى.
بۇگىن-ەرتەڭ کۇن بۇزىلار: دەنەسى قۇرىسىپ، بۋىندارى سىزداپ بارادى. سودان کوزى قاماسقان جوق. بويدان قۋات قاشقالى، ۇيقى دا شالا. کەمپىرى دە ەرتە ويانىپتى: «توڭىپ قالار ما ەکەنسىڭ، قۇلىنىم؟»-دەپ کۇبىرلەپ، شەتکەرى جاتقان نۇرعوجانى ءشوپ ەتکىزىپ ءسۇيىپ، کۇنسىگەن شاشىنان قايتا-قايتا يىسکەپ، سودان کورپەنى سۋسىلداتا نەمەرەسىن قىمتاپ جاتقانىن سەزدى. سول-اق، کوکىرەک تۇڭعيىعىنان باياۋ کوتەرىلگەن جەلىمدەي تۇتقىر الدەبىر ءتۇيىن تاماعىنا تىرەلدى. بالاعا قاراي ارەڭ دەپ اۋناپ، ەکى-ءۇش ۇمسىنىپ، جاقىنداپ جاتتى.
ءومىر بويى ۇمىتىلماس ارمانداي، مىڭ ءتىرىلتىپ، پەندەنى مىڭ ولتىرگەن ءيىس، پاکتىک، الاڭسىز بالالىق ءيىسى. قايتا، مىنا نەمە ەسەيىپ قالعان با، مۇرىنعا جۋساننىڭ اشقىلتىمداۋ ءيىسى کەلدى.
شۇيکەدەي کەمپىر تاڭ الاگەۋىمنەن ءۇي تىرلىگىن تىندىرىپ اۋرە. شەلەکتى سىڭعىرلاتىپ، قۇدىقتان سۋ اکەلدى، سارىلداتىپ ساماۋرىنعا قۇيدى. کەبىسىمەن جەر ەدەندى تىرپ-تىرپ قاسي ءجۇرىپ، ءۇي ىشىندەگى کاکىر-شۇکىردى جيناقتادى. ەندى بولدى-اۋ دەگەندە ءبىر اۋىق ويلانىپ، سوسىن قازان ءتۇبىن قاسىقپەن قىر-قىر قىرنادى.
- ءاي!- ورىنبايدىڭ انتەک شىققان داۋسى بولمە ىشىن شىڭىلداتتى.
- ا-ا...- رىستىنىڭ قولىنداعى سابى سىنعان مىس قاسىق سالدىرلاپ قازان تۇبىنە ءتۇستى.- ۇرەيىمدى ۇشىردىڭ عوي، بايعۇس-اۋ. نە بوپ قالدى تاعى؟-داۋسى سەلکەۋ-سەلکەۋ. شاماسى، جۇرەگىن باسا الماي تۇر.
- دوعار دەيمىن انداعىڭدى. دالاعا اپارىپ قىر!
- بەتىم-اي، نە بولعان ساعاي؟ قارتايعاندا قازان-وشاققا ارالاسقانىڭ نە؟- رىستى قازاندى قايتا قىرنادى.- الدە الجيىن دەگەنىڭ بە؟!
- قوياسىڭ با، جوق پا! ايتقاندى قىلۋ کەرەک قوي. انا بالانىڭ ۇيقىسىن بۇزاسىڭ.
- باتىر-اۋ، ءوزىڭ دە جايىرەک سويلەسەڭشى. قۇلىنىم راسىندا ويانىپ کەتەر مە ەکەن؟ دارىلداپ قويار ەمەسسىڭ عوي، تەگى.
سودان ەکەۋى مايدا قوڭىر کۇبىرگە ويىستى.
- کەمپىر، ا-ا، کەمپىر، نۇرعوجا ەسەيىپ کەتکەندەي مە؟!
- جوق-ا، سول باياعى قۇيتاقانداي قالپى ەمەس پە، قارعامنىڭ. وزگەرگەن تۇگى جوق.
- ساعان سول قالپىندا کورىنەتىن شىعار، ايتپەسە بيىل سورايىپ ءوسىپ، دەنەسى دە جۇمىرلانعانداي سەزىلەدى ماعان. قايراتتى بولاتىن سەکىلدى عوي وسکەندە. ۇستىنەن ءشوپ، دالا ءيىسى شىعاتىن بوپتى.
- تۋ-ۋ، سول قالپى دەدىم عوي ساعان. ءشوپ ءيىسى شىعادى دەيدى عوي کەلىپ. جاز بويى وسى ۇيدىن بەس-التى جاندىعىنا اربامەن اتاۋ تاسيمىن دەپ-اق توزىپ کەتتى، قارعام.
- قولعانات تا ەندى. ءوزى بيىل قانشاعا کەلدى؟
- جادى قۇرعىردى-اي، ون بىردە مە ەکەن، جوق، ون ەکىگە کەلىپ قالدى ما؟ قاراگەر کەمەش بايگە العان جىلى تۋىپ پا ەدى؟
- جوق-ا، قۇراقبايجان سول جىلى ۇيلەندى ەمەس پە؟ ۇمىتقانسىڭ با، ەکى جىل کەيىن، الگى تولەڭگىت، قۇراقبايجان ءبارى الماتىعا جيىلىسقا باراتىن کوکتەمدە تۋدى عوي.
- ا-ا، زەردەمە ءتۇستى. سوندا بۇل ون بىرگە شىعادى ەکەن-ەي... زىمىراپ جاتقان زامان-اي...
ءتاتتى ۇيقى قۇشاعىندا پىس-پىس ەتىپ جاتقان نۇرعوجا ەشتەمە سەزەر ەمەس، سوناۋ-ۋ بوبەک کۇنىندەگىدەي استىڭعى ەرنىن بىرەر سورىپ، ىرگەگە قاراي اۋناپ ءتۇستى. رىستى شالىنا جالت قارادى: ورىنباي نەمەرەسىنىڭ ءار قيمىلىن، ءار تىنىسىن قالت جىبەرمەي، کىرپىک قاقپاستان تەسىلىپ وتىر. کەمپىر: «قۇداي-اۋ، بۇل جامان نەمەنى بەرگەنىڭە مىڭ مارتە شۇکىر. شاپاعاتى مول جاراتقان، ەندى وسى قۇلىنىمدى امان قىلا گور، امان قىلا گو-ور. ءبىزدى وسىنىڭ الدىندا العايسىڭ»،-دەپ شىن اقتارىلا، تاۋبەلەي تىلەدى. سيرەک-سيرەک کىرپىککە مولدىرەپ جاس ىلىکتى، کارى جۇرەک شىمىرلادى.
- قۇدانىڭ کۇنى تاعى دا بۇزىلىپ کەلەدى.- ەرتەڭگىلىک شايدى ءىشىپ بولا ساپ تىسقا شىققان کەمپىرى دالىزدەن سويلەپ کىردى- کۇن جاۋاتىن شىعار، رايىنا قاراعاندا. نۇرعوجا، وتىرا بەرگەنشە انا تەزەکتى جيناستىرساڭ ەتتى.
- قازىر، اپا! ەرکىن کەلەم دەپ ەدى کەشە...
- کەلسە، جولىعارسىڭ. وسى سەندەردىکى بىتپەيتىن نە ءسوز، الدە قىزدىڭ مالىن سويلەسىپ جۇرمىسىڭدەر؟
- جوق-ا. - ابىرجىپ قالعان نۇرعوجا باسىن شايقادى. - تۇ-ۋ، اپا-اي، ءسىز دە قايداعىنى ايتادى ەکەنسىز.
- بۇنىڭ ەرکىنى کىم؟
- تولەڭگىتتىڭ ۇيىنە جيەنشارى کەلىپ جاتقانىنا ەکى جۇماداي بولدى-اۋ دەيمىن. اکە-شەشەسى مىسىردا جۇمىس ىستەۋگە کەتىپتى عوي. ەندى وسى ۇيدە جاتىپ وقيتىن کەرىنەدى.
- کوکە دەسە، ەرکىن بار عوي... ەرکىن دومبىرانى عاجاپ شەرتەدى. کەرەمەت! وسکەن سوڭ کۇيشى بولام دەيدى.
- الدىنان جارىلقاسىن! پالى، سەن ونى نەگە ماعان ەرتىپ کەلمەي ءجۇرسىڭ؟
-جا، قۇلىنىم، بارىپ وتىندى جيناستىرايىق، سۋ تيسە ءبۇلىنىپ جۇرەر،- دەپ بەلىن ۇزىن بەلبەۋمەن شارت تۇيىپ ۇلگەرگەن رىستى ورنىنان کوتەرىلدى.
- يە-يە، بارىڭدار. ماعان الاڭ بولماڭدار.
الگىدە کەمپىرى سىرقىراعان بەلىنە ىستىق کۇل باسقان، سونىڭ اسەرى مە، جوق ءسۇت قاتقان قويۋ شاي بۋىنعا ءتۇستى مە، ماڭدايدان شىپ-شىپ کەسپىردەي تەر شىعىپ، راحات ءبىر کۇيمەن بويى السىزدەنىپ، دەل-سال بوپ جاتىر. قولىنا الماعانىنا دا ءبىر جۇمانىڭ ءجۇزى، ەندى جەکە جاتىپ سوزداقتاتا، سىزىلتىپ شەرتتى قارا دومبىرانى. ءارى-بەرىدەن سوڭ جولاشار جەڭىل تىڭىلداقتاردى قويىپ، ءوزىنىڭ «کوکپارىنا» اۋىسقان... کەۋىلى وزگەرىپ سالا بەردى.
قۇداي-اۋ، ادام-اتا، حاۋا-انا جەر بەتىندە جارالعالى بەرى، بۇنشا شەکسىز، مۇنشاما شەتسىز بوستاندىقتى سەزىنبەگەن شىعار پەندە کوڭىلى. الدە انا جىلدارى سەزىپ پە ەکەن؟...
ە-ە، وندا بۇل قايراتى تاسىعان، ەل ورتاسىندا بۇلعاڭداپ جۇرگەن جاس ەدى. ارقىراي کىسىنەپ، جەر تارپىعان مىنا جيىرما بەسى تۋرالعان ەتتەي زۋ ەتە قالار، سودان بۇلىڭ-بۇلىڭ... تۇلکى بۇلاڭعا سالىپ جىلىستاپ، ماڭگى ۇستاتپاي کەتەر دەگەن وي بولماعان. ارداقتىسىن توبەسىنە حان کوتەرەر ەل ورتاسى کۇيشىنىڭ دە تابانىن جەرگە تيگىزبەي اۋەلەتسىن. ەل ىشىندەگى توي-تومالاق مۇنسىز وتپەس ەدى. ءدۇيىم جۇرت وسىنىڭ کومەيىنە قاراعان، وتىز تىستەن شىققان جالعىز اۋىز ءسوز تالايدىڭ تاڭدايىنا تاتىرداي-اق تامسانىپ، اسپەتتەيتىن. مىنا دولى ءدۇبىر سول جاستىقتىڭ قىزۋى، قايتپاس قانجارداي کەسىکتى قاجىرى ەکەنى کامىل. سونىڭ ءبارى قايدا؟ قايدا-ا؟... قالعان، ءبارى دە ءبىر کۇنگىدەي بولمادى-اۋ...
دومبىرانى باس جاعىنداعى جۇک اياققا سۇيەي سالىپ، کولدەي ورامالىمەن اۋەلى موينىن، سونان سوڭ بەت-اۋزىن سۇرتکىشتەدى دە، شالقاسىنان ءتۇسىپ جاتتى. قالجىراپ قاپتى. اۋىز ۇيدەن شەلەک سالدىرى، الدەکىمنىڭ قىلق-قىلق سۋ جۇتقانى ەستىلدى.
- نۇرعوجا! اي، نۇرعوجا، بەرى کەلىپ کەتشى؟!
- و نە، کوکە؟- ەسىکتەن باس سۇققان نۇرعوجا ءالى سولىعىن باسا الماي تۇر.
- شىراعىم-اۋ، انا راديوڭدى سويلەتىپ کەت، تىم قۇرىسا سونى تىڭداپ جاتايىن. وننان-مۇننان حابار ايتار.
- جارايدى.
ەسکى راديوقابىلداعىشتى شىرت ەتکىزىپ، ىسکە جىلدام قوسقان نۇرعوجا قۇلاعىن «ييۋ-قيۋ، قىر-قىر» ەتکىزىپ ءسال بۇرادى دا، الماتىنى تاپتى. دومبىرانىڭ قوڭىر ۇنى تالىپ ەستىلۋدە.
- کوکە، مەن بارىپ اپاما کومەکتسسەيىن.
- بارا عوي. ءپالى، ءسال کۇشەيتىڭکىرەسەڭ ەدى.
سىرتقى ەسىک سىنسىپ جابىلدى. الگى اۋەن بىرتە-بىرتە زورايىپ کەلەدى. «توقتا-توقتا! قۇداي-اۋ، مىناۋ تانىس، ءتىپتى تانىس ىرعاق قوي. يە-يە، ۋاۋ مىنا کۇي ءوزىنىڭ... جو-جوق، ءوزىنىڭ «اققۋىن» اجىراتا الماي نە کورىنىپتى؟! مىنە، اياقتالار تۇسى وسى. ساۋ-ساعىڭ ساعاق ءتۇبىن... ءپالى، مىناۋ سوزىلىپ بارادى عوي، تەگى... قاپ، بۇزدى، پىشىراتىپ الدى». کۇي ادەتتەگىدەن گورى ءسال سوزبالانىپ، جەڭىل ءبىر اۋەندى ەکى-ءۇش رەت قايتالاۋمەن ءبىتتى. ءپالى، بۇل قالاي ءوزى؟ اڭ-تاڭ کۇي. بۇل ەکى ورتادا راديو باسقا کۇيگە اۋىسقان. مىنە، مىنە... ورىنباي باسىن کوتەرىپ، شىنتاقتاي جاتتى. وۋ، بۇل «تۋعان جەرى» عوي ءوزىنىڭ. ءيا، وسىدان ون جەتى جىل بۇرىن شىعارعان بۇل کۇيدى. تەک ازداعان وزگەرىس، جالعان ءۇن بار ما، قالاي؟!
وسى رەتتە کەمباعال شال ورنىنان سۇيرەتىلە جىلجىپ، قولىمەن قىبىرلاپ، ۇزىنشا ۇستەل ۇستىندەگى راديوقابىلداعىشتىڭ جانىنا قالاي جەتکەنىن سەزگەن جوق. جاڭا کۇي جۇرەگىنىڭ الدەبىر قىلىن شورت ۇزگەندەي ءون بويى سۋىنىپ، قۇيقا تامىرى مۇزدادى. ۇستەل جيەگىنە جابىسقان ساباۋداي ەتسىز قولى ءدىر-ءدىر. ابايسىزدا ءتۇبى جوق قۇردىمعا قۇلاعان ادامداي لوقسىپ، جۇرەگى تاماعىنا تىرەلگەن. الاقانىمەن جانارىن سيپالادى، قۇپ-قۇرعاق بولسا دا کۇيىپ تۇر. ساۋساق ۇشى جىلجىپ بارىپ قىرتىس-قىرتىس کەڭ ماڭدايدى ۋقالادى، اقىرى کوک تامىر بۇلک-بۇلک ەتکەن سامايدا تۇراق تاپتى.
قۇداي-اۋ، «قوس قالقام» عوي... يە-يە، ۇلى مەن کەلىنى ماشينادان وپات بولعاندا، شاراي توپتىڭ ورتاسىنان، جۇباتۋ مەن مۇسىرکەۋدەن بەزگەن، اناۋ تاتىراڭ توسىندە ىزىڭ-ىزىڭ سىڭسىعان زارجاق شيدى پانا تۇتىپ شەرتکەن کۇيى. جوق، کۇي شەرتتى دەگەن اتى عانا، اقيقاتىندا تىرلىکتەن باز کەشکەن، ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىنداعى ءبىر ماڭگۇرت شاعى ەدى، بار بولعانى سول شيدىڭ جەل وتىندەگى مۇڭلى سىڭسۋىن، قان جىلاعان جۇرەکتىڭ شەرىن عانا قوس ىشەککە ىلە بەرگەن... شەرتە بەرگەن.
«بۇل قالاي، ا؟ الدە وسىنىڭ ءبارىن انەۋگۇنگى بالدار شىعاردى ما ەکەن؟ پالى، ءبىر اۋىز ايتىپ ەسکەرتسە، کىسىمەن کەلىسسە، تاعىمنان تايامىن دەي مە بۇل جۇرت؟! جوق، بۇگىنگى جاستىڭ ءبارى کەۋدە کەرىپ، ءىسىپ-کەۋىپ، کەستىم-ءۇزىلدى دەيتىن تايىز بىلەرماندىققا جاقىن بولعانى عوي، تەگى. زاماندارى وسىلاي شىعار شىرکىندەردىڭ، ا؟! باسە... دەگەنمەن بەکەر، بەکەر بولدى-اۋ بۇل».
راديو سامبىرلاپ قويا بەردى. جىڭىشکەلەۋ بولسا دا قۇلاققا جاعىمدى تيەر ايەل داۋسى: «...قۇرمەتتى زامانداس، «ەل ىشى - ونەر کەنىشى»،- دەگەندەي، ورتامىزدى تۇنىق ان مەن تۇڭعيىق کۇيگە تولتىرىپ جۇرگەن ونەرپاز جاندار ارامىزدا قازىر دە کوپتەپ کەزىگەدى. مىنە، سونداي ونەرلى جاننىڭ ءبىرى، بالا جاستان دومبىرانى جانىنا سەرىک ەتکەن کۇيشى بورانباي قاي...» دەپ سىزىلىپ جەتکەن.
«و، توبا!» تەڭسەلىپ وتىر. ايتەۋىر، ۇستەلدى سۇيەنىش ەتىپ، قۇلاعان جوق.
- سوندا... سوندا...
«اللا-اۋ، ونەرىن ۇرلاۋ - ادامدى ءولتىرۋ عوي... سونى بىلمەگەنى مە؟»
سۇيرەتىلىپ، ەسىک الدىنا ەڭبەکتەپ جەتتى. جاڭبىر قۇيىپ تۇر. قالاي بەتتەدى، قايدا بارماق، تۇک بىلگەن ەمەس: جالاڭ قابات کويلەکتى کەدەرگى کورمەگەن سۋىق تامشىلار قىر ارقاسىمەن جوسىلىپ جاتىر. الدەن ۋاقتا قۇلاشىن جايا ەتپەتىنەن قۇلادى. تۇنەک، اينالا شىڭىراۋ تۇبىندەي قاراڭعى دۇنيە...
- اپا، نۇرعوجا، اندا...-دەپ القىنا، ەکى يىنىنەن دەم العان ەرکىن کوز جاسى ما، جوق ايعىزداعان جاڭبىر سۋىن ءسۇرتتى مە، بىلەک سىرتىمەن ەکى-ءۇش سۇيکەدى بەتىن.- اتام، اندا اتام قۇلاپ جاتىر.
باستىرما استىنا کەبۋ جاپپانى مۇقيات قالاپ جاتقان رىستى مەن نۇرعوجا ا دەگەندە تۇسىنە قويماعانمەن، ىستەرىن توقتاتىپ، سەلت ەتىپ تۇرىپ قالدى.
- بەتىم-اي، نە دەيسىڭ؟ ەرکىنجان-اۋ، جوندەپ ۇقتىرساڭشى.
- انا...- ەرکىن بەلگىسىز جاققا قولىن سەرمە-دى.- قۇدىق جانىندا اتام قۇلاپ جاتىر.
- ويبۇي،- رىستىنىڭ قولىنداعى جاپپا پىرس ەتىپ جەرگە ءتۇستى. ۇمتىلا بەرىپ، ەتەگىنە ءسۇرىندى.-جۇگىر، نۇرعوجا! تۇرعىز! ءولدى-اۋ، سورلى، ءولدى عوي سىز ءوتىپ.
شۇبالعان ەتەگىنە قايتا-قايتا شالىنىسقان رىستى قۇدىق باسىنا جەتکەندە، قىق-قىق جوتەلگەن ورىنباي باسىن جەردەن کوتەرسە دە، سۋ-سۋ بوپ قيمىلسىز وتىرعان. نۇرعوجا مەن ەرکىن ەکى قولتىعىنان قايتا-قايتا کۇش سالىپ دەمەيدى، ءبىراق شامالارى جەتەر ەمەس.
- جەتپەگىرلەر-اۋ، نەگە عانا قاراپ تۇرسىڭدار?!- رىستى سىڭسىپ، جىلاپ جىبەردى.- کورسەتپەگىڭ وسى ما ەدى، قۋ قۇداي. کومەکتەسەر کىم بار، قايسىڭ بارسىڭ، اي؟!
کەمپىرى قوياردا-قويماي ىستىق ءسۇت جۇتقىزىپ، تۇلىپقا وراعان: قالجا جەگەندەي بورشا-بورشا تەرلەپ، سۇيەگى کۇمىستەي شىم-شىم بالقىعان کەمباعال قارت دومبىراسىن قاسىنا الدى. کوڭىلى دەمدەلگەندەي: ءبىراق جوتەلى باسىلار ەمەس، ءىشىن ءبىر جالىن جايلاپ جاتىر. ءالسىن-ءالسىن ەرىکسىز ەگىلىپ کەتەدى. وندايدا کوڭىلى قۇرعىر کوشتە قالعان بۇرالقى يتتەي ۇلىپ، کوکىرەکتى ۇيىعان سۇتتەي ىرىمتىک-ىرىمتىک وکسىک جايلايدى. کوز شاراسى ىپ-ىسسى، دۋىلداتىپ تۇر. «اق بوز اتتىڭ قۇيرىعىنداي شولتاڭ ەتکەن عۇمىرىم بەکەر وتپەپتى، حال-قاداريحال جاقسىعا ۇمتىلدىم، نە ارداقتى-اسپەتتىمەن ۇزەڭگى قاعىستىرىپ قاتار دا ءجۇردىم. ەکى ەلى پەشەنەگە جاماندىقتى دا از جازباعان کورىنەدى، ءتاڭىرىم. بارىنە ءتوزدىم، تىرشىلىکتىڭ اجىرعىسىنا جەگىلگەن ەکەنمىن، جەڭىلدى ىزدەگەن، تايعاقتىق تانىتقان جەرىم جانە جوق. وزگە جاي مەن کورگەننىڭ مىسقىلىن باستان کەشسە ءجۇنجىپ، اتاڭا نالەت، قۋ تىرلىکتى تارک ەتىپ، بەزىپ کەتەر ەدى دە ەندىگى بەتى اۋعان جاققا. جوق، ويتکەن جوق-پىن. سەنىمىم ۇزىلگەن ەمەس. ءبىراق سونىڭ ءبارى نە ۇشىن؟ کىم ۇشىن؟ کىم ۇشىن؟ نەمەرەم بە؟.. ە-ە، جوق، جوق، قامقور، تىلەۋلەس ەل وعان جەتىمدىک کورسەتىپ، جادىگەرىمدى کوز تۇرتکى جاسار دەيمىسىڭ. ولاي ەمەس ەکەن. ەندى نە؟ سونشاما تىرشىلىککە، جالعانعا بايلاپ قويارداي، «مىڭ کۇنگى ۇجماقتان ءبىر کۇنگى جارىعىم» دەگىزەردەي نە بار؟ توقتا! مىنا دومبىرا شە؟ قاسيەت-قۇشىرىنان اينالدىم، اتادان قالعان مۇلىککە يە بولار جان تاپپاسام، دومبىرانىڭ کەپيەتى اتپاس پا، اپىر-اۋ، قارا جەردەن ءدانىن تەرىپ، ىرزىق-ءناپاقاسىن ايىرىپ جۇرگەن بۇگىنگىلەر لاعىنەت ايتپايدى دەيمىسىڭ، تورقا توپىراق جامىلعان بابالار ارۋاعى تەرىس اينالماس پا ەکەن؟!
ءيا، بارىنە ءوزى، ءبىر دەم ارى، ءبىر دەم بەرى جاتقان کەمباعال شال جاۋاپکەر. جاۋاپتىمىن! دومبىرانى کىمگە بەرمەکپىن، جولىمىزدى قۋار، دۇنيە بوققا جالتاقتاماس کىم بار بۇل ولکەدە؟ ءومىرىن ونەرگە ارنار مۇراگەر قايدا؟ الدە جىلاۋلى جاندى کۇيمەن جۇباتىپ، ىزىڭ-ىزىڭ... اۋەنمەن ارۋانانى يىتکەن، اعىندى وزەندى دومبىرا ۇنىمەن توقتاتقان بابا ونەرى بىزبەن بىرگە کومىلمەک پە? جو-جوق. جو-جوق. ونداي قارا کۇن اۋلاق! اۋلاق! جاتتىڭ شي جۇگىرتکەن جالعان سوزىنە قولق ەتە قالعانىم دا سول بورىشتى اتقارسام دەگەن قيالدان تۋماپ پا ەدى؟! مۇراگەر تابام دەگەن ءۇمىت-تى. ە-ەي، ءۇمىت کۇتکەن نۇرعوجا دا کۇيشى بولا الماس، ءسىرا؟ بىرەر کۇيدى ءتاپ-ءتاۋىر تىڭقىلداتسا دا، کەۋدەدە جانعان وتى، ىنتىعى بولماعان سوڭ، قۇر قيال عوي. ەندى کىم؟ کىم بار؟..»
قۇزعا قۇلاپ بارا جاتقانداي جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ، اۋا جەتپەي قالعان ەکى ۇشتى شاقتا قايتا دۇرسىلدەپ سوقتى.
«جوق، ەشکىمگە رەنجىپ، ەش پەندەگە کىنا ارتپايمىن. ول نە اکەلمەک؟ تالانىما تاس تۇسکەن بادباقىت بايعۇس بولسام کىمگە رەنجىمەکپىن. تەک تاعدىرىما نالىپ، وکپە ايتپاسام... وکپەڭدى، گوي-گويىڭدى ۇعار، ۋاجىڭە دەن قويار کىم؟ انا کۇيلەر مۇنىکى ەکەنىنە سەنسە، وسى اۋىلداعىلار سەنەر، ءبىر کۇيمەن ەکىنشىسىن شاتاستىرار بىلايعى جۇرت قالاي سەنەدى؟ قايتىپ سەندىرەدى؟ جاقسىلىقتى دا، جاماندىقتى دا ءتاڭىرى قىلار دەۋشى ەدىم، باقسام ەکى اياقتى پەندەنىڭ قولىنان کەلەر قىساستىق کامىل ارتىپ تۇسەدى ەکەن عوي بارىنەن.»
ءتىلى تاڭدايىنا جابىسىپ قالعان، ۇرتىنا تولعان جەلىم بە، تۇتقىر نارسەنى جۇتىنا المايدى. سول جاق جامباسىنا ارەڭ اۋدارىلىپ ەدى، کەۋدەسى تاعى دا شىم-شىم شانىشتى. کەۋدەسىن الاقانىمەن باياۋ، جۇپ-جۇمساق ۋقالادى، ءبىراق باسىلار ەمەس. کوزىن اقىرىنداپ اشقان، کەمپىرى اياق جاعىندا شوکەلەپ وتىر ەکەن.
- کەمپىر، الگى تولەڭگىتتىڭ جيەنشارىن شاقىرتشى... قهە-کهە...- اۋا جەتپەي دەمىککەن کۇيشى بۋلىعا، ۇزاق جوتەلدى.
ەرکىن تابالدىرىقتان يمەنشىکتەي اتتاپ، بوساعادا سوستيىپ تۇرىپ قالدى. کۇيشى شال جۇککە سۇيەۋلى دومبىرانى يەگىمەن نۇسقاپ، کىرپىگىن قاققان. کۇيشىنىڭ وتکىر جانارىنان قايمىققان ءارى تالاي کۇننەن بەرى ارمانى بولىپ جۇرگەن قوڭىر ءۇندى قارا دومبىرا قولىنا تيەرىنە قۋانعان بالا تولقىپ کەتتى.
بۇرىن دا تالاي کونسەرت، سانسىز مەرەکەلىک کەشتەرگە قاتىسىپ ەدى، ءبىراق ءدال وسىلاي تولقىپ کورمەپتى. العاشىندا ىشکى ءدىرىل قولىنا اۋىسقان، سودان ءبىر اۋقىمعا دەيىن ءدىرىلىن باسا المادى. ون ءبىر جاسار بالا وسىناۋ ماۋرىتتە وزگە ءۇشىن ەمەس، تەک ءوزى... ءوزى ۇشىن عانا تارتقىسى کەلدى، قاسيەتتى قارا دومبىرانى - بۇدان سوڭ مۇنداي اسىل دۇنيە قولىنا تيەر مە، جەر بەتىندە ءجۇز-ءجۇز جىل، بالکىم، ماڭگى-باقي ىزدەپ، اڭساپ وتەر، تابا الماي جىلاپ قالار. «ۋف» دەپ تەرەڭ دەم شىعاردى دا، باس بارماعىمەن استىڭعى ىشەکتى اقىرىن سيپاپ وتتى. سول قولدىڭ کىشکەنە بوبەگى ۇستىڭگى ىشەکتى ىلمەلەپ تۇرعان.
ورىنباي ءۇزىپ-ءۇزىپ، قىسقا-قىسقا دەم الۋدا. اۋىق-اۋىق باسىن يزەيدى. ەڭ اۋەلدە مايدا تولقىننىڭ بۇلاق ەرنەۋىن بۇلک-بۇلک سوققىلاعانىنداي جۇمساق، ءتاتتى اۋەن بولگەن قارا دومبىرا بىرتە-بىرتە بەزىلدەپ کەلە جاتتى.
«اپىر-اۋ، مەنىڭ کۇيىمدى قايدان ۇيرەنگەن. قاپ، مىنا تۇسى تىم ويناقىلاۋ، جەڭىلدەۋ بولدى ما؟ جو-جوق، بالکىم، وسىلاي دۇرىس شىعار. تابا الماعانىم، جەرىنە جەتکىزە الماعانىم وسى ما؟ ايحاي، داۋرەن-اي... دومبىرانى... دومبىرانى السىن دەيىن».
- قارعام، بەرى جاقىنداپ وتىر. قهە... کهە، بۇل کۇيدى کىمنەن... کهە... ۇيرەندىڭ?
- انەۋگۇنى نۇرعوجا ۇيرەتکەن.
- ا-ا، دومبىرانى بەرشى... کهە-کهە...-قارا دومبىرانى قۇشاقتاپ کوپ وتىرعانى بولماسا، سوڭعى رەت کۇي شەرتۋگە حالى کەلمەدى.
- مىنا-ا... کهە... دومبىراعا يە بول... کهە-کهە... بۇل سەندەرگە امانات...
تەرەڭ تىنىستاپ الدى. قۇزعا قۇلاپ بارا جاتقانداي جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ، اۋا جەتپەي قالعان ەکى ۇشتى شاقتا دۇرسىلدەپ قايتا سوقتى. تارامدالىپ اققان کەز جاسىن سۇرتکەن جوق.
ەندى ىزباسارى، مۇراگەرى بار، عۇمىر جازسا ۇيرەتەر وزگە کۇيلەرىن... دومبىرا يەسىز قالمايتىنى جاقسى بولدى.
