ذلئ ءجذز - ءذيسئن رؤلارئ
جةتئسؤ ذيسئندةرئ تؤرالئ تذثعئش مالئمةتتةر جئل ساناؤعا دةيئنگئ II عاسئرداعئ قئتاي جازبا دةرةكتةرئندة كةزدةسةدئ، ولاردئث ءتذتئن باسئ سول كةزدئث وزئندة 120 مئثعا جةتئپ، 630 مئث ادام جانة 188800 اسكةر شئعارا الاتئنئ شةجئرةگة تذسكةن. بذنئث ءبارئ ولاردئث ذلكةن دة كذشتئ حالئق بولعانئن كورسةتةدئ، ءتئپتئ ولارمةن قئتايلار دا، عذندار دا ةسةپتةسئپ وتئرعان. قئتاي يمپةراتورئ ذيسئندةرمةن ذنةمئ ةلشئلئك الماسئپ كةلدئ. بئردة ءذيسئن ءامئرشئسئ (گؤنمو) شئن ةلئنة جاثا ةلشئلئك جئبةرئپ، قئتاي حانشاسئن ايتتئرئپ، وعان قوسا 1000 جئلقئ بةرؤئن تالاپ ةتةدئ.
ونئث تئلةگئ ورئندالئپ، حانشا ذيسئندةردئث قارتايعان پاتشاسئنا توقالدئققا ذزاتئلادئ، ال ونئث بايبئشةسئ عذن بيلةؤشئسئنئث قئزئ ةدئ. ومئردة باسقا ادةت-عذرئپتاردا تاربيةلةنگةن حانشا دالادا قذسا بولئپ، كيئز ذيدة تذرئپ، ةت جةپ، ءسذت ئشةتئن قارت پاتشاعا تيگةن مذثئن شاعئپ، تاعدئرئن ولةثگة قوسادئ. بذدان ءبئز ءذيسئن ءامئرشئسئنئث پاتشالارمةن نةكة بايلانئستارئ، ولاردئث عذندارمةن تئعئز تئزة قوسئپ، قاتار عذمئر كةشؤئن كورةمئز. ولاردئث ءوزارا سوعئسئپ، ءبئراق بةيبئت كذندةرئ نةكة وداقتارئن جاساؤعا دةيئن كةلئسئپ، پاتشالار وتباسئ ارالاسقانئ جانة ولار كوبئنةسة ساياسي سيپات الاتئنئ ايان. جةتئسؤدئث كةث-بايتاق جةرئ ولاردئث اتا جذرتئ دةپ ةسةپتةلةدئ.
قئتاي دةرةكتةرئ ذيسئندةردئث كذشتئ تايپالارئ جةتئسؤ وثئرئندة ج.س.د. II عاسئرلاردا ءومئر سذرگةنئن دايةكتةيدئ. ال اكادةميك س. امانجولوأ «قئپشاقتار، قئرعئزدار جانة قاثلئلارمةن قاتار ذيسئندةر دة تذركتةردئث ةجةلگئ تايپاسئ بولئپ تابئلادئ. ولار قاثلئ جانة قئپشاقتارمةن قاتار، ج.س.د. IV-II عاسئرلاردا بةلگئلئ بولا باستادئ» دةپ ةسةپتةيدئ. ارينة، ذيسئندةردئث قونئسئ ول كةزدة ذزئننان-ذزاق سوزئلئپ، جةتئسؤدان شئعئسقا قاراي شئعئس تذركئستانعا دةيئنگئ كةث-بايتاق جةردئ الئپ جاتتئ. ورئس ارحةولوگئ، پروفةسسور ن. ا. بةرنشتام جةتئسؤ تاريحئ جايئنداعئ ءوز زةرتتةؤلةرئندة جةتئسؤداعئ ساق پةن ءذيسئن تايپالارئنئث تذرعئلئقتئ ةكةنئن العا تارتادئ. بذل تذجئرئمدئ قازاقستان ارحةولوگتارئ ك. اقئشةأ پةن گ. كؤشايةأ تا قؤاتتايدئ. بةلگئلئ ساياحاتشئ گ. گرؤمم-گرجيمايلو مةن قازاقستان تاريحشئسئ يؤ. زؤةأ ءوز ةثبةكتةرئندة ذيسئندةردئث وتانئ شئعئس جاقتا بولعانئن اتاپ ءوتئپ، ولار ج.س.د. II عاسئر ورتاسئندا باتئسقا قاراي ويئسئپ، جةتئسؤدئ جاؤلاپ الدئ دةسةدئ. بةلگئلئ شئعئستانؤشئ س. مالوأ تا جةتئسؤدان شالعاي شئعئستاعئ كونة تذركتئث تاسقا تذسكةن جازبالارئندا، تونئكوك تؤرالئ جئر ةسكةرتكئشئندة ذيسئندةر جونئندة دة جازئلعانئن، ءراشيد ءاد-ديننئث شةجئرةسئندة ذيسئندةر ورداسئ تؤرالئ حابارلايتئنئن سيپاتتايدئ. سوندئقتان ءبئرقاتار ادةبي دةرةكتةر ذيسئندةردئث جةتئسؤدان تارايتئنئنا دةن قويسا دا، كونة جازؤلاردئ دا نازاردان تئس قالدئرؤعا بولمايدئ. سوعان بايلانئستئ عالئم أ. أوستروأ پئكئرئنئث دة جانئ بار. «جةتئسؤ ذيسئندةرئنئث پايدا بولؤئ تؤرالئ ويعا كةلسةك، ذيسئندةردئث شئعئستان شئعؤئ جايئنداعئ كونة جازبالار قالاي ايقئن جانة ءدال بولسا، جةتئسؤ ذيسئندةرئ تؤرالئ ماعلذماتتار دا سونداي. شئنئندا دا بذل وتة كذشتئ ءونئپ-وسكةن رؤ، ناقتئ ايتقاندا، ةركئن دة كةث قانات جايعان تايپالار وداعئ بولئپ تابئلادئ» دةپ جازدئ ول. قالاي دةگةندة دة، ج.س.د. III عاسئردا ذيسئندةر جةتئسؤ وثئرئندةگئ ساقتار وداعئنا ةندئ. بذدان كةيئن ءارتذرلئ تاريحي جاعدايلار، ءوزارا شاپقئنشئلئق پةن قانتوگئس سوعئستاردئث سالدارئنان ذيسئندةردئث اسكةري-ساياسي ماثئزئ اسئرةسة، جةتئسؤدا جؤجانداردئث بيلئگئ تذسئندا (ج.س. IV-VII عاسئرئ) السئرةپ، ءتاثئرئ تاؤلارئنا قاراي ئسئرئلدئ. ذيسئندةر تؤرالئ ادةبيةتتة VI عاسئردا ةشقانداي ماعلذمات كةلتئرئلمةيدئ. بذل كةزدة ذيسئندةر باسقا ةتنوساياسي بئرلةستئكتةردئث، ناقتئلاساق، باتئس تذرك قاعاناتئ جانة ودان كةيئنگئ ةرتة فةودالدئق مةملةكةتتةردئث قذرامئنا كئرگةن ةدئ. شئعئس جةتئسؤ وثئرئندةگئ ارحةولوگيالئق قازبالارعا قاراعاندا، ءذيسئن مادةنيةتئ بذرئنعئ ذيسئندةر مةكةن ةتكةن جةردئث بارئندة داؤئرلةدئ، ءتئپتئ X عاسئردان باستاپ، قئتايدئث جازبالارئندا ءذيسئن رؤلارئ تؤرالئ قايتادان مالئمةتتةر كةزدةسئپ وتئرادئ. قازاقستانداعئ ءذيسئندةر ةلئ تؤرالئ XV عاسئردا اراب جيهانكةزئ موسؤدي دة جازدئ.
م. تئنئشباي ذلئ ءوز ةثبةگئندة قازاقستان اؤماعئندا باسقالارمةن قاتار ذيسئندةر جانة ولاردئث ذرپاقتارئنئث بةرتئنگة دةيئن ءومئر ءسذرئپ كةلگةنئنة دالةل كةلتئرةدئ. بئرئنشئدةن، شةجئرة بويئنشا ةجةلگئ دؤلؤلاردئث تئكةلةي ءذرئم-بذتاعئ دؤلاتتار سول ايماقتا ءومئر ءسذرئپ، ذلئ ءجذز قذرامئنا ةنسة، سانئ كوپ رؤ رةتئندة قالئپتاسئپ، ءماشهذر تذلعالاردئث باستاؤئمةن ءتذرلئ-ءتذرلئ تاريحي وقيعالارعا قاتئسقان. بذدان تئس ول XIII عاسئردئث ورتاسئندا پةرسياعا وتكةن قذلاعؤ حاننئث اسكةرئمةن بئرگة بارعان موثعولداردئث اؤزئنان جازئلئپ الئنعان ءراشيد ءاد-ديننئث «موثعول تاريحئن» كةلتئرةدئ. قذلاعؤ حاننئث ساربازدارئ جةتئسؤدئ كوكتةي وتكةندة شاعاتاي اؤلةتئنة باعئناتئن شؤ بويئنداعئ ذيسئندةردئ ذشئراستئرادئ. وعان قوسا تاشكةنت ماثايئندا XX عاسئردئث باسئندا تذرعئندارئ ءذيسئن دةپ اتالاتئن ءذيسئن قئستاعئ بولعانئن اتاپ وتةدئ. سونئمةن، ذلئ ءجذز قذرامئنا كئرگةن بذكئل رؤلاردئ قازاق شةجئرةسئ - ذيسئندةر دةپ اتايدئ. قازاق شةجئرةسئنئث ماعلذماتتارئنا قاراعاندا، ذلئ جذزدةن (اقارئس، اقشورا، بايشورا، ءذيسئن) جذمان تارايدئ، ودان كةيكئ بي، ودان توبة بي، ودان مايقئ، قوعام، قويئلدئر مةن مةكئرةيئل. ال، مايقئدان - باقتيار، قئرئق ءجذز، مئث ءجذز، باقتياردان ويسئل مةن ءذيسئن. ويسئلدان سئرگةلئ، ال ذيسئننةن اقساقال مةن جانساقال شئعادئ. جانساقالدان جالايئر، اقساقالدان قاراشا بي، ودان بايدئبةك.
شةجئرة بويئنشا بايدئبةكتئث ءبئرئنشئ ايةلئ سارئ بايبئشةدةن - سارئ ءذيسئن، ةكئنشئ ايةلئنةن - جالمامبةت، ءذشئنشئ ايةلئنةن - جارئقشاق. جالمامبةتتئث ءبئرئنشئ ايةلئ ماپئراشتان - شاپئراشتئ، ةكئنشئ ايةلئ سئلاندئدان - ئستئ، ءذشئنشئ ايةلئ قاراشاشتان - وشاقتئ اتتئ ذلدار تارايدئ. جارئقشاقتان البان، سؤان جانة دؤلات اتتئ ذلدار ءوربيدئ. قوعامنان بارئپ قاثلئ، شانئشقئلئ مةن قاتاعان ءونئپ-وسةدئ، دةپ تارماقتالادئ. ذلئ ءجذز قذرامئنا ةنةتئن بذكئل رؤلاردئث التئن دئثگةگئ وسئنداي. م. تئنئشباي ذلئ وسئ ءذرئم-بذتاقپةن سايكةستةي وتئرئپ، بذل رؤلاردئ باسقاشا توپتاؤدئ ذسئنادئ ذلئ ءجذز ءذش تارماققا بولئنةدئ: 1. ءذيسئن. 2. جالايئر. 3. قاثلئ. ذيسئندةرگة البان، سؤان، دؤلات، سارئ ءذيسئن جانة وعان قوسئلاتئن شاپئراشتئ، وشاقتئ، ئستئ، سئرگةلئ جاتادئ؛ جالايئر وقشاؤ دا، قاثلئعا شانئشقئلئ مةن قاتاعاندار قوسئلادئ.
سونئمةن، تذركتئث ةجةلگئ رؤلارئنئث ءبئرئ ذيسئندةر قازاق حالقئنئث عانا ةمةس، باسقا دا تذرئك حالئقتارئنئث ةتنيكالئق تاريحئندا ذلكةن ماثئز اتقاردئ. بذل جونئندة توثكةرئسكة دةيئنگئ دة، ودان كةيئنگئ دة زةرتتةؤشئلةر دةر كةزئندة جازدئ. ماسةلةن، ن. اريستوأ قئرعئز بةن وزبةك حالئقتارئنئث قذرامئندا ذيسئندةر مةن سارئ ذيسئندةردئث بولعانئن اتاپ وتسة، م. تئنئشباي ذلئ ذيسئندةر قئرعئزدار، قاراقالپاقتار، وزبةكتةر، تذرئكمةندةر مةن قئرئم تاتارلارئ، قاشعارلار مةن اؤعاندئقتاردئث ةتنيكالئق قذرامئندا دا بار دةپ ةسةپتةيدئ، ال س. امانجولوأ ذيسئندةردئث قئرعئزدار، وزبةكتةر، قازاقتار، تاتارلار، نوعاي جانة ءتئپتئ موثعولدار اراسئندا بولعانئ تؤرالئ دةرةك كةلتئرئپ، أ. أوستروأ ذيسئندةر مةن سارئ ذيسئندةردئث قازاقتاردان باسقا قئرعئزدار جانة وزبةكتةردئث ئشئندة بولعانئن اتاپ كورسةتةدئ.
سارئ ءذيسئن
(ذرانئ - «بايتوق»، تاثباسئ - استئندا ايقئشئ /كرةسئ/ بار ءتورتبذرئش)
ةجةلگئ جانة بةرتئنئرةكتةگئ ذيسئندةردئث تئكةلةي جالعاسئ -سارئ ءذيسئن تايپاسئ بولئپ ةسةپتةلةدئ. سارئ ذيسئندةردئث شئعؤ تةگئ تؤرالئ ورئس زةرتتةؤشئلةرئ ي. كازانسةأ پةن ن. اريستوأ اثئز-اثگئمةلةر كةلتئرةدئ. ن. اريستوأ بويئنشا، سارئ ءذيسئننئث قالشا جانة جاقئپ دةگةن ةكئ ذلئ بار.
قازاقتئث پايدا بولؤئنا بايلانئستئ ءبئر اثئز سوعان قاتئستئ. اثئز ايتاتئنداي، قالشا قادئر دةگةن ءبئر ادام قازاق دالاسئن كوكتةي ءوتئپ بارا جاتقان جاؤلاؤشئنئث اسكةرباسئ بولئپتئ؛ ابدةن قالجئراپ اشتان بذرالئپ، شولدةن قاتالاعان كةزدة، ونئ اسپاننان تذسكةن قاز (اق قاز) اجالدان قذتقارئپتئ، سويتسة ول مةيئرباندئ پةرئنئث قئزئ بولئپ شئعئپ، قالشا قادئرمةن نةكةلةسكةن ةكةن. ولاردئث ءذرئم-بذتاعئ قازاق اتالئپ كةتئپتئ. أ. بارتولدتئث مالئمةتئ بويئنشا، قالشا قادئر تاريحي تذلعا، بذل تاتار حانئن 1218- جئلئ ءبئر جاعئنان شئثعئسحان، ةكئنشئ جاعئنان حورةزم سذلتانئنئث اسكةرئ قؤعئنعا ذشئراتادئ. اكادةميك س. امانجولوأ «قازاقتاردئث تةگئندة، جوعارئدا كورسةتكةنئمئزدةي، ذيسئندةر، دةمةك، قازاق حالقئ ءوزئنئث بةرگئ اتاسئ سارئ ءذيسئن رؤئنان شئقتئ دةگةنگة يشارا جوق» دةپ ناقتئ اتاپ وتةدئ. ارينة، سارئ ذيسئندةر ءبئر اتا بولعانئمةن ذلئ ءجذز قذرامئنا ةنةتئن رؤ، سوعان قاراماستان س. امانجولوأ ةسكةرتپةسئنئث دذرئستئعئن اتاپ وتكةن ءجون.
سارئ ذيسئندةر ذلئ ءجذزدئث باسقا رؤلارئنا قاراعاندا، ونشا كوپ ةمةس. ماسةلةن، ن. اريستوأ XIX عاسئردئث 60-جئلدارئندا سارئ ذيسئندةر جةتئسؤ وبلئسئ، الماتئ ويازئنئث سارئتاؤقذم بولئسئندا 1200 شاثئراق، ولاردئث ازداعان بولئگئ سئرداريا ءؤالاياتئنئث شئمكةنت پةن اؤليةاتا ويازدارئندا تذرادئ دةپ حابارلايدئ.
1897- جئلعئ مالئمةت بويئنشا، سارئتاؤقذم، مويئنقذم، شؤ مةن قاراقاتتئ وزةندةرئنئث بويئندا تذراتئندارئنئث ءتذتئن سانئ 1700 گة دةيئن جةتكةن، ال م. تئنئشباي ذلئنئث كةلتئرؤئنشة، 1917- جئلئ جةتئسؤ ءؤالاياتئ الماتئ ويازئن 10 مئث سارئ ءذيسئن قونئستانعان. كوپتةگةن اأتورلار (م. تئنئشباي ذلئ، س. امانجولوأ، أ. أوستروأ) سارئ ءذيسئن رؤئ تةگئنئث قذرامئ تؤرالئ ايتقاندا ونئث ةكئ اتاسئ بولعانئمةن شةكتةلةدئ: سارئ ذيسئندةردئث ةكئ اتاسئ قالشا مةن جاقئپ ةسئمئمةن اتالادئ. سارئ ذيسئن رؤئنئث تةگئ تؤرالئ دةرةكتئ الاتاؤ وكرؤگتئك باسقارماسئنئث 1865- جئلعئ ءتئزئمئنئث نةگئزئندة جاساعان جذمئسئندا ن. اريستوأ كةلتئرةدئ، سارئ ءذيسئننئث قالشا مةن جاقئپ اتتئ ةكئ ذلئنان باسقا «قازئرگئ كةزدة سارئ ذيسئندةر 1200 شاثئراق، ولار جةتئسؤ ءؤالاياتئنداعئ سارئ ءذيسئن بولئسئن قذرايدئ، ءسويتئپ ئلة وزةنئنئث وث جاعاسئنداعئ كذرتئ وزةنئنئث سولتذستئگئندة قاراتوراثعئ شاتقالئنداعئ سارئتاؤقذم قونئسئن كوكئمبةت (100 ءذي)، جاناي (100 ءذي)، جولاي-تاناي (100 ءذي)، جاندوساي (200 ءذي)، قذلئكة-قئرئق (200 ءذي) ءبارئ 700 ءذي اتالارئ جايلايدئ. بذل سارئ ذيسئندةردئث نةگئزگئ توبئ، ال جةكةلةگةن بولئگئ شئمكةنت پةن اؤليةاتا ويازدارئندا شاشئراپ ءومئر ءسذرئپ جاتئر.
جوعارئدا اتالعان سارئ ءذيسئن رؤلارئ بذرئن ئلة وزةنئنئث وث جاعئن قونئستانئپ كةلسة، تذركئستان گةنةرال-گؤبةرناتورلئعئ قذرئلعاننان كةيئن قاپال مةن أةرنئي ويازدارئنئث شةكاراسئن ئلة وزةنئ بولئپ تذرعاندئقتان، ءتذبئ ءبئر تؤئس دؤلاتتارعا جاقئنداپ، سول جاعالاؤعا ءوتتئ. قالشا ءوز كةزةگئندة ةكئ: قايقئ مةن سوپئ اتالارئنا جئكتةلةدئ، ال جاقئپ جةتئ اتادان تذرادئ: كاكئمبةت، جاناي، جولاي-تاناي، جاندوساي، كذلةكة-قئرئق، بابا مةن سولتانقذل.
سارئ ذيسئندةردئث ذرانئ «بايتوق». شةجئرة بويئنشا دؤلاتتارعا التئنشئ اتادان بارئپ قوسئلادئ. سارئ ذيسئندةردئث رؤلئق تاثباسئ استئندا ايقئشئ بار ءتورتبذرئش بولئپ كةلةدئ. سارئ ذيسئندةردئث وسئ رؤلئق ذرانئ مةن تاثباسئ بئزگة بةلگئلئ كذللئ دةرةكتةر مةن ةل اراسئنان جيناعان جازبالاردا ءبئر اؤئزدان ماقذلدانادئ. XIX عاسئردئث اياعئ مةن XX عاسئردئث باسئندا سارئ ءذيسئن رؤئ ئلةنئث وث جاعاسئنداعئ كذرتئ وزةنئنئث ساعاسئنداعئ سارئتاؤقذم ءوثئرئن قونئستانعان بولاتئن.
سارئذيسئندةردئث تذرمئس تئرشئلئگئ مةن ءومئر دةثگةيئ أةرنئي ويازئنداعئ ءوز اتا قونئسئنئث اؤا رايئنا بايلانئستئ بولئپ كةلدئ. سارئذيسئندةردئث اؤليةاتا ويازئن جايلاعان ازداعان توبئنئث قونئسئ قذلداؤئت، شؤ مةن تالاس وزةندةرئنئث بويئنداعئ مويئنقذم. سوندئقتان الماتئنئث دا، اؤليةاتانئث دا سارئذيسئندةرئ نةگئزئنةن مالمةن اينالئستئ. ولار قئستاؤلاردا قورا-قوپسئ سالعان ةمةس، قوي مةن ةشكئگة سةكسةؤئلدةن اشئق شارباق جاساپ، وزدةرئ كيئز ذيدة تذردئ. تذية، قوي، ةشكئ، جئلقئ ءوسئرئپ، ءئرئ قارا مالدئ از ذستادئ. كوشئ-قوندا تذيةنئ، جئلقئنئ پايدالاندئ، ئلؤدة بئرةن-ساران جارلئ-جاقئبايلار لاؤعا وگئزدئ جةكتئ. سؤدئ قذدئقتاردان تارتئپ، مذمكئندئك بولعان تذستا وزةن سؤاتتارئن، ال قئستئ كذنئ قاردئ تذتئندئ. قئسقا قاراي ارنايئ جةم-ءشوپ ازئرلةگةن جوق. ةگئنشئلئك كاسئبئمةن اينالئسپادئ. تام-تذم ةگئن ونئمدةرئن (تارئ، ءبيداي) كورشئ ديقانداردان ايئرباستاپ الئپ وتئردئ. سارئ ءذيسئن رؤلارئنئث (قالشا مةپ جاقئپ) قئستاؤئ كذرتئ وزةنئنةن باستالئپ، ئلةنئث وث جاعالاؤئنا دةيئن سوزئلئپ جاتقان تاؤقذم، بذيراتقذم، ذيالئكةسئك، جيةك، اقكةسئك، جؤسان، جولبارئستئ-راثدئ، اقتوعاي، قاراشةثگةل، كوكجيدة، شوقسؤات وثئرئنة ورنالاسئپ ءجذردئ. كوكتةم مةن كذزدة سارئ ذيسئندةر ئلة وزةنئنئث جاعالاؤئن قونئستانئپ، كوپ شارؤاشئلئق سول جةردئ جايلادئ، تةك ءئرئ بايلار جازعئتذرئمعا قاراي قويناؤ-قويناؤعا كوشئپ كةتةتئن.
ماسةلةن، سارئ ذيسئننةن شئققان مئثعئرعان باي قالي ءوز ؤاقئتئندا قاروي شاتقالئندا 12 مئث باس قوي ورگئزدئ، قئستاؤدا بئرنةشة قورا سالدئرئپ، ءتئپتئ الماتئنئث وزئندة كوپ بولمةلئ ذلكةن ءذيئ بولدئ. قالي ورتا ازيا، ءسئبئر مةن ورئنبور اراسئندا قويمةن ساؤدانئ كةثئنةن جولعا قويدئ. قازان توثكةرئسئنةن كةيئن ول بذكئل مال-جانئن كةثةستةرگة وتكئزئپ، وتباسئمةن قئتايعا كةتئپ، سوندا قايتئس بولدئ. قالشا رؤئنان تاراعان كئشئگئرئم شارؤاشئلئقتار سارئ ذيسئندةردئث وثتذستئك شةكاراسئندا كوكتةم مةن كذزدة ءوز وتارئن جةلبذلاق، ايدارلئ، اياققذدئق، قاپشاعاي، جيةك، كذرتئ، قاراتوراثعئ ماثايئندا ورئستةتئپ، كوبئسئ وسئندا جايلاپ، ةث اؤقاتتئلارئ قاراويعا دةيئن كوشئپ-قونئپ ءجذردئ. اؤليةاتا ويازئنداعئ سارئ ذيسئندةر قذراعاتئ وزةنئنئث شؤعا قذياتئن ساعاسئنئث سول جاعالاؤئنا قئستاپ ءجذردئ. ال، سارئ ذيسئندةردئث ةكئنشئ ءبئر شاعئن توبئ بذل ؤاقئتتا تالاس وزةنئ بويئندا قونئس تةپتئ. سارئ ذيسئندةردئث كوكتةمگئ-كذزگئ قونئسئ شؤ مةن تالاس، مويئنقذم وثئرئندة بولئپ، جازدا ئلة الاتاؤئنئث جايلاؤلارئنا شئقتئ. شؤ مةن تالاستئث سارئ ذيسئندةرئ ءئشئنارا ةگئنشئلئكپةن اينالئستئ. نةگئزئنةن قئستاؤلارعا جاقئن جةردة كةدةي جاتاقتار قالئپ، ةگئن سالئپ، تارئ، ءبيداي مةن باؤ-باقشا ءوسئردئ. سارئ ذيسئندةردئث ومئرئندة نةگئزئنةن مال شارؤاشئلئعئ ونئمدةرئ ايرئقشا ماثئز الدئ. كذللئ زاتتئق مادةنيةتتئث نئشاندارئندا، ازئق-تذلئك، كيئم-كةشةك، ءذي-ورمان، تذتئناتئن بذيئمدارعا دةيئن ءذي جانؤارلارئ ةرةكشة ورئن الاتئن ةدئ.
دؤلات
(ذرانئ «باقتيار»، تاثباسئ - دوثگةلةك)
دؤلات - قئتاي جازبالارئندا «دؤلؤ»، پارسئ دةرةكتةرئندة «دؤعلات» اتئمةن بةلگئلئ، قازاق حالقئنئث ةتنيكالئق قذرامئنا ةنةتئن ةجةلگئ تذرك تايپاسئ. ن. بيچؤريننئث مالئمةتئ بويئنشا، دؤلاتتار ج.س.د. II عاسئردا ذيسئندةر سياقتئ التايدئث شئعئسئنا تامان ءومئر ءسذردئ. ءتئپتئ، دؤلؤ تايپاسئ ءذيسئن وداعئنئث قذرامئنا ةنگةن. بةلگئلئ ورئس شئعئستانؤشئسئ ن. اريستوأ دؤلؤ تايپاسئ ءبئزدئث داؤئرئمئزگة دةيئن ءومئر سذرگةن، ويتكةنئ ونئث ءبئر قذرامئ ءبئزدئث ءداؤئرئمئزدئث II عاسئرئندا عذندارمةن بئرگة قئتايدان شئعئپ، قازاق دالاسئن باسئپ ءوتئپ، باتئسقا قاراي قوزعالدئ دةپ ةسةپتةيدئ. ودان ءارئ ن. اريستوأ جئل ساناؤدئث V عاسئرئندا باتئس موثعوليا، قازاقستان، التاي مةن ءتاثئرتاؤ ارالئعئندا قالعان دؤلؤدئث بولئگئ قئتاي دةرةكتةرئندة تؤلؤ اتئمةن بةلگئلئ دةيدئ. VII عاسئردا كوشپةلئلةردئث باتئس تذرك حانئنا باعئناتئن بذل ولكةدةگئ بةس ايماق دؤلؤ ايماعئ دةپ اتالئپ، تذرك تايپالارئنئث اراسئندا الدئمةن اؤئزعا الئنادئ.
بذل ورايدا مئناداي جاي قئزئقتئ بولئپ كورئنةدئ: «قئتايلار VII عاسئردا ءتاثئرتاؤ مةن التاي اراسئن مةكةندةگةن رؤلار: چؤ-يؤة، چؤ-مي، چؤ-ميگؤن، چؤ-بان جانة باسقالاردئث اتئن ساقتاپ قالدئ. بالكئم، بذل شؤ توبئن ايرئقشا دؤلؤ نةگئزئندة يؤةباني تذرعئندارئ قذرايتئن شئعار. قالاي بولعاندا دا، ولار شؤ-ميگؤن، شذنئش-شؤبان بولئپ كةزدةسةتئن دؤلؤ ايماعئنا ةندئ. بذل اتاؤدان دؤلاتتئث قازئرگئ جانئس رؤئن بئلؤگة بولادئ، ال شؤبؤن قازاقتار قاتتئ قاستةرلةيتئن اتالار: البان مةن سؤاندار شؤ رؤئنان شئعئپ، بالكئم، دؤلؤ ايماعئ قذرامئندا چؤ-بان بولئپ ورئستةگةن بولار». ا. بةرنشتام V عاسئردا جةتئسؤدا بيلئك قذرعان رؤ جةتئسؤعا جئل ساناؤدئث 1- عاسئرئندا كةلگةن سولتذستئك عذنداردئث ذرپاعئ يؤةبان بولدئ دةپ جازدئ. بذل رؤ (يؤةبان) جئل ساناؤدئث VI عاسئرئندا «چؤبان» ةتنونيمئمةن دؤلؤ قاؤئمداستئعئنا ةنگةن بولاتئن. قازان ؤنيأةرسيتةتئنئث پروفةسسورئ، شئعئستانؤشئ ن. كاتانوأ تا VI-VIII عاسئردا وثتذستئك موثعوليا مةن تارباعاتايدئ مةكةندةگةن دؤلاتتار قازئرگئ دؤلاتتاردئث اتا-باباسئ بولئپ ةسةپتةلةدئ دةپ تذجئرئمدايدئ. قئتاي دةرةكتةرئنة سذيةنگةن أ. أوستروأ تا وسئ پئكئردئ قولدايدئ. دؤلاتتاردئث ةتنيكالئق بايلانئسئ جونئندة باسقا دا كوزقاراستار بولدئ. اكادةميك أ. بارتولد قازئرگئ قازاق دؤلاتتارئ موثعولدان شئقتئ دةپ قاتة تذجئرئمدايدئ. س. امانجولوأ دؤلاتتاردئث تذرك تةكتةس ةكةنئنة يمانداي ذيئپ: «ءراشيد اد-دين ءوز ةثبةگئن XIV عاسئردا جازدئ، ول كةزدة موعولستانعا تذتقئن بولئپ تذسكةن ءارتذرلئ تذرك تايپالارئ، سونئث ئشئندة ازئن-اؤلاق دؤلاتتار دا ءبئرشاما موثعولدانئپ (موثعولشا دوعولاتتار) كةتكةن بولاتئن»، دةپ تذيئندةيدئ. ءراشيد اد-دين دة ورتا ازيانئث دؤلات رؤئ موثعول دوعولاتتارئنان شئقتئ دةمةيدئ، كةرئسئنشة ول الگئلةردئ تذرك دةپ ةسةپتةيدئ. ودان ءارئ س. امانجولوأ أ. بارتولدكة قارسئ شئعئپ، ةگةر V-VIII عاسئردا دؤلؤ نةمةسة تؤلؤ رؤئ جةتئسؤ توثئرةگئن جايلاعان چؤ-باندارمةن (قازئرگئ سؤاندارمةن) وداقتاسا بئرگة ءومئر سذرسة، وندا دؤلاتتاردئ موثعولداردان تارادئ دةؤدئث ءوزئ تةرئسكة سايادئ، ال ن. اريستوأتئث تذرك تةكتةس دةگةن دالةلئ سالماقتئ بولئپ كورئنةدئ. ونئث ذستئنة دؤلاتتاردئث جةتئسؤ ماثايئندا تذرئپ كةلگةنئنئث ءئزئ قازئرگئ كذنگة دةيئن سايراپ جاتئر. ماسةلةن، X-XII عاسئرلاردا ولار قاراحان مةملةكةتئنئث قذرامئنا كئردئ. شاعاتاي ذلئسئنداعئ رؤلار ءئشئندة دؤلؤ نةمةسة دؤلاتتاردئث باستئ ماثئز اتقارعانئ بةلگئلئ. تاريحشئ مذحاممةد حايداردئث مالئمدةؤئنشة، دؤلاتتار XIV عاسئردا موعولستان قذرامئنا ةنئپ، قؤاتتئ رؤلاردئث ءبئرئ بولعان.
بذل مالئمةتتةردئث ءبارئ دؤلاتتاردئث قازاقستاننئث وثتذستئگئن مةكةندةپ، XV عاسئردئث اياعئ مةن XVI عاسئردئث باسئندا قازاق حالقئنئث قذرامئنا ةنگةنئن دالةلدةيدئ. XVII عاسئردا جوثعارلار دؤلاتتاردئ ئلة بويئنان شؤ، تالاس پةن كةلةس وزةندةرئنئث اثعارئنا قاراي ئعئستئردئ. XVII عاسئردئث اياعئ مةن XVIII عاسئردئث باسئندا دؤلات رؤئنئث كوپشئلئگئ وثتذستئكتة توپتاستئ، ءتئپتئ دؤلاتتئث جانئس اتاسئنان شئققان ذلئ ءجذزدئث توبة ءبيئ تولة بي تاشكةنت توثئرةگئندة تذردئ. ذلئ ءجذز قازاقتارئ XVIII عاسئردئث ءبئرئنشئ جارتئسئندا ذلت-ازاتتئق كذرةس جذرگئزة وتئرئپ، جوثعاريا مذلدة قذلاعانشا بئرتة-بئرتة ءوزئنئث بذرئنعئ قونئسئنا ورالدئ. دؤلاتتار كوپشئلئگئنئث تاشكةنت توثئرةگئنةن ءبئرجولاتا اؤئسؤئ قالالئقتار قاؤئمداستئعئ مةن قازاقتئث قاثلئ مةن شانئشقئلئ رؤلارئنئث 1798- جئلعئ قاقتئعئسئ سةبةپ بولدئ. بذل سوعئستا قالالئقتار قاؤئمداستئعئ جةثئپ، دؤلاتتار تاشكةنتتةن جئراق سولتذستئك-شئعئسقا قاراي جئلئستئ. ءسويتئپ، XIX عاسئردئث باسئندا دؤلات رؤئنئث كوپتةگةن اتالارئ شئمكةنتتةن باستاپ، جةتئسؤ بويئنا، دالئرةك ايتقاندا، المالئق (كةيئنئرةك الماتئ قالاسئ) قالاشئعئنا دةيئن قونئستاندئ.
عاسئردا ذلئ ءجذز رؤلارئ كوپ ساپئرئلئسقان جوق، اسئرةسة، قازاقستاننئث بذكئل جةرئ رةسةيگة قوسئلعاننان كةيئن قازاق حالقئ رؤلارئ وزدةرئ قونئستانعان ولكةلةردة تذراقتالا باستادئ. XIX عاسئردئث اياعئ مةن XX عاسئردئث باسئندا ماكشةيةأ پةن گرودةكوأتئث مالئمةتئ بويئنشا، دؤلاتتاردئث كوپتةگةن رؤلارئ 40 مئث شاثئراققا جةتئپ، نةگئزئنةن سئرداريا ءؤالاياتئنئث شئمكةنت، اؤليةاتا ويازدارئندا، جةتئسؤ ؤالاياتئنئث الماتئ مةن بئشكةك ويازدارئندا قونئس تةپتئ. م. تئنئشباي ذلئنئث كورسةتؤئنشة، 1917- جئلئ بذل ءتورت ويازدا: شئمكةنتتة 140 مئث، اؤليةاتادا 140 مئث، الماتئدا 100 مئث جانة بئشكةكتة 80 مئث، ءبارئ 460 مئث جان دؤلات تذرعان. بئزگة ءمالئم كذللئ تاريحي، ادةبي جانة قولداعئ دةرةكتةرگة سايكةس دؤلاتتاردئث جاؤئنگةرلئك ذرانئ - «باقتيار» دا، تاثباسئ - دوثگةلةك. دؤلاتتاردئث ةتنيكالئق، ياعني اتالئق قذرامئ ءبئز كورسةتكةن ادةبي دةرةكتةردة، اسئرةسة، ونئث جوعارعئ دةثگةيئ ءئرئ ءتورت اتا: بوتباي، شئمئر، سيقئم، جانئس ءدال كةلتئرئلةدئ. بذل رؤلار بويئنشا ادةبي دةرةكتةردة ءتذپ-تذقيانئ مذمكئندئگئنشة تولئق قامتئلادئ، ونئث ئشئندة ن. اريستوأ، م. تئنئشباي ذلئ مةن أ. أوستروأتئث مالئمةتتةرئن دذرئس ءارئ تولئق دةپ ساناؤعا بولادئ.
بذل دةرةكتةردئ ءوزارا سالئستئرا وتئرئپ، ولاردئ ءوز جيعان-تةرگةنئمئزبةن تولئقتئرئپ، دؤلات رؤئنئث تةگئن قذراستئرؤ مذمكئندئگئ تؤدئ. دؤلات رؤئن تاراتؤدا قذيماقذلاق كونةكوز قاريالار كوپ كومةك كورسةتتئ. بذل كئسئلةردئث بةرگةن مالئمةتتةرئ كوپ قايتالانسا دا ءبئرئن-ءبئرئ تولئقتئرادئ. ونئث ذستئنة ولاردئث شةجئرةسئ نةگئزگئ جايتتةردة ادةبي دةرةكتةرگة سايكةس كةلةدئ، اسئرةسة ارعئ اتالارعا كةلگةندة ولاردئث ءدال جانة قذندئلئعئن دالةلدةيدئ. دؤلات تايپاسئنان شئققان بةلگئلئ تاريحشئ، مةملةكةت قايراتكةرئ مذحاممةد حايدار دؤلاتي 1499- جئلئ تاشكةنتتة تؤئپ، 1551- جئلئ كاشميردة قازا تاپقان. مذحاممةد حايدار دؤلاتيدئث بالالئق شاعئ مذحاممةد شايباني حان باستاعان كوشپةلئ وزبةكتةردئث قئسئمئمةن ورتا ازيادا تةمئر اؤلةتئ مةملةكةتئنئث كذيرةؤئ، موعولستاننئث ئدئراؤ جانة قازاق حاندئعئنئث وركةندةؤ داؤئرئمةن تذستاس كةلةدئ. سذلتان-ماحمذد حان مةن مذحاممةد شايباني حاننئث سوعئستارئ كةزئندة 1508- جئلئ مذحاممةد حايدار دؤلاتيدئث اكةسئ قازا بولئپ، تؤئستارئ بالانئ كابؤلداعئ بابئر شاهقا جئبةرةدئ. ويتكةنئ بابئر ونئث تؤعان بولةسئ بولاتئن. ةسةية كةلة مذحاممةد حايدار دؤلاتي بابئردئث ماؤارانناحر جورئعئنا قاتئسادئ. 1512- جئلدان باستاپ سذلتان سايد حاننئث قاشعارداعئ سارايئندا تذرئپ، كورنةكتئ اسكةري جانة ساراي قئزمةتئن اتقارادئ.
حاننئث قاشعار مةن جاركةنت ءذشئن ابؤباكئرمةن 1514- جئلعئ سوعئسئندا، سونداي-اق قئرعئزستانعا، وثتذستئك-شئعئس قازاقستانعا جانة تيبةتكة جاساعان اسكةري جورئقتارئنا قاتئسادئ. حان مذراگةرئ ءابدئراشيد سذلتاندئ تاربيةلةيدئ. 1533- جئلئ حان تاعئنا وتئرعان ءابدئراشيد دؤلات تايپاسئ باسشئلارئنان قاؤئپتةنئپ، ولاردئ قاتال قؤعئنعا ذشئراتادئ. مذحاممةد حايدار دؤلاتي ءذندئستانعا قاشادئ. ول مذندا ذلئ موعولدار سارايئندا اسكةرباسئ بولادئ. كاشميردئ جاؤلاپ الئپ، ونئ موعولدار اتئنان بيلةپ تذردئ دا، 1451- جئلئ جةرگئلئكتئ حالئق كوتةرئلئسئ كةزئندة قازا تاپتئ. مذحاممةد حايدار دؤلاتي جان-جاقتئ، تةرةث ءبئلئمدئ ادام بولعان. ءوز زامانئنئث ساياسي وقئعاندارئ مةن قايراتكةرلةرئ جايئندا جانة قازاقستان، ورتا ازيا مةن موعولستاننئث وتكةن تاريحئن، اسئرةسة دؤلات تايپاسئنئث تاريحئن جاقسئ ءبئلئپ، ونئ ءوز شئعارمالارئندا بئلگئرلئكپةن بايان ةتتئ. ءوزئنئث «تاريح-ي ءراشيدي» اتتئ باستئ تاريحي ةثبةگئن 1541-46- جئلدار اراسئندا كاشميردة جازدئ. مذندا ول دؤلاتتار مةن موعولداردئث وتكةنئ جايلئ اثگئمةلةر مةن اثئزداردئ، موعول حاندارئنئث سارايلارئندا ساقتالعان رةسمي قذجاتتار مةن بولعان وقيعالاردئ كوزئمةن كورگةن كؤالاردئث ايتؤئمةن ءوز كورگةندةرئن سالئستئرا قورئتؤ نةگئزئندة پارسئ تئلئندة جازدئ.
بذل ةثبةگئن جازؤدا مذحاممةد حايدار دؤلاتي وزئنة دةيئنگئ كوپتةگةن عالئم-عذلامالاردئث دا ةثبةكتةرئن كةثئنةن پايدالاندئ. مذنئث ءوزئ مذحاممةد حايدار دؤلاتي شئعارمالارئنئث عئلئمي قذندئلئعئن ارتتئرادئ. مذحاممةد حايدار دؤلاتيدئث باستئ شئعارماسئ «تاريح-ي راشيديدة» ورتا عاسئرداعئ قازاقتار تاريحئن، قازاق حاندئعئ قذرئلعانعا دةيئنگئ جانة ودان كةيئنگئ جةتئسؤ جانة شئعئس دةشتئ قئپشاقتاعئ قئزئقتئ وقيعالار، موعولستاننئث قذلاؤئ، فةودالدئق سوعئستار، سئرتقئ جاؤعا قارسئ قازاق، قئرعئز جانة وزبةكتةردئث دوستئق وداعئنئث قالئپتاسؤئ، قالالار تئرشئلئگئ مةن ةگئنشئلئك مادةنيةتئ جانة جةتئسؤدئث تاريحي گةوگرافيالئق، الةؤمةتتئك-ةكونوميكالئق جاعدايئ، قئسقاسئ ورتاعاسئرلئق قازاقستان تاريحئ ت. ب. وسئلار سياقتئ قذندئ دةرةكتةر قامتئلعان.
بوتباي (ذرانئ «بوتباي»، «سامةن»). بوتباي - دؤلات رؤئنئث ءتورت اتاسئنئث ءبئرئ. قازاق شةجئرةسئ بويئنشا بوتباي بةس اتاعا بولئنةدئ: قذدايقذل، شاعاي، بيداس، قورالاس، كوكئرةك.
1. قذدايقذل ءوز كةزةگئندة ءتورت ارئسقا تارايدئ، ءتورت ذلدئث ذرپاقتارئ ءتورت ارئس اتالادئ: ءالئمجان، بةستورسئق، سيئرشئ، ةسبةر (بايتذگةل، بايكئسئ (بايشات)، جيةنباي مةن بذقار)؛ 2. شاعاي كةلة-كةلة التئ ارئسقا اجئرايدئ، شاعايدئث ءذش ذلئ بايكذشئك، ةسةنگةلدئ مةن كئشكةنتاي بار. العاشقئ ةكةؤئنئث ذرپاقتارئن ةل اؤزئندا «كئشكةنتاي بوتباي»، ال كةيئنگئسئن «شوث بوتباي» دةيدئ. ولاردئث ءارقايسئسئنان ةكئ ذل ءوربيدئ. شاعايدئث بذكئل التئ نةمةرةسئنةن تاراعان كوپتةگةن ذرپاقتاردئ «التئ ارئس شاعاي» دةيدئ. بايكذشئكتةن ةكئ ذل: اسان مةن تايلاق، تايلاقتان جاؤئر، مذرات؛ مذراتتان قانات. ةسةنگةلدئدةن ةكئ ذل: اقشا مةن قوجاي؛ قوجايدان جاقسئلئق، الئبةك، جازئق، قئدئر؛ قئدئردان جاراس، وتةپ، مالعار، مامئر، وتةؤلئ؛ وتةؤلئدةن ومئربةك، الئبةك؛ الئبةكتةن ولمةس باتئر، ودان سئپاتاي باتئر. كئشكةنتايدئث ةكئ ذلئ بار: جانقويلئق پةن ةسةنباي؛ ةسةنبايدان دودا، شاعاتاي؛ شاعاتايدان اؤان، ودان سامةن باتئر؛ سامةننةن قاپسةلةم باتئر. ولمةس پةن سامةن باتئرلار بوتباي رؤئنئث ازاتكةرلةرئنة باس بولئپ، 1798- جئلئ تاشكةنتتئكتةرگة قارسئ شايقاسقا قاتئستئ. سامةن باتئر بوتبايلئقتاردئث جاؤئنگةرلئك ذرانئنا اينالدئ. ال، سئپاتائئ باتئردئث زيراتئ مةركئدةن شئعئسقا قاراي 15 شاقئرئم ذلكةن جول بويئندا جاتئر. 3. بيداس (كئرمة) مئرزا، باعئكةلدئ، بوكةنشئ، تةكةنشئ اتالارئنا تارايدئ. 4. قورالاس (كئرمة) 12 ارئسقا بولئنةدئ، ودان جانات؛ جاناتتان قالئباي؛ قالئبايدان قاراقويلئ مةن قاراقوساي؛ قاراقويلئدان التئ ذل بار: ةسةن، ئرئس، مامبةتاي، بةكشورا، قاؤعاياق پةن شاؤقار؛ قاراقوسايدان التئ ذل بار: ءيتئم، سارئم، مئرزا، بؤرا، تاماي مةن قوسان. مئنة، ولار قورالاستان كةيئن 12 اتاعا ءبولئنئپ، «قورالاستئث ون ةكئ ارئسئ» دةپ اتالادئ. تئنئشباي ذلئنئث ايتؤئنشا قورالاس كئرمة، موثعول تةكتةس. 5. كوكئرةكتةن ءتورت اتا اجئرايدئ: قارا، بذلانتاي، بةسبالا (بةستةرةك دةپ تة اتالادئ)، تؤاش. بذل جةردة بةسبالا جةتئم قالئپ، ونئ كوكئرةك اسئراپ الئپ، حالئقتا «بةستةرةك» دةپ اتاپ كةتةدئ. قازاق شةجئرةسئندة بةسبالانئ بةس بالاسئ بار بةستةرةكتئث (تةرئسكةي، ايتةك، جولامان، شاقاباي جانة بةسئنشئسئ بةلگئسئز) كةيئنگئ اتاسئ دةيدئ. تةكةجاندئ نةلئكتةن كوكئرةك دةپ اتاعانئن ءبئز دة، ادةبي دةرةكتةر دة تاراتئپ بةرة المادئق. بوتبايلاردئث ءوزئنئث جاؤئنگةرلئك ذرانئ «بوتباي» اتاسئنئث اتئمةن اتالادئ، بايگة كةزئندة ءوز رؤئنئث ومئرئندة ماثئزدئ ورئن الاتئن اتاقتئ باتئر «سامةن» ةسئمئ قولدانئلادئ. ءبئر عاجابئ، ولاردئث تاثباسئنئث بئرنةشة ءتذرئ بار. ولاردئث بارلئق ءتذرئ دؤلاتتاردئث نةگئزگئ رؤلئق تاثباسئ دوثگةلةكتةن تاراپ، كةيبئر جةكةلةگةن سيپاتتارمةن تولئقتئرئلئپ وتئرعانئ بايقالادئ.
شئمئر (ذرانئ - «شئمئر»، «قويگةلدئ») - دؤلات رؤئنئث قذرامئنداعئ ءتورت اتانئث ءبئرئ. قازاق شةجئرةسئ بويئنشا شئمئر ءذش اتاعا بولئنةدئ: 1. بةكبولات، 2. شئنقوجا، 3. تةمئربولات. بذل ذشةؤئنئث ئشئندة بةس بالاسئ بار بةكبولات اتاسئ سان جاعئنان كوپ، ولار جيةنباي، تولمامبةت (بوققاينات)، جيةنبةت، شئلمامبةت جانة بةستةرةك (كئرمة) بولئپ تارايدئ. جيةنبايدان ةكئ ذل بار: جاثاباي مةن شاجئت؛ جاثابايدان بةس ذل: شوقان، قذلتةمئر، ايتقذل، شوجة مةن سئرلئ؛ شوقاننان شوتقذل، ودان قونئسباي، كوتةپ، بولةك. قونئسبايدان مامبةت، ودان بايزاق داتقا (كةنةسارئنئ قولداؤشئ بي)، ودان قالئبةك، ودان تئلةؤقذل (م. تئنئشباي ذلئنا ماعلذمات بةرؤشئ، 1925- جئلئ 45 جاستا ةدئ). شاجئتتان ءذش ذل تؤادئ: بايقان، بةكتةمئس، سامبةت. كةيئنگئدةن ءتورت ذل: نذرماعامبةت، دوسماعامبةت، جالماعامبةت پةن ةرماعامبةت. نذرماعامبةتتئ ةل جذرتئ نذرباي بي دةپ تة اتاپ كةتةدئ. ودان موثكة مةن ءداؤئتالئ بي ةنشئ الادئ. جيةنبةت ءذش ذل كورةدئ: الدابةردئ، سئدئقباي، كذنتؤ. شئلمامبةتتةن ءذش ذل: قئرعئزالئ، قذلي، نوعاي. قئرعئزالئدةن ذشةؤ: ءتاثئرقذل (سالئق)، قذدايقذل، انداقذل. كةيئنگئدةن جاؤلئباي، تاتتئباي مةن قوجئمباي.
شئنقوجانئث اتا تةگئن تاراتساق، شئنقوجا رؤئ ةكئ توپقا بولئنةدئ: قوبئلاندئ مةن كوكئرةك. قوبئلاندئدان ءتورت اتا تارايدئ: شوقاي، مئرسالئ، قوناقباي (تولة)، قئرعئزالئ. سوثعئدان شاقان، ودان بةس ذل: تاثاتار، جاقسئلئق، بالئق، بايئمبةت، قاراتةكة. بايئمبةتتةن سارت، سارتتان قويگةلدئ باتئر (ول مامبةتپةن بئرگة شئمئر رؤئنئث تاشكةنتتئكتةرمةن سوعئسئندا 1798- جئلئ قول باستاعان). قويگةلدئ باتئردان ءتورت ذل: توعانباي بي، اقمئرزا، جولمئرزا، سارئمئرزا. سوثعئسئنان جةتئباي، ودان بئلتةلئ بي، ودان بذرالقئ بي، ودان كةرئمباي (1922 -جئلئ دذنية سالدئ). مئرسالئمنان ساتئباي، ودان بايتانا. شئنقوجادان تارايتئن بوزان مةن قارا ذرپاقتارئ كوكئرةك اتاسئ بوپ توپتاسادئ.
تةمئر رؤئ يساق، تولةندئ، اينابةك، مئرزاقذل اتالارئنا بولئنةدئ.
شئمئر رؤئنئث بذكئل دؤلاتتارعا ورتاق «باقتياردان» باسقا، ءوزئنئث «شئمئر» جانة «قويگةلدئ» دةگةن جاؤئنگةرلئك ذرانئ بار. شئمئر ذلكةن اتا بولسا، قويگةلدئ XVIII عاسئردا ءومئر سذرگةن اتاقتئ باتئر.
سيقئم (ذرانئ - «سيقئم»، «رئسبةك») - دؤلات رؤئنئث ءتورت اتاسئنئث ءبئرئ. قازاق شةجئرةسئ بويئنشا، سيقئم نةگئزئنةن ون اتاعا بولئنةدئ: بوراس، توعاتاي، شؤئلداق (بايسةيئت)، بؤاس، قذلسةيئت (قؤسيراق)، اقئلبةك، قذتتئباي، ةسبول (اققويلئ)، ةسكةلدئ. ةل اؤزئندا بوراس، توعاتاي مةن بؤاستئ بايسةيئت اتئمةن اتايدئ. بايسةيئتتئث شئن ةسئمئ شؤئلداق. ةسبول مةن ةسكةلدئنئث ذرپاقتارئن جاي عانا «ةستئلةر» اتاندئرعان. بالكئم، ولار ءبئر-بئرئنة رؤحاني جاقئن بولعان سوث باسقا اتالاستارئ مةن كورشئلةر سولاي جاقاؤراتئن اتاعان شئعار. حالئقتا قاراقويلئ دةپ اتالاتئن بوراس ذرپاقتارئ نةگئزئنةن بةس ءذرئم-بذتاققا بولئنةدئ: قوراز، رذستةم، ءاجئ، ناؤرئزباي مةن توماي. تذرئكمةندةر ئشئندة دة اققويلئ، قاراقويلئلار بار. ولار XIV-XV عاسئردا ءازئربايجان مةن ارمةنيادا بيلئككة تالاستئ. م. تئنئشباي ذلئنئث ةسكةرتؤئنشة، ولاردئ دا دؤلاتتان شئققان دةپ شامالاؤعا بولادئ.بؤاس اتاسئ بةس بذتاقتان تذرادئ: بوسا، بورئق، قذل، ةستورئ مةن قئزئلقارمئس. بوسا قذدايبةردئ مةن الاكذشئككة بولئنةدئ.
قذدايبةردئدةن جارئمبةت، سايكوك جانة سارئ تارايدئ. ةستورئنئث ةكئ ذلئ بار: تويشئ مةن تئلةؤقابئل، تويشئدان قارابي، ال ودان سذيئندئك پةن اتالئق. تئلةؤقابئلدان ذلكةن ءذرئم-بذتاقتئث اتاسئ بولئپ ةسةپتةلةتئن ءتورت ذل ءوسئپ جةتئلدئ: جاؤشئ، تاثات، كوسكة، قوسمذرات. ال، كوسكةدةن ةستئ مةن شوتكة. ةستئدةن قاراباتئر، ودان شةنةت باتئر؛ شةنةت باتئردان تذرئس بي مةن رئسبةك باتئر.
تذرئس بيدون باتئربةك داتقا، ودان تاستانبةك، قوجاي مةن يسا؛ تاستانبةكتةن بةلقوجا. قوسمذراتتان شاحمذرات، ودان قارابي، ودان مالئك بي، ودان اسئل بي، ودان الجئبةك داتقا، ودان بايسةيئت. اقئلبةك ءذش اتا: اعابةك، مئرزابةك جانة اتايئسقا بولئنةدئ. قذتتئباي تارماعئنان باعلان ءوربيدئ. ةسبولدئث (اققويلئ) ةكئ ذلئ بار ومار مةن ساتئبالدئ. وماردان قارجاؤ مةن قايقئ. ساتئبالدئدان ةكئ ذل: ةلتذزةر مةن ءبورئ. ةلتذزةردةن رئسباي مةن قذتتئباي. بورئدةن ةلكة مةن ةستةمباي. ال، ةسكةلدئدةن ءتورت اتا: ذلةباي، سئرلئباي، تولة مةن بولات ءبولئنئپ شئعادئ.
سيقئم رؤئنئث جاؤئنگةرلئك ذرانئ «سيقئم» جانة «رئسبةك». رئسبةك XVIII عاسئردا ءومئر سذرگةن ايگئلئ باتئر.
جانئس (ذرانئ «جانئس»، «تولة») - دؤلات رؤئ ءتورت اتاسئنئث ءبئرئ. قازاق شةجئرةسئ بويئنشا، جانئس سةگئز اتادان تذرادئ. ولار: جارلئقامئس، شةگئر، وتةي، جالمامبةت (بوگةجئل)، جانتاي، جانتؤ، ويماؤئت (كئرمة) پةن جانتاث. جارلئقامئس ةكئ بذتاققا: بايئس پةن قاسقاراؤعا (بايئمبةت) بولئنةدئ. بايئس ءوز كةزةگئندة بةس اتا: قارئمساق، نازار، جولسةيئت، قايئپبةردئ، بايسةيئتكة جاتادئ. قاسقاراؤ ءذش اتا: وراز (ونئث سذلتانكةلدئ، بوكةن اتتئ ذلدارئ بولدئ)، بذقار (بابا، سئرئمبةت، قذلبولدئ مةن تئلةؤئمبةت) جانة ةلتذزةر (توكة، تؤئس). وتةي اتاسئ ةكئ بذتاقتان ءوربيدئ: ماؤةتةي مةن ماؤزا. جالمامبةتكة (بوگةجئل) بةسقالماق جاتادئ. بذل ةتنونيم جةكة تذلعانئث ةسئمئ ةمةس، ول الدةبئر سةبةپتةرمةن جانئسقا قوسئلاتئن كئرمة قالماقتاردئث توبئ دةپ تذيؤگة بولادئ. ال، جالمامبةت (بوگةجئل) اتاؤئنئث قالاي، قايتئپ شئققانئ جايئندا ناقتئ دةرةكتةر قولئمئزعا تذسپةدئ. بذكئل جانئس كئندئگئنةن وربئگةن اتالاردئث ئشئندةگئ ةث كوبئ جةتئگة بولئنةتئن جانتؤ: جايئلمئس، اقبةردئ، وتةمئس، جاثاباي، قذدايبةردئ، قذجاق پةن قوجامبةردئ. جايئلمئستان جالعئز قئبئراي باتئر (ول تولة بيدةن جاسئ ذلكةن، تاشكةنت جاقتا جوعارئ شئرشئق وزةنئنئث وث جاعاسئندا تذردئ)، ال اقبةردئدةن جالعئز شئنالئ، ودان ءذش ذل بار: اقئل، جاندار، قونئسباي بي؛ سوثعئدان اقجةيدة باتئر. قذدايبةردئنئث جةتئ ذلئ بار: الئبةك، توقپان، تذگةل، داناي، اثتاي، باعئبةك، قذدايبةك؛ الئبةكتةن اتاقتئ تولة بي مةن بةسةؤ: ةلئ بي، وتةباي بي، تئنئبةك، اقتوبات پةن شورا؛ تولة بيدةن اؤةزبةك، سذيئندئك، قوجابةك، نيازبةك باتئر مةن قوجابةردئ باتئر. سوثعئدان دةربئسالئ، ودان شويبةك بي جانة ودان مومبةك داتقا. نيازبةك باتئر تاشكةنتتةن جوعارئراق «نيازبةك» قامالئن سالسا، مومبةك داتقا كةنةسارئ حاننئث قولداؤشئسئ بولعان ةدئ. جانتاثتان ةكئ ذل: قادئكة (ةرؤباي) مةن ةلامان.
سوثعئدان ةكئ ذل: قوتئر مةن جؤانبةك؛ ودان قاسقا باتئر. كورئنئپ وتئرعانئنداي، وتةي مةن جالمامبةت اتالارئ تؤرالئ ءبئزدئث مالئمةتئمئز تاپشئ، ال شةگئر، جانتاي مةن ويماؤئت باتئردئث تةگئ تؤرالئ مذلدة بةيحابارمئز. سوعان قاراماستان، تذتاستاي العاندا جانئس رؤئنئث شئعؤ تةگئ جايئندا نةداؤئر ماعلذمات الؤعا بولادئ. ءتئپتئ، XIX عاسئردئث العاشقئ جارتئسئندا ءومئر سذرگةن مومبةك داتقاعا دةيئن تؤئستئق جذية اثعارئلادئ. جانئسقا ول ونئنشئ اتادان بارئپ قوسئلادئ.
جاؤئنگةرلئك ذرانئ «جانئس» بولعانئمةن، كةث اؤقئمدا جالپئ دؤلات ذرانئ «باقتياردئ» دا قولدانادئ. ونئث ذستئنة ئشكئ رؤلار اراسئندا، اسئرةسة، بايگةلةردة اتاقتئ تولة بي ةسئمئن اتاپ، «تولة» دةپ شابادئ. دؤلات رؤلارئ XIX عاسئردئث اياعئ مةن XX عاسئردئث باسئندا نةگئزئنةن جةتئسؤ وبلئسئ قاپال، جاركةنت، أةرنئي ويازدارئندا، سونئمةن قاتار سئرداريا وبلئسئنئث شئمكةنت، اؤليةاتا، تاشكةنت ويازدارئندا تذردئ.
* * *
ذلئ ءجذز رؤلارئنئث سانئ جاعئنان ةث كوبئ دؤلاتتار. ونئث ةث ءئرئ اتالارئ (بوتباي، شئمئر، سيقئم مةن جانئس) الماتئ، اؤليةاتا مةن شئمكةنت ويازدارئندا قونئستاندئ. ءاربئر رؤدئث قالاي تذرعانئن ءبئلؤ ءذشئن ةث الدئمةن، سول كةزدةگئ ةسةپ-قيساپقا جذگئنگةن ابزال. 1867- 1884- جئلدارداعئ كوشئ-قون جاعدايئن قاز-قالپئندا بةرةتئن ماكشةيةأ، گرودةكوأ، سميرنوأ پةن تةرةنتةأتئث قوماقتئ كئتاپتارئنان ماعلذماتتاردئ الاتئن ن. اريستوأتئث ةثبةگئندة قئزعئلئقتئ ناقتئ دةرةكتةر ذشئراسادئ. ارينة، ول مالئمةتتةردئث ءدال ةكةندئگئنة ةشكئم كةپئلدئك بةرة المايدئ، ويتكةنئ ولاردئ ءار كةزدةگئ ادامدار (جيئرما جئل بةدةرئندة) ءار رةسمي ماعلذماتتاردان الئپ وتئردئ. ايتسة دة، ولار رؤلاردئث قونئستانؤ بارئسئن بةلگئلئ جاعدايدا انئق كورسةتةدئ. سونئمةن، سول مالئمةتتةر نةگئزئندة دؤلات رؤلارئنئث الماتئ، اؤليةاتا مةن شئمكةنت ويازدارئنداعئ سانئن كةلتئرة كةتؤ ءجون. بذلاردان تئس ن. اريستوأ سميرنوأقا سذيةنئپ، دؤلاتتاردئث اقمةشئت پةن تاشكةنت ويازدارئندا تذرعانئن كورسةتكةنئمةن، ولاردئث سانئن كةلتئرمةيدئ، رؤ-رؤعا بولمةيدئ، ويتكةنئ بذل ايماقتا از قونئستانؤعا بايلانئستئ بولؤئ كةرةك، ونئ ماكشةيةأتئث تاشكةنت ويازئ بويئنشا جاساعان مالئمةتئ دة راستايدئ. كةستةدةن كورئنگةنئندةي، بذكئل دؤلاتتاردئث سانئ 18682 ءذي بولسا، سول بةتتةردئث تاعئ ءبئر تذسئندا ن. اريستوأ ئلة مةن شئرشئق وزةندةرئنئث اراسئندا شامامةن 40 مئث ءذي دؤلات تذرئپ جاتقانئن اتاپ كةتةدئ. بذل سان ايئرماسئ 20 مئثنان استام شاثئراق، سول سةبةپتئ ونئ ءبئز بئلةتئن دةرةكتةر كوزئمةن ءتذسئندئرؤ وثاي ةمةس. ايتكةنمةن، كةستةدة كةلتئرئلگةن ةسةپ-قيساپ دؤلاتتار رؤئنئث ءذش ويازدا قالاي قونئستانعانئنان ءبئرشاما حابار بةرةدئ.
ماسةلةن، ةگةر دة XIX عاسئردئث ةكئنشئ جارتئسئندا بوتباي رؤئنئث كوپشئلئگئ (78 پايئزئ) الماتئ مةن اؤليةاتا ويازدارئندا تذرسا، قالعان جارتئسئ (49 پايئز) ءبئر عانا شئمكةنت ويازئندا قونئستاندئ. ةگةر سيقئم رؤئنئث باسئم كوپشئلئگئ (75 پايئزئ) شئمكةنت ويازئندا بولسا، تورتتةن ءبئرئ الماتئ مةن اؤليةاتا ويازدارئندا (25 پايئز)؛ ال ةگةر جانئس رؤئ نةگئزئنةن (83 پايئز) شئمكةنت ويازئندا، ازداعان بولئگئ (17 پايئز) الماتئ مةن اؤليةاتا ويازدارئن جايلادئ. ءسويتئپ، دؤلات رؤئنئث ءتورت اتاسئ XIX عاسئردئث اياعئ مةن XX عاسئردئث باسئندا الماتئ ويازئنئث قازاقتارئ اراسئندا ارالاس-قذرالاس ءجذردئ. الماتئ ويازئ قاپال ويازئنئث وثتذستئك-باتئسئنداعئ ئلة وزةنئنئث سول جاعاسئندا ورنالاسقان. ونئث جةرئ ئثعايئنا قاراي جاراتئلئس-گةوگرافيالئث جاعئنان وثتذستئكتة تاؤ ةتةگئ قئراتتار مةن سولتذستئگئندة جازئق دالاعا ذلاسادئ. الماتئ ويازدارئنئث قازاق تذرعئندارئ تولئعئمةن ذلئ ءجذزدئث قذرامئنا ةنةتئن سارئ ءذيسئن، دؤلات، البان، ئستئ، شاپئراشتئ، جالايئر مةن قاثلئ رؤلارئنئث وكئلدةرئنةن قذرالادئ. سولاردئث ئشئندةگئ ةث كوبئ دؤلات رؤئنئث ءتورت اتاسئ (بوتباي، شئمئر، سيقئم مةن جانئس). سان جاعئنان باسئمئ شئعئستا سارئ ذيسئندةر مةن باتئستا ئستئلاردئث قئستاؤلارئنئث اراسئندا ورنالاسقان بوتبايلار بولاتئن. ولاردئث ارنايئ پايدالاناتئن ذلانبايتاق قئستاؤلارئ بار ةدئ. بوتبايلاردئث ءبئر قاؤئمئ اثئراقاي تاؤئنئث اتئرابئندا سذمسا وزةنئنئث بويئنداعئ ايداركة، بةسقاؤعا، اقسةثگئر مةن دولانقارا شاتقالدارئندا قئستادئ. باسقا ءبئر قاؤئمئ اششئسؤ، المالئ، قئزئلساي مةن ذزئنبذلاق شاتقالدارئن مةكةندةدئ. ءذشئنشئ ءبئر قاؤئمئ بةلبذلاق-قاراسؤ-كوتةنتاي باسئ، كولتوعان، قاراعايلئ، سارئكةمپئر شاتقالدارئندا قئستاپ ءجذردئ. بوتباي قاؤئمداستئعئنئث ءتورتئنشئ توبئ اقساي، قاسكةلةث، قورالئ، بةسكول شاتقالدارئن يةمدةندئ. بوتبايلار جايلاؤعا قاستةك، قاراقاستةك شاتقالئنا شئعئپ كةتئپ، كوبئسئ قئستاؤدان جئراق كةتپةي، كوكتةم، كذز ماؤسئمئندا ءوز قئستاؤلارئنئث قاسئندا قونئس تةپتئ.
سيقئم رؤئنئث ازداعان قاؤئمئ قاراوي، قاسكةلةث شاتقالدارئ، كئشئ اقساي، كئشئ الماتئ وزةنئ مةن قاراسؤ بويئندا قئستادئ. جايلاؤئ سول ماثايداعئ الاتاؤ جوتالارئندا بولدئ. شئمئر رؤئنئث قاؤئمئ دا از ةدئ، بئرةؤلةرئ قاراوي، قئزئلةسپةدة قئستاسا، ةكئنشئلةرئ اقجار مةن جالعئزاعاشتئ مةكةندةپ، جازدئگذنئ الاتاؤدئث جونئن جايلادئ. الماتئ ويازئنداعئ دؤلات رؤلارئنئث ئشئندة بوتبايلاردان كةيئن كوپ تاراعاندار جانئس اتاسئ بولئپ كةلةدئ. ولاردئث ءبئرسئپئراسئ قاراشةثگةل شاتقالئن قئستادئ، ءبئرازئ ةسئك وزةنئن، كوجةنتاي شاتقالئن، قالعاندارئ قاراسؤ، ذلكةن الماتئ وزةندةرئن، بئرنةشة توپ اقشي، شامالعان مةن كوكتوبةنئ مةكةن ةتتئ. جانئستاردئث ذلكةن ءبئر توبئ ويازدئث باتئس شةكاراسئن جايلاپ، جاماقتئ، بالاجال، سارئقايئق، دوثگةلةكساز، بوقتوزاق، ايعئرجالعا، شةتةندئ، كذركئرةؤ، قورداي، قوياندئ، اقتةرةك، تالدئبذلاق ءوزةندةرئ بويئنا قئستاؤ سالدئ. جانئس رؤئنئث جايلاؤئ الاتاؤدئث تاؤلئ شابئندئقتئ ايماعئندا بولدئ. دؤلات رؤلارئنئث كوپ بولئگئ ءتورت تذلئك ءوسئرئپ، سونئمةن قاتار، سؤارمالئ جةر مةن سذدئگةرگة ةگئن سالدئ. سارئ ذيسئندةرمةن سالئستئرعاندا ولاردا تذية مةن قوي وتة از بولدئ، ءئرئ قارا مةن جئلقئ باسئم ءتذستئ. الماتئ ويازئنداعئ دؤلاتتار جارتئلاي وتئرئقشئ ءومئر كةشئپ، نةگئزئنةن قئستاؤلارئنان ونشا الئسقا ذزاعان جوق.
مذمكئندئگئ بار داؤلةتتئ ادامدار جازعا سالئم سولتذستئكتةن تئكة كذنگةيگة قاراي كوشئپ، تاؤ قويناؤلارئن جايلاپ، كذزگة قاراي قايتادان تةرئسكةيگة قاراي كوشئپ وتئردئ. سؤارمالئ جةرمةن نةگئزئنةن تاؤ وزةندةرئنئث القاپتارئندا اينالئستئ. XIX عاسئردئث اياعئ مةن XX عاسئردئث باسئندا سئرداريا وبلئسئ، اؤليةاتا ويازئ قازاقتارئنئث باسئم كوپشئلئگئ نةگئزگئ رؤلاردان (سارئ ءذيسئن، شاپئراشتئ، ئستئ، وشاقتئ، جالايئر مةن دؤلات) تذرسا، ال قارقارالئ ويازئمةن شةكتةسةتئن شؤ وزةنئنئث وث سالاسئنئث ورتا تذسئندا شامالئ ارعئندار ءومئر ءسذردئ. بذل ءبئر تةكتةس رؤلار توبئ شؤ مةن تالاس وزةندةرئنئث بويئندا توپتاسئپ قونئستاندئ. كوكتةمگئ، كذزگئ قونئستارئ دا، قئسقئ تذراقتارئنان ذزاماي، ةث باستئسئ مويئنقذم ءوثئرئنئث ورتالئعئنا تامان ورنالاستئ. ال جايلاؤئ، ايماقتئث وثتذستئك جاعئنداعئ ءتاثئرتاؤئ مةن تالاس الاتاؤئنئث ةتةگئندةگئ شذرايلئ جةرلةردة سوزئلئپ جاتتئ، سولتذستئگئندة قارقارالئ ويازئنداعئ كوپتةن بةرئ ءوزارا ءبولئسئپ قويعان تةلئمگة تئرةلدئ. وسئ ورايدا ءبئزدئ دؤلات رؤلارئنئث ءتورت اتاسئ بوتباي، شئمئر، سيقئم مةن جانئستئث كوشئپ-قونئپ تارالؤئ قئزئقتئرادئ. ولاردئث ئشئندة بذل ويازدا بوتبايلار مةن شئمئرلار كوبئرةك تة، وزگة ةكئ اتا بذندا سالئستئرمالئ تذردة وتة از تذرادئ. سونئمةن، دؤلات رؤلارئنئث قئستاؤلارئ نةگئزئنةن شؤ مةن تالاس وزةندةرئنئث بويئندا قونئس تةپتئ. ولار شؤ وزةنئنئث سول جاعاسئنان، شئمكةنت ويازدارئنا دةيئنگئ القاپتئ الئپ جاتئر. بوتباي رؤئ قاؤئمداستئعئنئث مةكةنئ شؤ وزةنئنئث تومةنگئ ساعاسئندا، ولارعا كولدةنةث شئمئر مةن سيقئمداردئث قئستاؤلارئ جالعاستئ، ودان ءارئ شاپئراشتئلار ورنالاسقان. سيقئمدار، ال ودان سوث جالايئرلارمةن قوثسئ قوناتئن جانئس رؤلارئ جايعاستئ. شؤ وزةنئنئث وث جاعاسئندا دؤلات رؤئنئث ءتورت اتاسئ وسئلاي قويان-قولتئق تذرئپ جاتتئ. دؤلات رؤئنئث باسقا ءبئر شامالئ توبئ تالاس وزةنئنئث جوعارعئ تذسئندا ورئن تةپتئ.
شئنتؤايتئندا، جوعارعئ تالاستئث وث جاعالاؤئندا، تالاس الاتاؤئنئث باؤرايئندا شئمئر قاؤئمداستئعئنئث قئستاؤئ، ال سول جاعاسئنداعئ ئستئلاردئث اتا قونئسئندا بوتباي مةن سيقئمداردئث قئستاؤلارئ ميداي ارالاسئپ جاتتئ. ءسويتئپ، توثكةرئسكة دةيئن قازاقتار اؤليةاتا ويازئندا شؤ مةن تالاس وزةندةرئنئث بويئندا، ولاردان تارايتئن كئشئگئرئم بذلاق پةن باستاؤلاردئث اثعارئندا تذراقتاپ ءجذردئ. بذنداعئ ةلدئ مةكةندةر، قازاق اؤئلدارئ قوماقتئ ةدئ، ونداعئ شاثئراق سانئ 15تةن 50 گة دةيئن جةتةتئن. بذنداعئ تذراقجايلار شاعئن بولاتئن، ال سؤارمالئ جةردئ جاپپاي ذجئمداسئپ پايدالاناتئن. ول قاؤئمداسقان ةگئنجايدئ بئرلةسئپ، ارئق تارتئپ، ةسكئ سؤ جذيةلةرئن جوندةپ، اركئم ءوز الئنشة، قال-قادارئنشا ةثبةككةرلةردئث سانئنا قاراي يگةردئ. سذدئگةرگة ةگئن سالؤ كوپ جاعدايدا ءاربئر شارؤاشئلئقتئث مذمكئندئگئنة قاراي جذرگئزئلدئ. قئستاؤلار قاسئنداعئ جايلاؤ دا اؤئل-اؤئل بولئپ، نةمةسة قاؤئمداسئپ پايدالانئلدئ. شارؤاشئلئقتاردئث كوبئسئ قاؤئمداستئقتئث قئستاؤلارئندا جايلاسا، مالئ كوپ بايلار قئرعئز بةن تالاس الاتاؤئنئث قويناؤئنا كئرئپ كةتئپ، باز بئرةؤلةرئ ءتئپتئ اتاقتئ سؤسامئرعا دةيئن ورلةپ كةتةتئن. كذزدةؤلةر مةن كوكتةؤلةر، جايلاؤ جولئندا، قئستاؤلار قاسئندا، ةث باستئسئ، مويئنقذم مةن ونئث قويناؤئندا بولاتئن.
XIX عاسئردئث اياعئ مةن XX عاسئردئث باسئندا شئمكةنت ويازئنئث قازاقتارئ ةتنيكالئق تذرعئدان ءذش ءجذزدئ تذگةل قامتئدئ. كئشئ جذزدةن مذندا تامالار، جاعالبايلئلار مةن شةركةشتةر تذردئ؛ ورتا جذزدةن قوثئراتتار؛ ال ذلئ جذزدةن ئستئ، وشاقتئ، سئرگةلئ مةن دؤلات رؤئ ءتورت اتاسئنئث باسئم بولئگئ مةكةن ةتتئ. بذكئل دؤلاتتاردئث ءذش ويازداعئ سانئ 18682 شاثئراق بولسا، شئمكةنت ويازئندا سولاردئث 11782 ءتذتئنئ تذردئ، بذل اتالمئش رؤدئث 65 پايئزئن قذرايدئ. ةگةر اريستوأ كورسةتكةن باسقا سانعا جذگئنسةك، وندا ولاردئث ارا سالماعئ 30 پايئز بولئپ، سوثعئ مالئمةت شئمكةنت ماثايئنداعئ دؤلاتتاردئث سانئن كوبةيتة تذسةدئ. سول سةبةپتئ قالاي دةگةندة دة «65 پايئزدئ» شئندئققا جاقئن دةپ ةسةپتةيمئز. ولاي بولسا، شئمكةنت وثئرئندةگئ دؤلات رؤئنئث ءتورت اتاسئنان: سيقئمدار 4570 شاثئراق، جانئستار 3374، شئمئرلار 3334؛ بوتبايلار 274 شاثئراق بولئپ، ءتذتئن تذتةتئپ وتئردئ. شئمكةنت ويازئندا دؤلاتتار جيناقئ وتئرئپ، وثتذستئك-باتئس جاقتئ قونئستاندئ.
ايتا كةتؤ كةرةك، ولاردئث مةكةن ةتكةن جةرئ اؤا رايئ جاعئنان وتة قولايلئ ةدئ. ماسةلةن، دؤلات رؤلارئنئث قئستاؤلارئ، ةث باستئسئ، ةجةلدةن سؤارمالئ ةگئنشئلئك وربئگةن، وتئرئقشئلئق پةن جارتئلاي كوشپةلئ ءومئر وشاقتارئ وركةندةگةن سئرداريا، ارئس، كةلةس، بوگةن، ارئستاندئ، بورالداي، شايان، يقانسؤ، بادام، اقسؤ ت. ب. وزةندةردئث ةكئ جاعالاؤئن الئپ جاتتئ. دؤلاتتار ذلئلئ-كئشئلئ كوپتةگةن وزةندةردئث جايئلئمئندا قئسقا قاراي مالعا جةم-ءشوپ ازئرلةيتئن. ال، قئزئلقذمعا جاقئن سئرداريا وزةنئنئث سول جاعاسئندا داؤلةتتئلةر وتار-وتار قوي ورگئزئپ، كةلة-كةلة تذية باعئپ، كوشئپ-قونئپ ءجذردئ. شئمكةنت ويازئنداعئ قازاقتار، اسئرةسة دؤلاتتار شارؤاشئلئعئنئث ءبئر ةرةكشةلئگئ، بذل ديقانداردئث قاؤئمداستئعئ ءئرئ بولئپ كةلةدئ، مذندا ورتاشا اؤئل 30 جانة ودان دا كوپ بولئپ، ئنتئماقتاسئپ، سؤ كوزئن پايدالانؤدا، سؤارمالئ جةر مةن شابئندئقتاردئ يگةرؤدة تئعئز بايلانئسئپ، بئرلئكپةن تئرشئلئك ةتتئ. ماسةلةن، كوپتةگةن جانئستار تاشكةنت ويازئنئث شةكاراسئنان باستاپ، كةلةس، بادام وزةنئنئث جوعارعئ جاعئندا تذراقتادئ.
ارئس وزةنئنئث وث جاعئندا، بورالداي، بوگةن بويئندا شئمئر رؤئنئث وكئلدةرئ اؤماق-اؤماق بولئپ وتئرسا، سايرامنئث سولتذستئگئندة بوتبايلاردئث از بولئگئ مةكةندةدئ. ارئستئث تومةنگئ سالاسئندا ةث كوپ سيقئم رؤئنئث وكئلدةرئ تذرئپ جاتتئ. ولاردئث شارؤاشئلئق پةن تذرمئس تئرشئلئگئندة سؤارمالئ جةر، ديقانشئلئق پةن باؤ-باقشا ماثئزدئ ورئن الدئ. جارتئلاي كوشپةلئ مال شارؤاشئلئعئ، ءتذرلئ ءذي كاسئپتةرئ مةن قولونةر دة ولاردئث اراسئندا كةث تارادئ. ءسويتئپ، ذلئ ءجذزدئث سانئ ةث كوپ دؤلات رؤلارئ سئرداريا وبلئسئنئث شئمكةنت پةن اؤليةاتا ويازدارئندا، جةتئسؤ وبلئسئنئث الماتئ ويازئندا ورنالاستئ. ونئث ذستئنة، بذل ويازداردا شاما-شارقئنشا دؤلاتتئث ءتورت اتاسئ دا بار ةدئ.
البان
(ذرانئ - «رايئمبةك»، تاثباسئ - تاياعئ تومةن قاراعان دوثگةلةك)
دؤلاتتار وداعئنئث ءبئر رؤئ. قئتاي دةرةكتةرئندة ةجةلگئ دؤلؤلارمةن قاتار الباندار مةن سؤاندار دا اتالئپ وتةدئ. بذل تؤرالئ ورئس شئعئستانؤشئسئ ن. اريستوأ بئلاي دةپ جازادئ: «قئتايلار حانتاثئرئ مةن التاي اراسئن VII عاسئردا مةكةندةگةن رؤلاردئث اتئن ساقتاپ قالدئ: شؤ-يؤس، شؤ-مي، شؤ-مؤگؤن، چؤ-بان جانة باسقالار. مذمكئن، دؤلؤ باستاعان بذل رؤلار ةرتةرةكتة يؤةبان تذرعئندارئن قذرايتئن ايرئقشا شؤ توبئن قذراعان شئعار. بذل اتاؤلاردان ءمانئ چؤ-بان ماعئناسئ قئرعئز-قازاقتار قاستةر تذتاتئن دؤلاتتارعا تامئرلاس اد-بان (ال-بان) مةن سؤ-بان (سؤان) شؤلئقتاردئث رؤلارئ بولاتئنئنا نةگئز بار، بالكئم، شؤ-بان ةسئمئمةن ولار دؤلؤ ايماعئنئث قذرامئندا بولعان شئعار». بذل قئتاي قولجازبالارئنئث دةرةكتةرئ قازئرگئ البان مةن سؤاننئث دؤلات وداعئنا كئرگةنئنة دالةل بولا الادئ. قازاق شةجئرةسئ بويئنشا، البان، سؤان مةن دؤلات بايدئبةكتئث نةمةرةسئ بولئپ كةلئپ، ذيسئنگة التئنشئ اتادان بارئپ قوسئلادئ. بذل مالئمةت ولاردئث اراسئندا تؤئستئق-تامئرلاستئق قارئم-قاتئناستار بولعانئن كورسةتةدئ. كوپتةگةن عاسئرلار بويئ ولار دؤلات باسقارعان وداقتا بولادئ. ال، شئن مانئندة دؤلاتتار الباندار مةن سؤاندارعا قاراعاندا سان جاعئنان كوپ، ولار تاشكةنتتةن الماتئعا دةيئنگئ ايماقتئ الئپ جاتئر. الباندار بولسا، الماتئ ويازئنئث شئعئس جاعئندا تذراقتادئ، قازئر الماتئ وبلئسئنئث كةگةن مةن رايئمبةك اؤداندارئندا قونئس تةؤئپ وتئر.
البان رؤئنئث اتا تةگئ تؤرالئ XIX عاسئر مةن XX عاسئر باسئنداعئ ادةبي دةرةكتةر مةن قازئرگئ زةرتتةؤشئلةردئث ةثبةكتةرئندة كةستة بار. بذلاردا ماعلذماتتار ءجيئ قايتالانسا دا تولئق ةمةس، ةث دذرئس دةگةندة جالپئ البان اتادان بةرئ قاراي 3-4 بؤئننئث تارماعئ ءدال. سولاردئث ئشئندة م. تئنئشباي ذلئنئث دةرةكتةرئ تولئق بولئپ سانالادئ. وعان قوسا ءبئز 1968- بةن 1975- جئلدارئ جيناعان ماعلذماتتار وعان قوسئمشا بولئپ ةسةپتةلةدئ. البان اتا تةگئ تؤرالئ وسئ دةرةكتةر سالئستئرئلئپ، كةيبئر جاعدايلاردا بذرئن جئبةرئلگةن سايكةسسئزدئك تولئقتئرا زةرتتةلدئ.
قازاق شةجئرةسئ بويئنشا، البان رؤئ ذلكةن ةكئ تارماق: شئبئل مةن سارئعا بولئنةدئ. شئبئل ءوز كةزةگئندة ةكئ اتا: قئزئلبورئك (شئن اتئ بوتةي)، قوثئربورئككة (شئن اتئ وتةي) بولئنةدئ. قئزئلبورئكتئث ةكئ ذلئ: مولبولدئ جانة جولبولدئ. مولبولدئدان توتاس پةن ةسةن. توتاستان تورعاي مةن باينازار. ةسةننئث بةس ذلئ بار: بازاركةلدئ، قازئمبةت، ةلامان، قذلاناياق، مارشا. ةلاماننئث بةس ذلئ بار - قوناقباي، شاعامان، ساپئ، شوقاي، نايمانباي.
شاعاماننان ارئستانباي، اتئمتاي، مايرئق پةن بيسارئ. نايمانبايدان قوجامجار، باينازار، سذگئر، التاي، ءاجئباي.
قئزئلبورئكتئث ةكئنشئ تارماعئ جولبولدئدان ةكئ ذل تؤادئ: ساقاؤ (قوناقكةلدئ)، كةرةقذل (اعاي).
البان رؤئنئث ءئرئ تارماعئ قوثئربورئك ذشكة توپتاسادئ: قالقامان، بويداق، جارمان. قالقاماننان بئتة، بازار، مايلئ، تاما. بويداقتان قذرتقا مةن ماماي. جارماننان قاراقذل، سارئقذل.
شةجئرة بويئنشا، الباننئث سارئ رؤئ ةكئگة ايئرئلادئ: سذيةرقذل مةن تاؤبذزار (سذيمةندئ)، ءبئراق، بذل ةسئمدةر حالئق ئشئندة اتا بولئپ اتالماي، ولاردئث بالالارئ اتئندا بةرگئ رؤلار كةزدةسةتئندئكتةن، ةتنونيم رةتئندة الئنبايدئ. ماسةلةن، سذيةرقذلدئث ءتورت ذلئ: شوعان ابئز، دوسالئ، قوجبانبةت، جارتئ مةن قئزئ ءالجان (الجان) بار. ءالجان كئرمة مامبةتكة ءتيئپ، اتا-اناسئنئث قولئندا قالئپ، ءتورت ذل تابادئ: سئرئمبةت، شةگئر، الامان مةن حانگةلدئ. الجاننئث جوعارئداعئ ءتورت باؤئرئ مةن ونئث ذلئ ةل اؤزئندا «سةگئز سارئ» دةپ اتالادئ. بذكئل دةرلئك ادةبي دةرةكتةردة الباننئث تةگئن تاراتقاندا «سةگئز سارئ» قئزئلبورئكتئث بولةك اتاسئ رةتئندة كورسةتئلةدئ. «سةگئز سارئ» اتاؤئنئث ءوزئ دة بذلاردئث سارئ ذرپاقتارئ ةكةنئن ايقئندايدئ. البان تةگئنئث بذل يئرئمئن م. تئنئشباي ذلئ ءوز كةزئندة انئقتادئ، ءبئزدئث زةرتتةؤلةرئمئز دة ونئ پئسئقتاي تذسةدئ. ءالجان ذرپاقتارئ دا ادةتتة قازاق اراسئندا حالئقتا ءسئثئستئ بولعانداي اكةسئنئث ةمةس، اناسئنث اتئمةن اتالادئ. ءالجان بالالارئنئث ءبئر ءذرئم-بذتاعئ حانگةلدئدةن XVIII عاسئردا جوثعار باسقئنشئلارئنا قارسئ بةلسةندئ كذرةس جذرگئزگةن اتاقتئ رايئمبةك باتئر شئقتئ. كةيئننةن بذل ةسئم كذللئ البانداردئث جاؤئنگةرلئك ذرانئنا اينالدئ. رايئمبةكتئ حالئق قاسيةتتئ اؤلية تذتئپ، ونئث ةسئمئ ةل اؤزئندا اثئزعا اينالئپ ءجذر. وندا ول ولةر الدئندا وسيةت ةتئپ، ءوزئن دذنية سالعاندا دةنةسئن اق كيئزگة وراپ، اق ارؤاناعا ارتئپ، وعان قاي باعئتتا دا جذرؤئنة بوگةت جاساماي، ءوزئن ئنگةن شوككةن جةرگة جةرلةؤدئ ءوتئندئ دةسةدئ.
ءمايئت ارتئلعان ارؤانا قازئرگئ الماتئ قالاسئنئث ورنئنا كةلئپ شوگئپ، وسئندا رايئمبةكتئ ارؤلاپ كومئپ، قام كئرپئشتةن ةسكةرتكئش تذرعئزئلادئ. قازئر مازار ورنئندا ةسكةرتكئش بةلگئ ورناتئلئپ، ذلكةن داثعئلعا رايئمبةك اتا ةسئمئ بةرئلگةنئنئث ءوزئ وعان دةگةن حالئق قذرمةتئ مةن ماحابباتئن كورسةتئپ، ارؤاعئن اسقاقتاتادئ. سةگئزسارئلار ئشئندة ذلكةنئ دة، بةدةلدئسئ دة سذيةرقذلدئث ذلكةن ذلئ شوعان ابئزدان تذعئجئم (ودان ايتباي، سيقئمباي) مةن داؤمةن (ودان امانثذل، جادئك) تارادئ. دوسالئدان شاجانئث كوپتةگةن ذرپاقتارئ (تئنئبةك، جانئبةك، قالماتاي، جادئك)، جانسادئق (نياز، شاعئر، رئسكةلدئ) مةن قذلسادئق (بايمةن، قؤات، بيةكة، بايسةيئت، ةسپةنبةت) ءوربيدئ.
قوجبانبةتتةن تئلةؤ (قالداؤ، تذرسئن)، ساعئم (بالتا، قاناي) مةن اعئم (ءبيشال، سارئ). جارتئدان تئلةؤبةردئ، ةسپةر مةن جاقوز.
بذل سذيةرقذلدان شئققان سارئنئث ذرپاقتارئ تذگةل ةل اؤزئندا «سةگئزسارئ» دةپ اتالادئ. سذيمةندئ دةپ اتالاتئن تاؤبذزاردان دا از ذرپاق تاراعان جوق. ودان ةكئ تارماق تارايدئ: ايت پةن بوزئم. ةل ئشئندة ولاردئ قوسارلاپ، ايت-بوزئم اتايدئ. سوعان قاراماستان، ولار الباننئث ءئرئ اتالارئن قذرايدئ.
ايتتان جانبابا (قالدئباي)، ابئتا (ءبيدايشئ)، سذيئندئك (سايئنبولةك)، ماماتايئر (تاثاتار، قالئبةك، جورت) مةن قاراشاش اتتئ قئزئ تؤادئ. اثئز بويئنشا، قاراشاش ءبئر تورةنئث بالاسئنا ايتتئرئلئپ قويئلئپتئ. بئردة كذيةؤ جئگئت ءوز قالئثدئعئنئث اؤلئنا ذرئن بارئپ، ةلئنة ورالعان سوث ول قايتئس بولئپ، قذدالار جاعئنان ةشقانداي حابار-وشار تذسپةيدئ. ايتسة دة، قاراشاش ءوزئنئث اتاستئرعان جئگئتئنةن ذل تاؤئپ، ةسئمئن جيةنقذل دةپ قويادئ، ءبئراق ونئ الدةنةگة «قئستئق» دةپ اتاپ، تاراعان ذرپاقتارئ دا سولاي اتالئپ كةتة بارادئ. جيةنقذلدان ةكئ ذل قالئپ، ءبئرئ اقنازار ةل اؤزئندا «اققئستئق» دةپ اتالئپ كةتةدئ. اقنازاردان قذلاقاي (مايلئ، سارمان) مةن تئلةس (شويقارا، جايئن، وثتاعار، بةگئم مةن تاثات). قاراقئستئقتان بةكتةمئر، قاراقذس، ةسكةنة مةن ماليكة. بذل جيةنقذلدئث كذللئ ذرپاقتارئ شةجئرةدة قازئرگة دةيئن قئستئق دةپ اتالئپ كةلةدئ. اثئز بويئنشا قاراشاش ذلئ جيةنقذلدئ توركئنئنة تاستاپ، جالايئر جاققا كذيةؤگة شئعئپ كةتةدئ.
بوزئمنان ءذش ذل بار: جانشئق (المئرةك، بةسنايزا مةن ولجاي )، شوبالتاز (بوزداق، نوعاي) جانة سارئباي (وتةپ، ءداؤئت).
الباندار ئشئندة بذكئل ذلئ جذزگة ورتاق «باقتيار» دةگةن جاؤئنگةرلئك ذراننان باسقا XVIII عاسئردا وتكةن اتاقتئ رايئمبةك باتئر اتئمةن «رايئمبةك»، «رايئمبةك اتا» دةيتئن ذرانئ بار. البانداردئث رؤلئق تاثباسئ دؤلاتتئث شةثبةرئنئث ءبئر ءتذرئ سةكئلدئ. ن.اريستوأ، ن.گرودةكوأتئث ةسةپ-قيسابئنا سئلتةمة جاساپ، XIX عاسئردئث اياعئنداعئ البانداردئث سانئ 15500 شاثئراق بولعانئن كةلتئرئپ، ولاردئث نةگئزئنةن جةتئسؤ وبلئسئ، الماتئ، جاركةنت ويازدارئندا تذراتئنئن اتاپ كةتةدئ. بذل ةكئ ويازدا قازاق حالقئ ذلئ ءجذزدئث بئرنةشة رؤلارئنان، اتاپ ايتساق، سارئ ذيسئندةر، دؤلاتتار، شاپئراشتئلار، ئستئلار، جالايئرلار، قاثلئلار، سؤاندار مةن البانداردان تذرادئ. الباندار بذل ولكةنئث وثتذستئك-شئعئس جاعئن الئپ، ئلة وزةنئنئث وث جاعاسئن جايلاپ، قئتاي شةكاراسئنا دةيئن جاركةنت ويازئنئث وثتذستئك-باتئسئن، ئلةنئث سول جانة وث جاعاسئن ءبئرتذتاس مةكةندةدئ. الماتئ ويازئنئث كولةمئندة نةگئزئنةن قئزئلبورئك پةن سةگئزسارئلار ورئن تةپتئ. العاشقئلارئ تاؤدئث وثتذستئك اؤداندارئن، ال كةيئنگئلةرئ ويازدئث سولتذستئك-شئعئسئنداعئ ئلةنئث سول جاعالاؤئن اتا قونئسقا اينالدئردئ.
سةگئزسارئنئث رؤلئق بئرلئگئنئث قئستاؤئ الابايتال، سارئبذلاق، اسئ ساعاسئ، ساؤئسقان، سارئمساقتئ، شولادئر، تةرئسكةي، سوگةتئ مةن بوگةتئ شاتقالدارئن، ودان قالسا، ءبئر بولئگئ سةرةكتةس پةن كوكتةرةك تاؤ شاتقالدارئنا ورنالاستئ. جايلاؤئ اسئ مةن قارقارادا بولدئ. قئزئلبورئكتةردئث تذراعئ سةگئزسارئلاردان كذنگةيگة قاراي جوعارعئ شةلةك وزةنئ، دالاشئق، بيةسيماس، ايداسؤ، جايا، قئزئلمويناق، قاراارشا، قوندئق، سارئبذلاق، قئزئلاؤئز بةن باقالئ شاتقالدارئندا ورنالاستئ. جاركةنت ويازئندا البان رؤئنئث كوپ اتاسئ شاشئراثقئ ورنالاسقان. ئلة وزةنئنئث سول جاعاسئنداعئ وثتذستئك بولئگئندة شئعئستا قئتاي شةكاراسئنا دةيئن، وثتذستئگئندة ئلة الاتاؤئنئث بيئك جوتالارئنا دةيئن، باتئستا الماتئ ويازئنئث جةرئنة دةيئن قوثئربورئك رؤلارئ، قئزئلبورئكتئث شامالئ بولئگئ، سةگئزسارئ، ايت، بوزئم، قذرمان مةن ءالجان اتالارئ قونئستاندئ. وسئ كةث-بايتاق ولكةدة قئستاؤلار، كذزةؤلةر، كوكتةؤلةر مةن جايلاؤلار شوعئرلاندئ، ويتكةيئ وندا وزةننئث قذنارلئ القاپتارئ، تاؤ وزةندةرئنئث شاتقالدارئ مةن اسا بيئك تاؤ شابئندئقتارئ بولدئ.
ماسةلةن، ئلة وزةنئنئث سول جاعاسئن قئتاي شةكاراسئنا دةيئن جانة باتئستا شارئن وزةنئنة دةيئن كوپتةگةن سةگئزسارئ اتاسئنئث قاؤئمداستئعئ مةن قوثئربورئك رؤئ يةلئك ةتتئ. ولاردان باتئسقا قاراي الماتئ ويازئنئث شةكاراسئنا دةيئن ايت پةن بوزئم اتالارئ، ءئشئنارا قئزئلبورئك، ال تةكةس پةن شالكودةسؤ وزةندةرئ بويئندا الجان مةن قذرمان اتالارئنئث قئستاؤلارئ قانات جايدئ. كةگةن مةن مةركئ وزةندةرئنئث القابئندا، تاؤ باؤرايلارئندا قوثئربورئك، ايت پةن بوزئم رؤلارئنئث قئستاؤئ ورنالاستئ. كذنگةي الاتاؤدئث تةرئسكةيئندةگئ تاؤ وزةندةرئنئث شاتقالدارئندا قئزئلبورئك رؤلارئ مةكةندةدئ. ئلة وزةنئنئث وث جاعاسئندا جاركةنت ويازئنئث قاراماعئندا قوثئربورئك رؤئ قئستاسا، ايتتار التئنةمةل قئراتئنئث قويناؤلارئندا، التئنةمةل، تئزگئن، شئلبئر، ءذشبذلاق، اينابذلاق وزةندةرئنئث بويئندا، سونئمةن قاتار ئلة بويئنداعئ قاراتوبة، قئزئلجيدة، ذشقوثئر، قوياندئ مةن ايدارلئ شاتقالدارئندا قونئستاندئ. بذل ةكئ ويازداعئ البان رؤلارئنئث كذزةؤ، كوكتةؤلةرئ قئستاؤدان ونشا الشاق ةمةس ةدئ، ال جايلاؤئ تاؤداعئ جايئلئمداردا بولاتئن. البان رؤئنا جاتاتئن قازاقتاردئث باستئ كاسئبئ مال مةن ةگئن، قوي-ةشكئ ءوسئرئپ، ءئرئ قارا مةن جئلقئ باقتئ. شامالئ تذيةنئ كئرةگة جئبةرئپ، وتئرئقشئ جانة جارتئلاي وتئرئقشئلئق ءومئر كةشئپ، ةگئن سالدئ. ءداندئ داقئلدان كةث تاراعانئ ءبيداي، سذلئ، ارپا مةن تارئ ةدئ. جاتاقتارئ ءوز قئستاؤلارئنئث ماثئندا قالئپ، تةلئمدةرئندة ةگئن ءوسئردئ.
سؤان
(ذرانئ - «بايسؤان»، تاثباسئ - تاياعئ جوعارئ قاراعان دوثگةلةك)
سؤاندار جايئندا كونة دةرةكتةردة مذلدة ةشنارسة ذشئراسپايدئ. الايدا، بذل باعئتتا جوعارئدا كةلتئرئلگةن ن.اريستوأتئث سئلتةمةسئ اسا قذندئ دةرةك كوزئ بولئپ تابئلادئ. بذل مالئمةتتئ كةلتئرة وتئرئپ، س.امانجولوأ ن.اريستوأتئث پئكئرئنة جان ءبئتئرئپ، البان مةن سؤان دؤلات رؤئنئث وداعئندا بولدئ دةگةندئ قوستايدئ. قازاق شةجئرةسئ دة ةجةلدةن دؤلات، البان مةن سؤان رؤلارئنئث ءتذپ تامئرلاستئعئن، ءتئپتئ ول ذشةؤئنئث جارئقشاقتئث بالاسئ ةكةنئن دايةكتةيدئ.
سؤاندار الباندارعا، اسئرةسة، دؤلاتتارعا قاراعاندا ونشا كوپ ةمةس. سوندئقتان ولار كوپ جاعدايدا قئسئمدئق كورئپ، ةث باستئسئ، جةر تالئمئ مةن جايئلئمنان شةتتةتئلدئ. بذل جايت ءالئ كذنگة دةيئن ايتئلئپ كةلة جاتقان اثئزبةن دة راستالادئ. وندا باؤئرلار اراسئندا سذر بذقانئث ةنئ ءذشئن (ال كةزدة بذقا ةنئ جةلئنةدئ ةكةن) دذردارازدئق شئعئپ، سئباعا تيمةگةن سؤان ذلكةن اعالارئ البان مةن دؤلاتقا وكپةلةپ، شالعاي شئعئسقا كوشئپ كةتكةنئ اثگئمةلةنةدئ. شئنئندا دا، سؤان رؤئنئث قونئسئ قئتاي شةكاراسئنداعئ ئلة وزةنئنئث وث قاباعئندا، ءذش اعايئندئ - دؤلات، البان، سؤان جايلاعان ايماقتئث ةث شئعئس جاعئندا جاتئر.
سؤاننئث اتا تةگئ تؤرالئ مالئمةتتةر ادةبيةتتةردة ءبئرشاما. بذنداي دةرةكتةر كوزئنة ن.اريستوأ، م.تئنئشباي ذلئ، أ.أوستروأتئث بئزگة بةلگئلئ ةثبةكتةرئمةن قاتار جةتئسؤ وبلئسئنئث بايئرعئ تذرعئندارئن زةرتتةگةن جذمئستاردئ جاتقئزؤعا بولادئ. ولاردا سؤانداردئث ةكئ اتا توقارئستان مةن بايتوگةيگة بولئنةتئنئ ايتئلادئ. بذنئث ءبارئ راس بولعانمةن، الگئلةردة ءذرئم-بذتاقتئث تئثعئلئقتئ كةستةسئ جوق بولئپ شئقتئ. ءبئز وسئ كةم-كةتئكتئ تولتئرئپ، ءوز پايئمداؤلارئمئزبةن سالئستئرا وتئرئپ، سؤان اتالارئنئث تارماقتالؤئن ءبئر ئزگة سالدئق. سونئمةن سؤاننان ءئرئ ءتورت اتا تارايدئ: توقارئستان، بايتوگةي، باعئس، جةسةگئر (سوثعئ ةكةؤئ كوپباعئس پةن دوسباعئس دةگةن اتپةن الماتئ اينالاسئنداعئ دؤلاتتارعا ءسئثئپ كةتكةن).
توقارئستان مةن بايتوگةي ذدايئ كوشة وتئرئپ، قازئرگئ قونئسئ ئلة وزةنئنئث وث جاعاسئمةن قورعاس وزةنئنة دةيئن جةتةدئ. سؤان رؤئنئث نةگئزگئ ءئرئ اتاسئ تورتكة: تذردئمبةت، مذرات، بةردئكة مةن باؤبةككة بولئنةتئن توقارئستان بولئپ ةسةپتةلةدئ. تذردئمبةت ءوز كةزةگئندة ءذش تارماق: بورگةلتاي، ةسةت، تذرسئنعا تارايدئ. ةسةتتةن قوشقار، ودان جانقوزئ، بولةك، ودئر، مةيئز. ودئردان ءسذيئمباي، ساباز، قاباي. شةجئرةدة ايتئلاتئنداي، مذراتتئث التئ بالاسئ بولئپتئ: ورئس، قارامةندة، شةگئرةن، قارابةك، ابدئسذگئر، بايتوگةي. ةل اؤزئندا بايتوگةيدةن باسقالارئن بةس مذرات دةپ تة اتايدئ. مذراتتئث ذلكةن ذلئ ورئس، ودان مئرزاگةلدئ، حانگةلدئ. سوثعئنئث ةكئ ذلئ بار سذلتانقذل مةن اقشا. مئرزاگةلدئنئث ذرپاقتارئ نةداؤئر بولئپ، جةتئ اتاعا جئكتةلةدئ: قوجةكة، تئلةكة، كةبةنةك، ولداقسان، تؤماتاي، ةدئلباي، مامبةت. مامبةتتئث ءبئرئنشئ قارلئعاش ةسئمدئ ايةلئنةن ماقپال تؤسا، ال ةكئنشئ ايةلئ جةلكئلدةكتةن جةتئ ذل كورگةن: ءسذتتئباي، قذتتئباي، مةدةؤباي، مةس، ايدابول (سوندئقتان ولاردئ اناسئنئث اتئمةن جةلكئلدةكتئث جةتئ تازئ دةپ تة اتايدئ). ايدابولدان سابالئ، بابالئ، بابا، بايشئمئر.
بايتوگةي ءذش اتاعا بولئنةدئ: ةلتئندئ، مولاق پةن جئلگةلدئ. كةيبئر ادةبي دةرةكتةرگة قاراعاندا بايتوگةيدئث ذرپاقتارئ ونئث ةكئ ايةلئنئث اتئمةن: نوكةيتئن مةن سارئ قئز دةپ تارايدئ، ءبئراق، ولار قالاي بولئنةتئنئ ناقتئ كورسةتئلمةگةندئكتةن، ءتذپ-تذقيانئن ءدال انئقتاؤ مذمكئن ةمةس. مولاقتان قذرتئمبةت، سةكسةن، شوقا، قاسابولات، ءسذيئمباي، ةركةباي. جئلگةلدئدةن اققاباق، الديار، ةلشئبةك. اققاباقتئث ةكئ ذلئ بار: قذدايبةردئ (امانقذل، اقبؤرا، كوتةن) جانة ساتاي (ابئلاي، كوپةس، بةكتةمئر، دوسقذلئ، ناؤكة، اقئلبةك، ابدئكة، جةتئمقوزئ). الدياردان ةسالئ مةن دات. ةلشئبةكتةن قذلجئكةي، الاكذشئك، شابار، الشور ت. ب.
سونئمةن سؤان رؤئ ةكئ اتا: توقارئستان مةن بايتوگةيگة بولئنةتئنئن قايتا پئسئقتايمئز. XIX عاسئردئث اياعئنداعئ سؤان رؤئنئث قانشا بولعانئن ن. اريستوأ ةثبةگئنةن تابامئز، وندا 4000 شاثئراق دةسة، م. تئنئشباي ذلئ ولار 1917- جئلئ 40 مئثعا جةتتئ دةپ ناقتئلايدئ. XIX عاسئردئث اياعئ مةن XX عاسئردئث باسئندا سؤان رؤئنا جاتاتئن قازاقتار نةگئزئنةن جةتئسؤ ؤالاياتئ جاركةنت ويازئندا تذردئ. ولار وثتذستئكتة ئلة وزةنئنئث وث قاباعئن، شئعئستا قئتاي شةكاراسئنا دةيئن، ال سولتذستئكتة جوثعار الاتاؤئنئث تاؤ شابئندئقتارئ مةن باتئستا الماتئ ويازئنئث شةكاراسئنداعئ كوكتةرةك وزةنئنئث بويئن قونئستانئپ ءجذردئ. دةمةك، بذل سؤاندار كورسةتئلگةن جةرلةردةگئ قذنارلئ دا شذرايلئ توپئراقتئ ايماقتئ الئپ جاتتئ دةگةن ءسوز، وندا جةر دة، سؤ دا، نؤ دا جةتكئلئكتئ ةدئ. بذرحان، ذلكةن جانة كئشئ ذسةك، شةجئن مةن قورعاس وزةندةرئنئث القابئ مةن التئنكول كولئنئث ماثايئنداعئ قذمدا بايتوگةي رؤئنئث قئستاؤلارئ بار بولاتئن. ئلة وزةنئ مةن ذسةك وزةنئنئث ورتا شةنئندة، سونئمةن قاتار كوكتةرةك بويئندا توقارئستان رؤئنئث قئسقئ قونئسئ ورنالاستئ. سؤان رؤلارئ مال جانة ةگئن سالؤمةن اينالئستئ. ءتورت تذلئك ءوسئرئپ، ءبيداي، ارپا مةن تارئ ةكتئ، ءسويتئپ نةگئزئنةن جارتئلاي كوشپةلئ ءومئر ءسذردئ. ءئرئ بايلار جوثعار الاتاؤئنئث تاؤ جايئلئمدارئنا شئعئپ كةتئپ، شاعئن داؤلةتتئلةرئ تاؤ ةتةگئن توثئرةكتةپ، جارلئ-جاقئباي، جاتاقتار قئستاؤلاردا قالاتئن.
شاپئراشتئ
(ذرانئ -«قاراساي»، تاثباسئ - ايتاثبا)
ذلئ ءجذز قذرامئنا كئرةتئن شاپئراشتئ رؤئ تؤرالئ ةجةلگئ جازبا دةرةكتةردة ةشنارسة جوق. شاپئراشتئ قازاق شةجئرةسئندة ءذيسئننئث شوبةرةسئ، بايدئبةكتئث نةمةرةسئ بولئپ ةسةپتةلةدئ، ال بايدئبةك بولسا ذلئ ءجذزدئث جةتئ رؤئنئث (سارئ ءذيسئن، البان، سؤان، دؤلات، ئستئ، وشاقتئ، شاپئراشتئ) ءتذپ اتاسئ. بذل رؤلاردئث ئشئندةگئ ةث بايئرعئلارئ جازبا دةرةكتةردة بار سارئ ءذيسئن، دؤلات، البان، سؤان بولئپ ةسةپتةلةدئ، ال ئستئ، وشاقتئ مةن شاپئراشتئعا كةلةتئن بولساق، م. تئنئشباي ذلئ ولار ءذيسئن رؤلارئ وداعئنا كةيئننةن ةندئ دةپ ةسةپتةيدئ.
شاپئراشتئ رؤئنئث شئعؤ تةگئ تؤرالئ حالئق اراسئندا كةث تاراعان مئناداي اثئز بار. بايدئبةكتئث ةكئنشئ ايةلئ زةرئپتةن جالمةندة (جالمامبةت) اتتئ ذل تؤئپ، ول سئمباتتئ دا پئسئق جئگئت بولئپ وسةدئ. بئردة ول قئستئگذنئ اكةسئنئث جئلقئ تةبئنئندة ءجذرئپ، قوثئرات قئزئل ءبيدئث قئزئ ماپئراش سذلؤمةن تانئسادئ. سول جئلئ جازدا جالمةندة اكةسئمةن بئرگة قئزدئ ايتتئرؤعا قئزئل ءبيدئث اؤئلئنا بارادئ. جولاي كوكجال قاسقئر كةزدةسئپ، ونئ سوعئپ الادئ. وسئ ولجامةن قئزئل بي اؤئلئنا جةتئپ، جالمةندة قاسقئردئث تةرئسئن سئپئرؤعا كئرئسةدئ. سول ساتتة وعان ماپئراشتئث جةثگةسئ جاس كةلئنشةك كةلئپ، قاسقئردئث باؤئرئن الئپ بةرؤگة قانشا وتئنسة دة ورئنداؤدان باس تارتادئ، الايدا ول جاس ايةل قيئلا بةرگةن سوث، تئلةگئن ورئندايدئ. ول باؤئردئث ءوز سذيگةنئ ماپئراشتئث جةرئگئن باسؤ ءذشئن كةرةك ةكةنئن تذسئنةدئ. كةلةسئ كذنئ اكةسئ قذدا ءتذسؤ جايئن ءسوز ةتكةندة قئزئل بي سئلتاؤ ايتئپ، اينئعئسئ كةلةدئ. ءتئپتئ بولماعان سوث، جالمةندة قئزئل بيگة قئزدئث اياعئ اؤئر، ءذش ايلئق بالاسئ بار ةكةنئن، بوسانعان سوث ونئ وزئنة قايتارؤئن العا تارتادئ. قئز اكةسئ تئعئرئققا تئرةلئپ، اقئرئ قئزئن كذثئ سئلاندئمةن بئرگة جالمةندةگة ذزاتئپ، كوپ قالئثمال الادئ. ءبئراز ؤاقئتتان كةيئن ايئ-كذنئ جةتئپ، ماپئراش سذلؤ ذل تابادئ. ونئث كوزئ شاپئراش بولئپ، سودان شاپئراشتئ دةپ اتالئپ كةتةدئ. ءبئر جولئ جالمةندة سئلاندئ كذثمةن كوثئلدةس بولئپ قالادئ دا، سئلاندئ جالمةندةدةن ذل تاؤئپ، ونئث اتئن ئستئ قويادئ. كوپ ذزاماي شاپئراشتئنئث اناسئ دذنية سالئپ، جالمةندة بالدئزئ قاراشاشقا ذيلةنةدئ. جايلاؤدا قاراشاش ةكئقابات بولئپ ءجذرئپ قوناقتارعا تاماق دايئنداپ جاتقاندا كةنةت وشاق قاسئندا بوسانئپ، ونئث ةسئمئن وشاقتئ دةپ اتايدئ. سونئمةن، جالمةندةنئث ءذش ايةلئنةن ءذش ذل: شاپئراشتئ، ئستئ جانة وشاقتئ تؤادئ. ولار بولةك-بولةك جاساؤ الئپ، وزدةرئنشة وتاؤ كوتةرةدئ. جالمةندة كوزئ تئرئسئندة ءار مذرگةرئنة ةنشئ ءبولئپ، ولاردئث ءارقايسئسئنا ايرئقشا تاثبا بةرةدئ. ولاردئث تاثبالارئ ءبئر-بئرئنةن مذلدة بولةك. ءسويتئپ، ولاردئ شةجئرةدة ءبئر اكةدةن تارادئ دةگةنمةن، تاثبالارئ بويئنشا تؤئس دةپ ساناؤعا بولمايدئ. بذل تذستا حالئق ءداستذرئ بويئنشا، «ءار ايةلدةن تؤعان بالا ءار رؤلئ ةل» دةيتئن ماتةل دة ويعا ورالادئ.
شةجئرة بويئنشا شاپئراشتئ ءذش رؤلئق بئرلةستئككة بولئنةدئ. اتاپ ايتقاندا: 1) مالدئئستئق، 2) جةلدئئستئق، 3) قئلدئئستئق. بذل ةتنونيمدةر ةل اؤزئندا رؤ دةپ اتالمايدئ، ال كةلةسئ ذرپاقتار ايقئن اتالار ءبولئپ كةتة بةرةدئ. ماسةلةن، مالدئئستئق ءذش رؤعا: ةكةي، ةمئل، ةسقوجاعا بولئنةدئ. اثئزدا ةسقوجا ةمئلدئث وتباسئنا كئرمة (ارعئ تةگئ تذرئكمةن دةسةدئ) رةتئندة ايتئلادئ. ةمئل ةرتة ءولئپ، ذيةلمةلئ-سذيةلمةلئ ةكئ جاس بالاسئ جةتئم قالادئ. ةسقوجا ةمئلدئث جةسئرئنة ذيلةنئپ، جةتكئنشةكتةردئ قاناتئنئث استئنا الادئ. حالئق اؤزئندا ةسقوجانئ اتاقتئ باي، كذشتئ جانة وتة ئسكةر ادام دةپ سيپاتتايدئ. ونئث بةس ايةلئ، كوپ بالا-شاعاسئ بولئپتئ. كةيئننةن ةمئلدئث دة، ءوزئنئث دة بالالارئ ةسقوجا ذرپاقتارئ دةپ اتالئپ كةتةدئ. شةجئرةلةردة ةكةي رؤئنئث ةكئ اتا - جارئمبةت پةن بايئمبةتكة بولئنةتئنئ ايتئلادئ. جارئمبةت ةكئگة توپتالادئ: اقتوبةت (قايسئباي، بيسةنباي، يزةنباي، جؤسانباي) پةن بةردئس (وتةعذل، وتةن، كذلكةنةي، سالاگوي، تةكةش). بايئمبةتتةن ءتورت اتا تارايدئ: الكة، سابئنشئ، شئنداؤلةت، بةكپةنبةت.
ةمئل رؤئنان - جايئق پةن الئساي اتالارئ تارماقتالادئ. جايئقتان - قويايدار، جاناي، سذيئندئك، قارمئس. الئسايدان - ابئز؛ ابئزدان - شةگئر، قايداؤئل، قاراساي باتئر.
جةلدئئستئق رؤئ بئرلةستئگئنةن ءئرئ ةكئ اتا شئعادئ: شئبئل مةن اسئل. اسئلدان تارايتئن اجئكة، كةنةي، تةكة مةن تولةمئس اتالارئ «ءتورت اسئل» دةپ اتالادئ. شئبئلدان - جادئك، قارابايئس، سارئبايئس، قذلجذدئرئق اتالارئ.
قئلدئئستئق رؤلئق بئرلةستئگئنةن ايقئم، ودان - قايداؤئل، قالقامان.
شاپئراشتئ رؤئنداعئ بةس ءئرئ اتالار - ةكةي، ةسقوجا، شئبئل، اسئل مةن ايقئمدئ ةل ءئشئندة «بةس شام شاپئراشتئ» نةمةسة «بةس تاثبالئ شاپئراشتئ» دةيدئ.
شاپئراشتئ رؤئنئث جاؤئنگةرلئك ذرانئ ةسقوجادان شئققان اتاقتئ قاراساي باتئردئث ةسئمئمةن - «قاراساي».
XIX عاسئردئث اياعئ مةن XX عاسئردئث باسئندا شاپئراشتئ رؤئ، نةگئزئنةن جةتئسؤ ؤالاياتئ الماتئ ويازئندا تذرئپ، ولاردئث از توبئ سئرداريا ؤالاياتئنئث اؤليةاتا ويازئندا شاشئراپ ءجذردئ. ن. اريستوأ ءوز ةثبةگئندة شامامةن شاپئراشتئلاردئث سانئن كةلتئرةدئ، اتاپ ايتقاندا، 7000 تذتئن دةسة، م. تئنئشباي ذلئ 1917- جئلئ الماتئ ويازئندا 70 مئث جان بولدئ دةپ ةسةپتةيدئ. ن. اريستوأ شاپئراشتئ رؤئنئث بةس ءئرئ اتاسئنئث قونئستانؤئن ةكشةي كةلئپ، ةكةيلةر ذزئناعاش پةن شامالعان بولئستارئنداعئ داراسؤ، تاؤكة-تايلاق، قاسقابذلاق، قئزئلاؤئز، ذزئناعاش، ساسئقباي، سذمةك شاتقالدارئن مةكةندةيتئنئن ايتادئ. قاستةك، كئشئ الماتئ، ذلكةن الماتئدا، ءئشئنارا ذزئناعاش بولئسئنئث قاراقاستةك، قذتئرعان، نايمانباي، تذگةرةككورشئ، جيرةنايعئر، قاستةك، سامسئ وزةنئنئث بويئنداعئ، قويجالدامالئ، قاراباستاؤ مةن تاستئوزةك شاتقالدارئندا - ةسقوجا رؤئنئث كوپتةگةن اتالارئنئث قئستاؤلارئ ورئن تةپكةنئن جازادئ.
شئبئل رؤئ كذرتئ بولئسئنئث توقمولاساز، قاراوتكةل، كةمپئرساي، قذرمانباي، قالبذلاق، وتةگةن مةن ءذششوقئ شاتقالدارئن جايلادئ. جايلاؤلارئ ئلة الاتاؤئندا بولدئ. اسئلدئث كوپتةگةن اتالارئ تذگةلساي مةن كذرتئ بولئستارئنداعئ تةرئسبذتاق، قاراكةمپئر، تالدئبذلاق، جامانبذلاق، قوساعاش، اقسةثگئر، شئبئق پةن ءذشارال قويناؤلارئن مةكةندةدئ. اسئلداردئث تاعئ ءبئر توبئ كئشئ الماتئ بولئسئنداعئ قذروزةك، تالدئجيةك پةن شامالعانعا جاقئن قاسكةلةث وزةنئنئث بويئندا قئستادئ.
ةث سوثئندا، ايقئم رؤئ قارعالئ بولئسئنئث جةرئندة ايدوس، قاسقابذلاق پةن قئزئلاؤئز شاتقالدارئندا قونئستانئپ ءجذردئ.
سونئمةن، 1917- جئلعا دةيئن شاپئراشتئلار وتئرئقشئ، جارتئلاي وتئرئقشئ بولئپ كذن كةشتئ، نةگئزئنةن ءتورت تذلئك ءوسئرئپ، سؤارمالئ جانة تالئمئ ةگئنشئلئكپةن اينالئستئ. ءداندئ داقئلدان ءبيداي، ارپا، سذلئ مةن تارئ ةكتئ.
ئستئ
(ذرانئ «جاؤاتار»، تاثباسئ - كوسةؤ)
ئستئلاردئث ةجةلگئ ةتنيكالئق تاريحئ، ونئث ذستئنة ةتنوگةنةزئ جايئندا ايتؤدئث ءجونئ كةلمةيدئ. ويتكةنئ، كونة دةرةكتةردة ول تؤرالئ ةشتةثة جوق. تةك فاحرةددين مذباراكشاحتئث «تاريحئندا» XIII عاسئردا قازئرگئ قازاقستاننئث جةرئندة باسقا رؤلارمةن كوشئپ-قونئپ جذرگةن ئستئ رؤئنئث تئلئك اتاسئ تؤرالئ سئلتةمة بار. سول مالئمةتكة سذيةنئپ، زةرتتةؤشئ أ. أوستروأ «ئستئ رؤلارئ شؤ مةن تالاس وزةندةرئنئث اراسئن مةكةندةپ، XV عاسئردا قازاق حاندئعئنئث قذرامئنا ةنئپ، ال سونان سوث باسقا رؤلار مةن اتالارعا ةرئپ، شئعئسقا جئلئسئپ، ئلةنئث سول جاعاسئنا قونئس تةپتئ» دةپ اتاپ وتةدئ. ئستئ رؤئ تؤرالئ ورئس دةرةكتةرئندة العاشقئ ءمالئم ةتكةن ا. ي. تةأكةلةأتئث ذلئ ءجذز رؤلارئن سانامالاعان ةثبةكتةرئندة، سونئمةن قاتار ذلئ ءجذزدئ رةسةي بودانئنا الؤ تؤرالئ ذلئ ءجذز سذلتاندارئ مةن بيلةرئنئث قول قويعان ءوتئنئشئنئث تئزئمئندة ةسكة الئنادئ، وندا ئستئ ويئق جانة تئلئك دةپ ةكئگة بولئنةدئ. ئستئنئث ءتذپ-نةگئزئ تؤرالئ بةرگئ ادةبي دةرةكتةر دة بار. وعان ةث الدئمةن قازاقتارداعئ جةر پايدالانؤ تؤرالئ ن. اريستوأ، م. تئنئشباي ذلئ جانة أ. أوستروأتئث جاريالانئمدارئن جاتقئزؤعا بولادئ.
شةجئرة بويئنشا ئستئ ةكئ اتا: ويئق پةن تئلئككة تارايدئ. ويئقتان ءتورت تارماق: ةسئم، مالاي، تاز، قذلانشئ. ةسئمنةن - الاكوز اتاسئ شئعادئ. مالايدان - بايتئك، سذيئندئك، قالجان، قارا مةن جانتذگةل؛ تازدان - المامبةت، بايمةنبةت مةن سارئكةمپئر؛ قذلانشئدان - امانتاي مةن جامانتاي. تئلئك رؤئ بئرنةشة تارماققا: تازشا، تازدار، اسانقاراعان، سةكسةن، بايقاراعان، قوثئر، جئرئمسئز بةن اقمولداعا بولئنةدئ. قوثئردان احمةتةي، قذرالاي مةن قامئس. احمةتةيدةن: قوجامقذل، ءسذيشئ. قوزئقئرعان. قوجامقذلدان: وتةس، بويشا (تويباي)، شوتةن، سارتاق، ايداربةك، قولساداق، قوجامسذگئر. قذرالايدان: اققويلئ، قاراقويلئ. اقمولدا اتاسئ بةسكة بولئنةدئ: ةسةنشورا، وجئراي، بوقمذرئن، ءئيتاياق، سذلگةتاي.
XIX عاسئردئث اياعئ مةن XX عاسئردئث باسئندا ئستئ رؤلارئ جةتئسؤ، اؤليةاتا، شئمكةنت (سئرداريا) ويازدارئندا قونئستاندئ. ن.اريستوأتئث كورسةتؤئنشة، بذل ؤاقئتتا جةتئسؤ مةن اؤليةاتا ويازدارئندا 1500 شاثئراق، ال شئمكةنت ويازئندا 3500 شاثئراق، م. تئنئشباي ذلئنئث مالئمةتئ بويئنشا 1917- جئلئ ئستئلار جةتئسؤ ويازئندا 10 مئث جان، اؤليةاتادا 20 مئث، شئمكةنتتة 20 مئث جان بولسا، بذل ولكةدة بارلئعئ 50 مئث جان ئستئ تذتئن تذتةتئپ وتئردئ. بذل مالئمةتتةر، ارينة، بذلتارتپايتئن دالةل بولماسا دا، ءذش ويازداعئ ولاردئث قونئستانؤئ تؤرالئ ءبئرشاما تذسئنئك بةرة الادئ. ماسةلةن، جةتئسؤ مةن اؤليةاتا ويازدارئندا ويئق رؤئنئث كوپتةگةن وكئلدةرئ قونئس تةپسة، ال شئمكةنت وثئرئندة ئستئ رؤئنئث ويئق تا، تئلئك تة اتالارئ قاناتتاس ءومئر ءسذرئپ جاتتئ. دةمةك، بذل ويئق رؤئ سان جاعئنان تئلئك رؤئنان باسئم ءتذسئپ جاتقانئن كورسةتةدئ. جةتئسؤ ويازندا تذراتئن ويئقتئث ءار ءتذرلئ قاؤئمئ نةگئزئنةن ءذش جةرگة توپتاستئ. ءبئرئنشئ توپ ئلةنئث تومةنگئ اعئسئندا جالايئر رؤئنئث بايشةگئر اتاسئمةن ارالاسئپ-قذرالاسئپ، استاؤ، قارا، كوكئباي قذمئندا، ماثداي، قذدئق، قاراعايقذدئق شاتقالئندا، توپار مةن كوكتالدئث ئلةگة قذياتئن تارماعئندا، كوكشةكپةن، كيئكباي، بايتايلاق، بةسكةمپئر مةن شوعئرلئ قويناؤئندا تذرئپ جاتتئ.
ويئق رؤئ ةكئنشئ توبئنئث اثئراقاي تاؤئنئث ةتةگئ، جئثعئلدئ، ةسپة، اشقذدئق پةن قوپالئ وزةنئ اثعارئنداعئ ايتاقساي، رايساي، قذرمانساي، قاراساي شاتقالدارئندا قئستاؤلارئ بولدئ. ويئق رؤئنئث ءذشئنشئ توبئ ويازدئث ةث قيئر وثتذستئگئندة كئشئ الماتئ، تةرةثقاراسؤ مةن يساتايقاراسؤ وثئرئندة قئستادئ. كذزةؤ مةن كوكتةؤلةرئ قاروي شاتقالئنئث ماثايئندا بولدئ. بذل توپتئث كوپتةگةن مالشئلارئ جايلاؤدا تاؤعا كةتئپ، باز بئرةؤلةرئ قئستاؤدئث قاسئن توثئرةكتةپ قالدئ. بذل توپتار قاؤئمداستئعئنئث قاي جةردة بولسا دا، ولاردئث ءارقايسئسئ جالپئلاي ورتاقتاسئپ پايدالاناتئن جايئلئمئ مةن شاعئن جةرئ بولدئ. مال ءوسئرئپ، ةگئن سالدئ. اؤليةاتا ويازئنداعئ ويئق رؤئ قاؤئمداستئعئنئث توبئ، نةگئزئنةن ةكئ جةردة تذراقتادئ. ءبئر توبئ شؤ وزةنئنئث تومةنگئ جاعئندا، سول جاعالاؤدئ شئمكةنت ويازئنئث شةكاراسئنا دةيئن جايلاپ، تولةثگئتتةر جانة دؤلاتتارمةن قاناتتاس قونئستاندئ.
مةيلئنشة شوعئرلانعان ةكئنشئ توبئ تالاس وزةنئ اعئسئنئث ورتاسئندا ةكئ جاعالاؤدا: اششئكول مةن اقكول كولدةرئنئث اتئرابئندا، سونئمةن قاتار اؤليةاتا اينالاسئندا ءومئر ءسذردئ. ويئق رؤئنئث بذل توپتارئ سؤارمالئ جةردئ باپتاپ، وعان قوسا ءتورت تذلئك ءوسئرئپ، وتئرئقشئ جانة جارتئلاي وتئرئقشئ كذن كةشتئ. داؤلةتتئ شارؤاشئلئقتار جايلاؤئ الئستاعئ قاراتاؤ قويناؤئنا نةمةسة الاتاؤ اياسئنا ةنئپ كةتةتئن. داندئ داقئلدار ةگئپ، باؤ-باقشامةن اينالئستئ. شئمكةنت ويازئنئث جةرئندة ئستئ رؤئنئث ويئق جانة تئلئك اتالارئ كةث تارادئ. ةگةر جةتئسؤ مةن اؤليةاتا ويازدارئندا تةك ويئقتار تذرسا. شئمكةنت ويازئندا ويئقتان باسقا تئلئكتةر دة قونئستاندئ. ايتا كةتؤ كةرةك، بذنداعئ ويئقتار سانئ از بولسا، تئلئكتةر ئستئ جذرتئنئث شامامةن ذشتةن ءتورت بولئگئن قذرادئ. ويئق قاؤئمداستئعئنئث شاعئن توبئ شئمكةنتتئث باتئس جاعئندا ارئس وزةنئنئث سول جاعاسئندا، سئرداريانئث وث جاعاسئندا قئستايتئن جانئس قئستاؤلارئنا دةيئن بارئپ ءجذردئ. ئستئ رؤئ قاؤئمداستئعئ تئلئك اتاسئنئث ذلكةن ةكئنشئ توبئ اؤليةاتا ويازئنئث شئعئس شةكاراسئنا دةيئنگئ وراسان ذلكةن القاپتاعئ بورالداي، بوگةن، شايان، مئثبذلاق، ارئستاندئ، شالدئ وزةك پةن قاراباس وزةندةرئنئث بويئندا ورنالاستئ. بذندا قئزئلجار، اقتاس، قاينار، مايبذلاق اثعارلارئ بار ةدئ. بذل وسئ ولكةنئ جايلاعان ئستئ رؤئ تئلئك اتالارئنئث ةث سانئ كوپ، شوعئرلانئپ وتئرعان توبئ بولاتئن. ئستئ رؤئنئث تئلئك اتاسئ قاؤئمداستئعئنئث شاعئن توبئ شؤ وزةنئنئث سول جاعالاؤئندا سولتذستئك شةكاراعا دةيئن كوشئپ-قونئپ ءجذردئ. تئلئكتةردئث قئستاؤلارئ شؤ وزةنئ مةن باتئستا مويئنقذم قذمئنئث شةگئنة دةيئن جةتئپ، شئعئستا سولتذستئك-شئعئس بذرئشتاعئ تولةثگئتتةرمةن قوثسئ قوندئ.
ئستئ رؤئنئث بذل قاؤئمداستارئنئث توبئ ءوز اعايئندارئ سياقتئ وتئرئقشئ جانة جارتئلاي وتئرئقشئ بولئپ كذن كةشئپ، مال ورگئزئپ، سؤارمالئ جةرلةردئ يگةردئ. ةگئستئك قئستاؤ قاسئنداعئ وزةندةر جاعاسئندا، كذزةؤلةر مةن كوكتةؤلةر دة الئس ةمةس، مويئنقذم ماثايئندا بولاتئن. جازعئ جايلاؤ قاراتاؤدئث تةرئسكةيئ مةن كذنگةيئندة قازئعذرت بةتكةيئندة ورنالاستئ. سونئمةن، ئلة، شؤ، تالاس، ارئس جانة وزگة دة وثتذستئك وزةندةرئنئث جاعاسئن جايلاعان ئستئ رؤئنئث قازاقتارئ قئسقا قاراي تذندئگئ اشئق بئرنةشة قاناتتئ شوشالا تذرعئزاتئن. ولاردئ قامئستان، تاس پةن شيكئ كئرپئشتةن قالادئ. بذل ذيلةر ورتالئقتاعئ وشاقپةن نةمةسة بذرئشتاعئ قازاندئقپةن جئلئناتئن. جئلئتاتئن پةشتئ ئلؤدة بئرةؤ بولماسا، كوپشئلئگئ بئلگةن جوق. «جاتاق» اتالاتئن جارلئ-جاقئبايلار، كوبئنةسة، جةركةپةلةردة تذردئ. ئستئ رؤئنئث مالئ كوپ ءئرئ بايلارئ قئزئلقذم مةن مويئنقذم قويناؤلارئندا قئستاپ، جازدا دا، قئستا دا ئثعايلئ كيئز ءذي ءتذتئندئ.
وشاقتئ
(ذرانئ - جالپئ ءذيسئندةرگة ورتاق «باقتيار»، تاثباسئ - تذمار)
وشاقتئ رؤئ تؤرالئ دا كونة جازبا دةرةكتةردة ةشقانداي مالئمةت جوق. تةك قانا ورتا عاسئرداعئ ءبئر ماعلذماتتا وشاقتئ ةمةس، ونئث ءبئر بايلئ رؤئ جونئندة XV عاسئرعا جاتاتئن اراب ساياحاتشئسئ ماسؤدي «تاريحي ابؤلحايئرحاني» شئعارماسئندا تام-تذم ةسكةرتئپ وتةدئ. ورئس ادةبي دةرةكتةرئندة XIX عاسئردئث 70-جئلدارئنا دةيئن دة وشاقتئ رؤئ تؤرالئ بئردة ءبئر ءسوز ايتئلمايدئ. تةك 1867- جئلئ يؤ. يؤجاكوأتئث ةثبةگئ جاريالانئپ، وندا وشاقتئ مةن شاپئراشتئ سؤاننئث بالاسئ دةپ قاتةگة ذرئنادئ.
ن.اريستوأ تا قولئندا دةرةك جةتكئلئكسئز بولعاندئقتان، بذل ءئرئ قاؤئمداستئقتئث اتا تةگئ تؤرالئ ةشقانداي اؤئز تذشئتارلئق ماعلذمات كةلتئرمةيدئ. تةك م.تئنئشباي ذلئ عانا وشاقتئلاردئث رؤلئق قذرئلئمئ تؤرالئ ءبئراز حاباردار ةتةدئ.
قازاق شةجئرةسئ بويئنشا، وشاقتئ ذيسئنگة شوبةرة بولئپ كةلةدئ. ونئث اكةسئ جالمةندة ءذش ايةل الادئ: ءبئرئنشئسئ ماپئراشتان شاپئراشتئ، ةكئنشئسئ سئلاندئدان ئستئ جانة ءذشئنشئ ايةلئ قاراشاشتان وشاقتئ. أ. أوستروأ قوثئر اتاسئنئث وشاقتئ مةن ئستئ قذرامئندا بولؤئنئث ءوزئ ولاردئث تؤئستئق قاتئناستا بولعانئن كورسةتةدئ دةپ ةسةپتةيدئ. وشاقتئ رؤئ التئ اتادان تذرادئ: بايئل (نةمةسة باينازار)، قوثئر (قاينازار)، اتالئق (نةمةسة بةكنازار)، تاسجذرةك (اقنازار). بايلئ ءتورت اتاعا بولئنةدئ: سذزةك (سوزاق)، بايسارئ، قاسقا، قابئل. سوثعئدان قوسبةردئ، ةسةنعذل، ةسبةردئ. ةسبةردئنئث ءذش ذلئ بار: اؤئزةك، ةسةنالئ، ءمذسئرالئ.
قوثئر رؤئ ءتورت تارماققا: شؤئلداق، التاثانار، جامانتئماق، تذلكئشئ بوپ بولئنةدئ. اتالئق اتاسئ دا بةسكة بولئنةدئ: وراق (ءتورتؤئل، قارساق)، جولئمبةت (بةردئ، سذگئر، توبةت، تاس). كوپ اتالئ تاسجذرةك ون ةكئگة تارايدئ: قوساث، سولاقاي، سةيئت، توقتاؤئل، قارامان، كةلمةمبةت، بولةك، تاس، تئلةؤ، قايقئ، تاز، كةنجة. م. تئنئشباي ذلئنئث مالئمدةؤئنشة، تاسجذرةك رؤئنان ايگئلئ ساؤرئق باتئر شئعئپ، 1725- جئلئ تورعايدا بذلانتئ، بولةنتئ وزةندةرئنئث جاعاسئندا قالماقتارمةن بولعان سوعئستا جةثئسكة جةتئپ، ول ارا ءالئ كذنگة قالماققئرعان دةپ اتالادئ.
وشاقتئلاردئث ورتاق ذرانئ - «باقتيار». تاثباسئ - تذمار. وشاقتئلار ونشا كوپ ةمةس، ن. گرودةكوأ، ي. سميرنوأ مالئمةتتةرئن نةگئزگة الئپ، ن. اريستوأ ولاردئث جالپئ سانئن شامامةن XIX عاسئردئث اياعئندا اؤليةاتا، شئمكةنت، تاشكةنت ويازدارئندا 2000 ءذي دةپ كورسةتةدئ. وشاقتئلار تالاس وزةنئنئث تومةنگئ اعئسئ الابئندا قونئستاندئ.
وشاقتئلار دا ءوز قانداستارئ سياقتئ وتئرئقشئ جانة جارتئلاي وتئرئقشئ ءومئر كةشتئ. وتئرئقشئلار دةپ جئلدئث ءتورت ماؤسئمئندا دا تالاس وزةنئنئث القابئندا قالئپ، سؤارمالئ ةگئن شارؤاشئلئعئمةن اينالئسقان جاتاقتاردئ اتايتئن. ال، كوشپةلئ تذرعئندار، ونئث ئشئندة مالئ كوپ بايلار مويئنقذم قذمئن قئستاپ، كيئز ذيدة تذرئپ، سةكسةؤئلدةن قورا-قوپسئ جاساپ، تالاستاعئلار جةرتولة قازئپ، شوشالا تذرعئزئپ، قامئس پةن سةكسةؤئلدةن اشئق نةمةسة جابئق مال تذراتئن شارباقتار قذراستئردئ.
مالعا ارنايئ ازئق دايئندالعان جوق، كوكتةؤ مةن كذزدةؤ قئسقئ جايئلئمنان الئس ةمةس بولاتئن، ال جايلاؤ قاراتاؤ قويناؤئندا ةدئ. ءتورت تذلئك مال تذگةل ساي بولئپ، ورئستة جاتاتئن. كوشئ-قوندا تذيةگة جذك ارتاتئن، جئلقئ مةن وگئز دة پايدالانئلاتئن.
جالايئر
(ذرانئ - «قابئلان»،«باقتيار»، تاثباسئ - تاراق)
زةرتتةؤشئلةر اتاپ كورسةتكةنئندةي، جالايئر رؤئ تؤرالئ كونة قئتاي جازبالارئندا دا، ءتئپتئ IX-X عاسئرداعئ اراب دةرةكتةرئندة دة ايتارلئقتاي مالئمةتتةر جوق. ول جايئنداعئ العاشقئ ماعلذماتتار موثعول داؤئرئندةگئ XIII-XV عاسئرداعئ جازبالاردا عانا بار. ماسةلةن، راشيد ءاد-دين ةجةلدةن جالايئرلار كوپ ءونئپ-وسكةن رؤ دةپ كورسةتةدئ. سونداي-اق، ول: كةزئندة جالايئرلار تذران مةن يراندا ءومئر سذرگةنئن، ولاردئ قئتايلاردئث كذيرةتئپ، ءبئرازئنئث موثعولدارعا «شئثعئسحان بابالارئنا» تذتقئنعا ءتذسئپ، سول شئثعئسحان كةزئندة كوبئسئ بةك اتالئپ، قوعامدا قذرمةتتئ ورئن العانئن جازادئ. وعان قوسا راشيد ءاد-دين جالايئر رؤئنئث: ءجايئت، قوثقاؤئت، ويات، كوركئن، تورئ، توقئراؤئت، قذمساؤئت، نئلكئن، تولةثگئت، ساثعئت سةكئلدئ 10 ءئرئ اتادان تذراتئنئن نذسقايدئ. س. امانجولوأ راشيد ءاد-دين كورسةتكةن جالايئر اتالارئنئث كةيبئر تةگئ قازئرگئ قازاقتار عانا ةمةس، وزگة دة رؤلئق تارماقتاردا بارئن اثعارادئ. ماسةلةن، وسئ رؤلاردان، دةپ جازادئ ول،- قوثقاؤئتتان - قاثلئنئ، سانعئتتان - ساثعئلدئ، جايئتتةن - ءجذيدئ (كئشئ ءجذز)، سونئمةن قاتار قئرعئزداردئ (شايتةيئت رؤئ) كورؤگة بولادئ. قازئرگئ زامانعئ قازاق پةن التاي تولةثگئتتةرئ ةجةلگئ جالايئردئث تولةثگئتتةرئنة سايكةس كةلةدئ. تورئدان «تورعذلدار» (التايداعئ تاتارلار) تانئلادئ. «توقئراؤئت» پةن «نئلكئن» سوزدةرئنةن نئلكئ نةمةسة نئلقئ (ئلةنئث ءبئر تارماعئ) مةن توقئراؤئن (جةزقازعان) وزةندةرئن اثعارامئز. بالكئم، كوركئن ورحون جازؤئنداعئ قذرئعان نةمةسة ءذشقذرئعان، بذگئنگئ ساقالاردئث اتا-بابالارئنئث ءتذپ-تامئرئ شئعار. ءسويتئپ، ازئرشة ويات پةن قذمساؤئت ءوز توركئنئن تاپپاي وتئر، ايتسة دة ولاردئث انئق تذرك ءسوزئ ةكةنئن مويئنداماي قالا المايمئز.
شئثعئسحان قاز-قاز تذرا باستاعاننان جالايئرلار ونئ جاقتاپ، ونئث قئتاي، تيبةت، تذركئستان مةن پةرسياعا جورئقتارئن قولداپ وتئردئ. قئتايدئ جاؤلاپ العان شئثعئسحاننئث ايگئلئ قولباسشئسئ مذقئلئ-توبان جالايئر رؤئنان شئققان. شئثعئسحان تذسئندا دا، كةيئنئرةكتة دة جالايئرلار ءتورت اتاعا توپتاسادئ: ءبئرئنشئسئ موثعوليا مةن قئتايدا قالدئ؛ ةكئنشئلةر جوشئنئث بالالارئنا بةرئلئپ، شؤ وزةنئنئث ورتا اعئسئنان شئعئسقا قاراي قونئستانئپ، شؤماناق دةپ اتالدئ؛ ذشئنشئلةر شئرشئق پةن انگرةن القابئندا قونئس تةؤئپ، جالايئر ورداسئ اتالؤئمةن ءمالئم (سئرماناق)؛ ءتورتئنشئ توپ قذلاعؤ حانمةن پةرسياعا كةتتئ. ودان ءارئ م. تئنئشباي ذلئ جالپئ نئشاندارمةن جالايئردئث سوثعئ ءذش توبئنئث نةگئزگئ تاريحي بةلةستةرئن قؤالايدئ. ماسةلةن، اقساق تةمئر كوتةرئلئپ كةلة جاتقاندا ونئ قولداپ، 1370- جئلئ ولار ونئث قارسئلاستارئ دؤلاتتار جاعئنا شئعئپ كةتكةنئ ءذشئن جالايئرلار تالقاندالئپ، بئتئراي قونئستاندئرئلدئ. پارسئ توبئ يراندا نةگئزگئ ماثئز اتقاردئ؛ جالايئر اؤلةتئ ءتئپتئ سولتذستئك يراندا، ال ءبئر كةزدة باعداتتا دا پاتشالئق قذردئ.
جالايئرلاردئث باستئ بولئگئن 1370- جئلعئ سئرماناقتار كةلئپ قوسئلعان شؤماناقتار تذزةدئ. بذدان ءارئ م. تئنئشباي ذلئ جالايئرلاردئث جوشئ ذلئسئنان شئعئسقا قاراي ويئسئپ، ةجةن حاننئث اق ورداسئنا تئرةك بولعانئن، ورئس حاننئث كةزئندة ولار ءامئرشئ اسكةرئنئث ذيتقئسئنا اينالعانئن ايتادئ. XVI عاسئردئث اياعئندا جالايئرلاردئث قالئث كوپشئلئگئ ذلئتاؤ اؤدانئندا بولعان دةسةدئ، وسئ كةزدة ورازمذحاممةت سذلتان ءوزئنئث ءبيئ قادئرعاليمةن ورئستاردئث تذتقئنئنا ءتذسئپ، ماسكةؤگة جونةلتئلئپ، بوريس گودؤنوأ پاتشا ولارعا قاسئم قالاسئن بةرئپ، قادئرعالي جالايئري وندا ورازمذحاممةتتئث اتا-تةگئنئث شةجئرةسئن جازدئ. XVIII عاسئردئث باسئنداعئ جوثعار شاپقئنشئلئعئنا دةيئن جالايئرلار شؤ وزةنئنئث ورتا اعئسئنا ورالئپ ذلگئرةدئ، ءبئراق «اقتابان شذبئرئندئ، القاكول سذلامادا» قايتادان بةتپاق دالا شولئنة قاراي سةرپئلدئ.
ودان كةيئن جالايئرلار XVIII عاسئردئث ورتاسئندا قازاق جةرئن ازات ةتؤگة بةلسةنة ارالاسئپ، قئتايلار جوثعاريانئ ءبئرجولا كذيرةتكةنشة، اياگوز وزةنئنة دةيئن جةتتئ. سونئث ناتيجةسئندة ازاتتئق العاننان كةيئن، جالايئرلار جةتئسؤدئث قاراتال وزةنئ جاعاسئ مةن ئلة ساعاسئن مةكةندةپ قالدئ. دةگةنمةن، زةرتتةؤشئلةردئث ئشئندة ءبئرئنشئ بولئپ ن. اريستوأ جالايئر رؤلارئنئث اتتارئ نةگئزئندة ولاردئث موثعول تةكتةس ةمةس، ارعئ تةگئنئث ارالاس تذرك-موثعولدان شئققانئن دايةكتةدئ. ن. اريستوأتئث پئكئرئن راستاي وتئرئپ، س. امانجولوأ ونئث تذجئرئمئن ناقتئلاپ، كةمشئلئكتةرئن كورسةتئپ، جالايئرلاردئث ةجةلگئ تذركتةردةن تارايتئنئن سةنئمدئ تذردة دالةلدةدئ.
جالايئرلار تارماعئنئث ئشئندة موثعول بيلئگئنة دةيئن كوپتةگةن ةجةلگئ تذرك رؤلارئنئث بولئپ، باسقا دا ذلئ ءجذز بةن قئرعئزدار رؤلارئنئث قذرامئندا ولاردئث تاثعالارلئقتاي ميداي ارالاسئپ كةتؤئ، ولاردئث (جالايئرلاردئث) موثعول شاپقئنشئلئعئنا دةيئن تذرك تةكتةس بولعانئن كورسةتةدئ. حيؤا حانئ ءابئلعازئ باهادذرحان جالايئرلاردئ موثعولدئث حايدؤ حانئنئث تذتقئنئ بولعاننائ كةيئن عانا موثعول اتاندئ دةپ ةسةپتةيدئ. بذدان جالايئرلاردئث باسئم كوپشئلئگئ موثعول ةمةس، نةبارئ ولاردئث (500 «بذلئكشئلةرئ») قذلدئققا ءتذسئپ، موثعولدانئپ كةتكةن از بولئگئ دةپ تذيئندةؤگة بولادئ. ةجةلگئ موثعولداردئث سالت-ءداستذرئ بويئنشا، ولار ءوز مئرزالارئنئث قوسئنئندا قئزمةت ةتئپ، «كذنادان» ارئلئپ، جوعارئ شةن، اتاق-دارةجةگة (بةك نةمةسة قولباسئ) جةتؤئنة بولاتئن ةدئ. سوندئقتان قئتايدئ جاؤلاپ العانداردئث ئشئندة جالايئر مذقا نوياننئث بولؤئ تاثعالارلئق ةمةس (ءابئلعازئ). ودان ءارئ س. امانجولوأ جالايئر رؤئ اتا-تةگئنئث قذرامئن تالداي كةلئپ، ولاردئث سئرماناق پةن شؤماناق تارماقتارئنا ايرئقشا نازار قويئپ، بذلار ةجةلگئ دؤلؤدئث بةس ايماعئن تاعئ دا قايتالايتئنئن ةسكة سالادئ: شؤ-مي، شؤ-مؤعؤن، شؤ-بان جانة باسقالار. ولارمةن، بالكئم، قئرعئز-قئپشاقتارئنئث قئرعئز اتالارئ: جاماناق پةن وماناق تا بايلانئستئ بولؤئ مذمكئن. ارال تةثئزئ ايماعئنداعئ شةكتئلةر دة وزدةرئن جاماناق دةپ اتايدئ. وسئدان قازاق پةن قئرعئزداردئث ودان دا جاقئن تؤئستئعئ ماسةلةسئ تؤئندايدئ، مةنئثشة، «ماناق» ةث اؤةلئ رؤلئق اتاؤ ةمةس، ول تئرشئلئك ةتؤ سيپاتئنا بايلانئستئ بةلگئلئ مةكةندةردئث تذرعئندارئنا بةرئلؤدةن شئعاتئن ات سةكئلدئ. شؤماناق ءسوزئن «شؤ باقتاشئلارئ» (ةگةر موثعولدئث «ماناق» ءسوزئن نةگئزگة الساق باعؤ، قاراؤئلداؤ، ساقتاؤ) جانة «شؤ باعباندارئ» (ةگةر تذركتئث «ماناؤ» باعبان») دةؤگة بولاتئنداي. ءارئ قاراي س. امانجولوأ ءوز ةثبةگئندة دةرةكتةر نةگئزئندة جالايئرلاردئث قونئستانؤئن قاداعالايدئ. جالايئرلاردئث باسئم كوپشئلئگئ بار ؤاقئتتا جةتئسؤداعئ قاپال ويازئندا تذردئ، دةپ جازادئ ول. بالكئم، ءبئراز بولئگئ زةراؤشان القابئنا قونئس اؤدارعان شئعار. جورئقتارعا قاتئسؤشئلار، اؤلةتتةر مةن حانداردئ كوتةرگةن جالايئرلار (قئتاي، پةرسيا، مئسئر، رةسةيدئث وثتذستئگئ مةن سئبئردة)، بالكئم، شئثعئسحان مةن ذلدارئنا قئزمةت ةتكةن جوعارئ اسكةري توپتئث وكئلدةرئ بولؤئ مذمكئن. جالايئرلاردئث مذلدة ازداعان توبئ بؤريات-موثعولدار ئشئندة دة بار. ولار مذمكئن ءابئلعازئ جازعان حايدؤ حان قذلدارئنئث ذرپاقتارئ شئعار.
XVIII عاسئردئث ورتاسئنان باستاپ، ورئس دةرةكتةرئندة جالايئرلار تؤرالئ قذندئ-قذندئ ماعلذماتتار كةزدةسةدئ، سولاردئث نةگئزئندة بذل رؤدئث ةتنيكالئق قذرامئ جايئندا نةداؤئر ماعلذمات تابامئز. م. تئنئشباي ذلئ قازاق حالقئنئث ءذش ءجذزئنئث تةگئ تؤرالئ، سونئث ئشئندة جالايئرلار جايئندا دا وراسان ةثبةك جاريالادئ. بذل دةرةكتةردئث ءبارئن زةرتتةپ، ءوزئ جيناعان ماعلذماتتارئمةن سالئستئرا وتئرئپ، جالايئرلاردئث رؤلئق قذرامئ مةن قونئستانؤئن أ. أ. أوستروأ مونوگرافيالئق جذمئسئندا اشئپ بةردئ. الايدا، جالايئردئث بذل رؤلئق قذرامئندا ونئث 13 اتاسئنئث عانا ءتئزئمئ بةرئلةدئ.
سونئمةن، قازاق شةجئرةسئندة قاتتالعانداي، جازبا دةرةكتةردة ساقتالعانداي، جالايئر رؤئ جةرسئنؤئنة بايلانئستئ ةكئ ءئرئ ايماقتئق توپقا سئرماناق پةن شؤماناققا بولئنةدئ. ءبئزدئث مالئمةت بةرؤشئلةرئمئزدئث كورسةتؤئنشة تاعئ ءبئر ءبئرماناق توبئ بولعان، الايدا ول سئرتقئ جاؤلاؤشئنئث قولئنا ءتذسئپ، سوندا قالئپ كةتةدئ.
ول جةرگئلئكتئ قئزعا ذيلةنئپ، ودان قوساي جانة قوسئمبةت قالادئ. بالالارئ جاس كةزئندة ءبئرماناق دذنية سالئپ، ولةر الدئندا: «تاراق تاثبالئ ةلدةرئثدئ تابئثدار» دةپ وسيةت ايتادئ. جالايئردئث رؤلئق بةلگئسئ -تاراق تاثبا. اكةسئنئث اماناتئن ورئنداپ، بالالارئ قانداستارئنا قايتئپ ورالادئ. اثئزدا ايتئلعانداي، جاسوسپئرئم قوسايدئ شؤماناقتئث ذلئ انداس، ال قوسئمبةتتئ سئرماناقتئث ذلئ بايشةگئر پانالاتادئ. ءسويتئپ، ولار جالايئر رؤئنئث قذرامئنا كذشئك (قوساي) پةي ارئقتئنئم (قوسئمبةت) بولئپ ةنةدئ. ذلئ ءجذزدئث باسقا رؤلارئ اراسئندا، جالايئردئث ءوز ئشئندة دة جالايئرلاردئ «ون ةكئ اتا جالايئر» دةپ اتايدئ. الايدا، جةمة-جةمگة كةلگةندة اؤةلگئ اتاعاننئث وزئندة ولار 13 اتا بولئپ كةلةدئ. ةث العاشقئ جالايئردئث رؤلئق قذرئلئسئ جونئندةگئ مالئمةتتئ ءبئز 1825- جئلعئ ارحيأ دةرةكتةرئنةن تابامئز، وندا جالايئردئث ون ةكئ اتاسئ: انداس، مئرزا، كذشئك، سيئرشئ، قالپة، بالعالئ، قاراشاپان، سئپاتاي، بايشةگئر، قايشئلئ، ارئقتئنئم مةن قئرعئز. الايدا، بذل جةردة دة ازداعان دالسئزدئكتةر بار، بئرئنشئدةن، اؤةلگئ اتادان تارايتئن ةكئ رؤ وراقتئ مةن اقبذيئم جوق، ةكئنشئدةن سوثعئ رؤ قئرعئزدار انداسقا كئرةدئ، سوندئقتان ول اتا بولئپ ةسةپتةلمةيدئ، كةيئنگئ ءذرئم-بذتاقتارعا جاتادئ. جالايئرلاردئث رؤ-تايپالئق قذرئلئمئ جونئندة تولئق تا ءدال سيپاتتاما بةرةتئن كةلةسئ دةرةك كوزئ XIX عاسئردئث 60-جئلداردئث ورتاسئندا پايدا بولدئ. ن. ابراموأ ءوزئنئث سول كةزدة جازعان ةثبةگئندة: جالايئرلار باستئ 12 اتاعا بولئنةتئنئن ايتادئ. شؤماناقتان جةتئ اتا: انداس، مئرزا، قاراشاپان، وراقتئ، اقبذيئم، قالپة مةن سئپاتاي؛ سئرماناقتان بةس اتا: ارئقتئنئم، بايشةگئر، سيئرشئ، بالعالئ مةن قايشئلئ. 13 اتا كةيئنئرةك بالعالئمةن قوسئلدئ. ونئث كئرئككةن اتئ ن. ابراموأتئث ويئنشا، كذشئك بولئپ سانالادئ. ول ءوز پايئمداؤلارئنئث نةگئزئندة جالايئرلاردئث قانداي اتاعا بولئنةتئنئن كةلتئرةدئ. ماسةلةن، انداس قالقا مةن تذلئمبةت بولئپ ةكئگة بولئنةدئ. ولاردئث ءبيئ سول كةزدة تئلةنشئ بالپئقوأ بولدئ. قالقا جةتئ اتادان تذرادئ: دذيسةنبئ، انداباي-توثات (600 ءذي)، قاناي-قوناي، قئرعئزدار، جومارت، ايتئمبةت پةن قاراقذس (600 ءذي). تذلئمبةت ءتورت توپقا تارالادئ: مةثلئباي، كةنجةكة، شذرةك پةن قوشقار (350 ءذي).
مئرزا اتاسئ ذشكة بولئنةدئ: الئكة (500 ءذي)، بايبئشة (150 ءذي) مةن امان (660 ءذي). ولاردئث ءبيئ جايناق تةمئربةكوأ. قاراشاپان اتاسئ ءذش تارماقتان تذرادئ: تاثئربةرگةن، بالتاشئ مةن قالجامبةت (500 ءذي). ءبيئ ءتاجئ قانحوجين. وراقتئ رؤئ ةكئ توپ: جانئقباي مةن كوكشةكوز (300 ءذي). ءبيئ شئناسئل. اقبذيئم (230 ءذي) اتاسئنئث ءبيئ ةلشئن قذلمامبةتوأ، قالپة (200 ءذي)، ءبيئ قامبار الانوأ. سئپاتاي رؤئ التئعا جئكتةلةدئ: اق مارقا، قارا مارقا (300 ءذي)، ساؤئق (150 ءذي)، شالئمبةت (180 ءذي)، ةسةنةي مةن كذشةك (200 ءذي). ولاردئث ءبيئ قامبار الانوأ بولئپ ةسةپتةلةدئ. ارئقتئنئم ءذش اتاعا بولئنةدئ: وتةس، سذتةمگةن مةن ءومئرجان (600 ءذي). ءبيئ تئلةؤبايةأ. بايشةگئر ةكئ اتاعا اجئرايدئ: تئنئم مةن جيةمبةت (700 ءذي). ءبيئ باقاي بي. سيئرشئ رؤئ ةكئ تارماققا تارايدئ: سئرئمبةت پةن بايئمبةت (800 ءذي). ءبيئ تئلةؤبةردئ ةسكةلدين. بالعالئ رؤئ تورتكة بولئنةدئ: قذلئم (240 ءذي)، شاعئر (80 ءذي)، وگئز (55 ءذي) ، نياز-باراث (55 ءذي). ءبيئ تاسئبايةأ بولةك بي مةن قذرمةتتئ سذلتان جيقئ ايداروأ. قايشئلئ رؤئ (200 ءذي). ءبيئ ذيئقتذس بؤدابايةأ. كذشئك رؤئ ءتورت تارماققا تارايدئ: تاز، جابئسقان، قاراساقال مةن مارجا (700 ءذي). اعا سذلتانئ ةسةن داؤلةتوأ. وسئلاي كةلئپ، ن. ابراموأ جالايئردئ 12 نةگئزگئ اتاعا ءبولئپ، 13-اتا كذشئكتئ كةيئننةن قوسئلعان دةپ سانايدئ. ن. اريستوأ ابراموأپةن ئلة-شالا جالايئردئث نةگئزگئ 12 اتاسئن سانامالاپ، كذشئك - وعان كةيئن كةلئپ، بالعالئ قوسئلاتئنئن نذسقايدئ. م. تئنئشبايةأ 12 اتانئ ةكئ تارماقتان شؤماناق پةن سئرماناقتان قاراستئرئپ، انداستئث ورنئنا ماثعئتاي-كذشئكتئ اتايدئ، سةبةبئ، ونئث مالئمدةؤئنشة، ماثعئتاي انداستئث اتاسئ، ال كذشئك بذل رؤعا قوسئلعان بولئپ ةسةپتةلةدئ. بذل ورايدا كذشئك رؤئنئث تةگئ تؤرالئ اثئزدئ ايتا كةتؤ ارتئق ةمةس. ونئث تاعئ ءبئر تذرئندة شؤماناق احمةتقوجانئث ةكئ ذلئ بولئپتئ: ماثعئتاي مةن باراق. ماثعئتايدان انداس، ال باراقتان ناركةلدئ، ودان قوساي مةن قوسئمبةت شئعادئ. ناركةلدئ ةرتة ءولئپ، ونئث جةتئمةكتةرئ قوسايدئ انداس، ال قوسئمبةتتئ بايشةگئر باؤئرئنا باسادئ. قوسايدئ انداس «كذشئك»، قوسئمبةتتئ بايشةگئر «ارئق» دةپ ةركةلةتةدئ. قوسئمبةت كئشكةنتاي، ءالجؤاز، ءبئر جاعئنان قارتايعان بايشةگئرگة قامقور بولعاندئقتان، ول ءارقاشان «ارئعئم» دةپ ةركةلةتةدئ. وسئعان بايلانئستئ تاعئ ءبئر اثئزدئ ايتا كةتكةن ءجون. قوسئمبةتتئث قئزئ ارعئنعا كذيةؤگة شئعئپ، ول توركئنئنة المامبةت دةگةن بالاسئن جةتةلةي، ةكئقابات بولئپ ورالادئ. كوپ ذزاماي ذل بالا دذنيةگة كةلئپ، ونئ تئنئم دةپ اتايدئ. ةسئ كئرگةن المامبةت اكةسئنة كةتئپ، تئنئم ناعاشئلارئنا ءسئثئپ، بايشةگئردئث ءبئر اتاسئ بولئپ كةتةدئ. كةيئننةن ارئق (قوسئمبةت) پةن تئنئمنئث ذرپاقتارئ قوسئلئپ، ءوز الدئنا جةكة جالايئردئث ارئقتئنئم اتاسئن قذرايدئ. اثئز بويئنشا كذشئك انداستئث تذستاسئ، سوندئقتان ءبئز كذشئكتئث جالايئر رؤئنئث 12 اتاسئنا كئرمةيدئ دةگةنگة كذماندانامئز. ونئث ذستئنة ن. اريستوأ جالايئر كذشئكتةرئنئث قذرامئندا ةجةلگئ قئرعئزدار بولعاندئثتان، ولاردئ قاراقئرعئزداردان شئقتئ دةپ ةسةپتةيدئ. ءبئزدئث مالئمةت بةرؤشئلةرئمئزدئث ءبارئ ءبئر اؤئزدان «12 اتا جالايئر» دةپ مويئنداي وتئرا، جالايئر رؤئنئث ءبئرئنشئ بؤئنئن مئندةتتئ تذردة 13 كة جةتكئزةدئ. ال، ءبئزدئث بذل سايكةسسئزدئك سةبةپتةرئن سذراعان ساؤالئمئزعا ةشكئم تياناقتئ جاؤاپ بةرة العان جوق. البةتتة، ءبئز جالايئر تةگئنئث ارالاس شئعئپ، ةجةلدةن كةلة جاتقان رؤ ةكةنئنة كذماندانبايمئز. بذل تؤرالئ راشيد ءاد-ديننئث ئزئنشة اريستوأ تة، امانجولوأ تا اتاپ وتةدئ. دةمةك، ةث اؤةلئ جالايئرلار الدة ءبئر كوسةم مةن كذشتئ رؤدئث باستاؤئمةن بئرئككةندة 12 اتا بولعان، ال سونان سوث تابيعي ءوسئم ناتيجةسئندة الدة ءبئر تايپا سؤئرئلئپ شئعئپ، وزئنةن ءوزئ ءبئرئنشئ بؤئنعا قوسئلادئ، ايتپةسة سئرتتان الدة بئرةؤلةر كيئپ-جارئپ ةنسة، ول حالئق زةردةسئندة قالماي قويؤئ دا عاجاپ ةمةس. بذل ورايدا، ن. اريستوأتئث جالايئر رؤلارئنئث كةيبئر اتالارئنئث شئعؤئ تؤرالئ ونئث: «كذشئك پةن ارئقتئنئم قئرعئزدان شئعؤئ مذمكئن، ويتكةنئ كذشئك پةن ارئقتئث سذيةگئ ةجةلگئ قئرعئزدار رؤئنا جاتادئ. بذعان قوسا، جالايئر رؤلارئ دؤلات ئشئندة دة كةزدةسةدئ (سارشالار بوتباي رؤئندا، شئعئر جانئستاردا، بايشةگئر جالايئردا، سئرئمبةت پةن قوشقار البانداردا بار). انداس رؤئنداعئ قئرعئزدار ولاردئث قذرامئنا بةرتئنئرةكتة ةنؤئ دة مذمكئن. جالايئر رؤئنداعئ سئپاتاي، اقمارقا مةن قارامارقا ءوز ةسئمدةرئمةن التايدئث مارقاكولئن ةسكة سالئپ، ولار وسئ ةسئمدئ قارلذق رؤئنئث ءبئر قالدئعئ ما دةگةن ويعا دا تذرتكئ بةرةدئ؛ قارلذقتار وثتذستئك-باتئس التايدان كةلئپ، مارقا ةسئمئن تاراتؤئ دا مذمكئن... جالپئ، «ذلئ ءجذزدئث جالايئر تايپاسئ ءار ءتذرلئ رؤلاردان شئعئپ، باس قذراعان وداقتئث بولئگئ، ولار باستاپقئدا جالايئردئث ءالدةبئر كوسةمئنئث باستاؤئمةن العاشقئ كةزدة جالايئرلاردئث ناعئز ءوزئ از بولعانئمةن بئرئگئپ، ءارتذرلئ جاعدايدئث اسةرئمةن كذشةيئپ، مئزعئماستاي تذتاسئپ كةتؤئ مذمكئن» دةگةن پئكئر دةن قويعئزادئ.
قالاي دةگةندة دة ذلئ ءجذز رؤلارئنئث ئشئندة جالايئر نوقتا اعاسئ، ةث ذلكةنئ جانة قذرمةتتئسئ بولئپ ةسةپتةلةدئ. جالايئرلاردئث جاؤئنگةرلئگئ جايئندا كوپتةن بةرئ قالئپتاسقان «ازئرةيئل باردا جانئم بار دةمة، جالايئر باردا ءمالئم بار دةمة» دةگةن قازاقتئث حالئق ماتةلئ دة راستايدئ. جالايئر رؤئ وكئلدةرئنئث اعالئعئ مةن قذرمةتتةلةتئنئن ن. گرودةكوأ تا قؤاتتايدئ. ول: «جالايئرلار قازئر نوقتا اعاسئ بولئپ ةسةپتةلةدئ. جيئن-تويدا، تاباق تارتقاندا رؤلاردئث ذلكةنئ جالايئر بار ما دةپ سذرايدئ. جالايئرلار جوق بولسا، قذرمةتكة وشاقتئ رؤئ ية بولادئ» دةپ جازدئ. سونئمةن، ادةبي دةرةكتةر مةن قازاق شةجئرةسئنة سايكةس، جالايئرلار سئرماناق جانة شؤماناق بولئپ ةكئگة بولئنةدئ. اثئزداعئ ءبئرماناق پةن ونئث ذرپاقتارئ (قوساي مةن قوسئمبةت) تؤرالئ جوعارئدا ايتئلعاندئقتان، وعان قوسئپ-الارئمئز جوق. سئرماناق تارماعئ بةسةؤ: ارئقتئنئم (قوسئمبةت)، بايشةگئر، سيئرشئ (بايكوبةن)، بالعالئ مةن قايشئلئ.
اثئزداعئ بايشةگئر «ارئق» دةپ اتايتئن قوسئمبةتتةن قاؤئس، جئلكةلدئ، ءومئرجان، التئن، بازار مةن قئتاي ذرپاقتارئ ءوربيدئ. تئنئم قوسئمبةتتئث جيةنئ، تاعدئردئث ايداؤئمةن ناعاشئسئندا قالئپ، ودان مايةمگةن، ةتةمگةن مةن سذتةمگةن ةنشئ الدئ. سوثعئدان وماجان مةن تئلةس، كةيئننةن ارئق پةن تئنئم ذرپاقتارئ قوسئلئپ، سئرماناق ئشئندة ءبئر رؤ ارئقتئنئم اتالئپ، اقئرئندا 12 اتا جالايئرعا ةنئپ كةتتئ. ءبئزدئث مالئمةتئمئز بويئنشا، بايشةگئردةن كوپ اتا بولئنةدئ: جيةمبةت، بةكپةنبةت، نذرئمبةت، تئنئمبةت، ابئس، قوبئس، مئرجئق، يتاي، ةسقارا، اقتةكة، اتايبوز، داؤلةندابئل، اقشا مةن ةسئمبول. ولاردئث كةيبئرةؤئ كةيئنگئ بؤئندار بولئپ كةتؤئ دة كادئك.
سيئرشئ (جاناما اتئ) رؤئ اتالمئش شةجئرةدة بايكوبةن دةپ اتالادئ. بذل ةسئم حالئق اراسئ مةن عئلئمدا كةثئنةن تاراعاندئقتائ، بذدان بئلاي قاراي دا وسئ ةتنونيمدئ قولدانامئز. سيئرشئ التئ اتاعا اجئرايدئ: سئرئمبةت، شالئمبةت، جاقسئمبةت، توقئمبةت، جولئمبةت، بايئمبةت. توقئمبةت ذرپاقتارئنان ايگئلئ اقئن باقتئباي جولبارئس ذلئ (1835-1903) شئقتئ. بايئمبةتتةن جئلگةلدئ مةن ةسكةلدئ بي تؤدئ.
بالعالئ ةكئ اتادان تذرادئ: قذلئمبةت پةن قذلئن. قذلئمبةتتةن التئ ذل ءونئپ-وسةدئ: شاعئر، داؤلةتاي، قاراكوز، توقباي، وگئز، نيازباراق. قذلئننان بةس تارماق: شوقئ، الدابةردئ، جارئم، اقجول، بارلئ.
جالايئر تايپاسئنئث شؤماناق رؤلئق بئرلةستئگئ سةگئز ءئرئ اتاعا ايئرئلادئ: انداس، كذشئك (قوساي)، مئرزا، قاراشاپان، وراقتئ، اقبذيئم، قالپة، سئپاتاي. شؤماناقتاردئث ئشئندةگئ ةث كوبئ مةن ءئرئسئ انداس رؤئ، ول 10 اتاعا بولئنةدئ: قئرعئز، قالقا، اقتولئمبةت، قاراتولئمبةت، قذتتئق، بايقارا، جذمان، مةثدئباي، القذلئ، كةنجة. قالقا اتاسئنان دذيسةمباي، ودان قايداؤئل مةن دةربئسالئ. قايداؤئلدئث 4 ذلئ بولدئ: تذركة، ساؤرئق، اسپان، سايباق. دةربئسالئدةن دة 4 ذل تاراعان: بالپئق بي، سالپئق، بئلدةباي، كةشؤباي. ةل اراسئندا اؤلية سانالاتئن بالپئق ءبيدئث ةسئمئ انداس رؤئنئث جاؤئنگةرلئك ذرانئنا اينالادئ. اقتولئمبةت ءذش اتادان تذرادئ: قوشقار، شذرةك، تولةك. قوشقار ءوز كةزةگئندة ةكئ تارماققا تارايدئ: تولةباي مةن قذلبولدئ. شذرةكتةن سامةن مةن ةسئمبةك. قاراتولئمبةتتةن ةكئ بذتاق: اثقاؤ-ابئز بةن لاؤلئق-ابئز. قذتتئقتان دا ةكئ اتا ءبولئنئپ شئعادئ: قاراقذس، ساتتار. بايقارادان دا ةكئ بذتاق: انداباي مةن تاثات؛ جذمان اتاسئنان ءتورت ءذرئم-بذتاق كةتةدئ: ايتئمبةت، جومارت، شاكئ مةن شذكئ. مةثدئبايدان كوتةن مةن بورتة. كةنجةدةن، ءبئزدئث قولئمئزداعئ مالئمةت كورسةتكةندةي، ةكئ بذتاق ءوربيدئ: ارقار مةن قذلجا.
كذشئك (قوساي) رؤئ بةسكة بولئنةدئ: تاز، جابئسقاق، قاراساقال، سامباق، سارئ-بوكةنباي. تازدان بايقارا، ةسةنتذگةل. قاراساقال بةس اتاعا ايئرئلادئ: داؤلةت، بةكباؤ، ئرسئمبةت، ءادئل، جارمذقان. سامباقتان مولداس پةن سذيئندئك. وراقتئدان بةس تارماق كةتةدئ: اجئكة، توقا، كةنجة، كوكشةكوز، جايئقباي. اجئكة ةكئ اتاعا: ساؤئر مةن كوشةيگة بولئنةدئ. كوكشةكوزدةن وستةمئر مةن شئنتةمئر، جايئقبايدان قاراباي، الشئنباي، اقشا.
اقبذيئم اتاسئ ةكئ اتادان تذرادئ: قذياس پةن سارئ.
مئرزادان بايبئشة (بايدةك)، امان، الئكة.
سئپاتاي رؤئ ءذش بولةك: ساؤلئق، شئلئمبةت، مارقا. شئلئمبةت اتاسئ ءذش تاراؤ: بةكباؤ (بايئمبةت، مايلئباي، جولدئباي، شئمئرباي، كوزايدار)، ةسةنالئ (بايسةيئت-ايداركة، ةلمامبةت، بايقارا، ةدئگة) مةن كةنجة (بايداؤلةت، ءذزباسار، بةكمئرزا، ساسئق). مارقا رؤئنان ذشةؤ: وتةپ، ةسةنةي، كوشةك.
جالايئردئث رؤلئق جاؤئنگةرلئك ذرانئ جالپئ ذلئ ءجذز بةن دؤلاتقا تان «باقتيار» (گرودةكوأ، اريستوأ)، «باقتيار» مةن «قابئلان» (م. تئنئشباي ذلئ)، «ءبورئباي» (س. امانجولوأ)، «قابئلان» (أوستروأ پةن م.مذقانوأ). بذلاردان باسقا كةيبئر اتالاردئث ءوز ذرانئ بولعان. سيئرشئنئث ذرانئ «ةسكةلدئ» (ةسكةلدئ بي ةسئمئمةن)، انداستا «بالپئق» (بالپئق بي ةسئمئمةن)، اقبذيئم، سئپاتاي مةن قالپةدة ورتاق ذران «بةكباؤ». مئرزا مةن ارئقتئنئمنئث، سونئمةن قاتار جالپئ رؤ ذرانئ «ادئكة». بذنداي رؤلئث ذرانداردئث جاقئندئعئ ولاردئث الدة ءبئر تؤئستئعئن تانئتادئ. جالايئردئث رؤلئق تاثباسئ «تاراق» دةلئنةدئ. XIX عاسئردئث ةكئنشئ جارتئسئ مةن XX عاسئردئث باسئندا جالايئر رؤلارئ جةتئسؤ ءؤالاياتئنئث الماتئ مةن قاپال ويازدارئن قونئستاندئ، ءئشئنارا توپتارئ سئرداريا ءؤالاياتئنئث شئمكةنت، اؤليةاتا ويازدارئن جايلاپ ءجذردئ. بذل ويازدارداعئ جالايئرلاردئث سانئ ءار ءتذرلئ دةرةكتةردة وتكةن عاسئردئث اياعئ مةن XX عاسئردئث باسئندا كةلتئرئلگةنمةن شامالاس. ماسةلةن، ن. ابراموأ XIX عاسئردئث ةكئنشئ جارتئسئنئث باسئندا جالايئرلاردئث رؤلئق قذرامئ، سانئ مةن قونئسئ تؤرالئ 1867- جئلئ ماقالا جاريالادئ. وندا قاپال ويازئنداعئ جالايئرلاردئث سانئن 13 اتامةن بةرةدئ. انداس 1550 ءذي، مئرزا 1310، قاراشاپان 500، وراقتئ 300، قايشئلئ 200، اقبذيئم 230، قالپة 280، كذشئك 700، سئپاتاي 830، ارئقتئنئم 660، بايشةگئر 700، سيئرشئ 800، بالعالئ 430 ءذي. ءبارئ 8410 ءذي. م.تئنئشباي ذلئ 1917- جئلعئ جالايئرلاردئث سانئن ةسةپتةپ، وندا قاپال ويازئندا 120000 جان، اؤلية اتادا 10 مئث، بارئ 130 مئث جان بولعانئن تايعا تاثبا باسقانداي ةتئپ كورسةتةدئ. XIX عاسئردئث ةكئنشئ جارتئسئ مةن XX عاسئردئث باسئندا جالايئر رؤئنئث ةث كوپ اتاسئ انداستئث قئستاؤلارئ ءذش قونئستئ الئپ جاتتئ. 1) قاراتال، تةنتةك ارالئعئنان باستاپ قاراتالدئث بالقاش كولئنة قذيار جةرئندةگئ ارالوتكةل، ةسپاي-تولةباي، جارشاعان، ءذشمولا، جالعئزتوراثعئ، اقجال، تةنتةك، ماقانشئ قويناؤئ؛ 2) مالايسارئ مةن جةلدئقارا تاؤلارئ، قذلوزةك، شولادئر، اشؤداستئ، قاراسؤ شاتقالدارئ؛ 3) الماتئ ويازئنئث وثتذستئك باتئسئنداعئ بةسمويناق شاتقالئ مةن بذعئ ءمذيئز جازئعئ. از اتا مئرزانئث قئستاؤئ ءار جةرگة ورنالاستئ. قاؤئمنئث كوپشئلئگئ قاراتال وزةنئنئث وث جاعاسئنداعئ قاراقوي، بؤراقوي، داؤئلباي مةن قايراقتئ جوتالارئندا، سارئباستاؤ، قئزئلاؤئز، قاراشوقئ مةن شاثئراق شاتقالدارئندا؛ باسقا بولئك قاراتال وزةنئنئث سول جاعاسئنداعئ شوپادئر، دوستاربولدئ مةن جوسالئ شاتقالدارئن ساعالادئ. مئرزانئث كةيبئر اتاسئ سارئكول جاعالاؤئندا قئستادئ. مئرزا رؤئنئث جالپئ ورتاق جايلاؤئ قئستاؤدان قاشئق ةمةس دةگةرةس، سارئجازئق قويناؤلارئندا ةدئ. قاراشاپان قئستاؤلارئ قاراتال وزةنئنئث جاعاسئنداعئ كةثارال، كوكسؤ وزةنئنئث شولاق، جةلساز شاتقالدارئندا، سونئمةن قاتار الاتاؤ باؤرايئنا كئرئگئپ جاتتئ.
وراقتئ رؤئنئث قئستاؤلارئ قاراتال وزةنئنئث ورتا اعئسئنئث باتئسئنداعئ جؤانقذم مةن جةتئجال، بئجئ وزةنئنئث جوعارئ جاعئنداعئ اقجال شاتقالدارئن، سونئمةن بئرگة مالايسارئ تاؤئنداعئ وگئزذشئرعان قويناؤلارئن الئپ جاتتئ. اقبذيئم رؤئنئث قئستاؤلارئ التئنةمةل تاؤلارئندا، قئزئل مةن تامشئبذلاق، ئلةنئث تومةنگئ تذسئنداعئ شارقات شاتقالدارئندا ئرگة كوتةردئ. قالپة رؤئ بئجئ مةن تةنتةك وزةندةرئنئث ساعاسئندا، باؤلئباي، ارالقذم، اقجال، جامانقذم مةن بةستاس قذمدارئن قئستادئ. سئپاتاي رؤئنئث ءبئراز قاؤئمئ زةرتتةؤشئلةردئث كورسةتكةنئندةي، ءذش جةردة تذراقتادئ: كوپشئلئك بولئگئ ةشكئ ولمةس، مذقئر، لاباسئ تاؤلارئنئث بولةكشئ، دذثگةنة، التئباي، كيدةن شاتقالدارئن قئستاسا، باسقالارئ التئنةمةل تاؤئنئث اششئبذلاق، قئزئلبذلاق شاتقالدارئن، اقئرئندا ءذشئنشئ توپ ولاردان سولتذستئككة قاراي جةرتوعان، قاراعايلئ، ءذش وزةك قويناؤلارئندا قونئس تةپتئ. ارئقتئنئم رؤئنئث قئستاؤلارئ قاراتال مةن ئلةنئث ساعالارئندا، وزةندةردئث ةكئ جاعاسئنداعئ قاراتال-قاراكول، مايلئباي، بالقوجا، ئلةنئث وث جاعئنداعئ جيدةلئ، كوكوزةك، قذروزةك، اقساقال، بوزتوبة، ةسةنقوجا، قذرلئ شاتقالدارئندا بولدئ، ال سونئمةن بئرگة كةيبئر توپتار وثتذستئك بالقاش قذمئن، باقاناس وزةنئنئث قذر تابانئن قئستاپ ءجذردئ. بايشةگئر رؤئنئث كوپتةگةن قاؤئمداستئعئ ارئقتئنئمدارمةن قوثسئلاس ئلة وزةنئ ساعاسئنئث ةكئ جاعئن الئپ جاتتئ. قاپال مةن الماتئ ويازدارئنئث شةكاراسئ ئلة ارقئلئ وتكةندئكتةن، بايشةگئرلةر بالقاش كولئنئث وثتذستئگئندةگئ بايتاق جةرمةن قوسا الماتئ ويازئندا دا تذرئپ جاتتئ. بايشةگئر رؤئنئث كوپشئلئك قاؤئمئ قاپال ويازئندا ئلة وزةنئنئث وث جاعاسئندا قونئستاندئ. بذل قاؤئمداستئق تا ءذش جةردة توپتاستئ: بايشةگئرلةردئث شاعئن قاؤئمداستئعئ بالعالئلارمةن بئرگة اققاپتال شاتقالئندا قئستاسا، باسقا بئر بولئگئ ئلة وزةنئنئث وث جاعاسئندا قاراوزةك، كوكوزةك، كذرتئ جانة باسقا الاپتاردا، ال ذشئنشئلةرئ بالقاش كولئنئث جاعاسئندا، ئلة ساعاسئنداعئ قذمداؤئتتاردا ءومئر ءسذردئ. كوكتةؤ مةن كذزةؤلةر دة قئستاؤلار ماثايئندا ورنالاستئ. جايلاؤعا وثتذستئككة قاراي ويئستئ، بالئقتئ، سارئنوقاي، قازئبةك، قوسكول قويناؤلارئنا دةيئن جةتئپ، جارلئ-جاقئباي جاتاقتار ئلة ساعاسئنداعئ بالقاش كولئنئث شئعاناقتارئ ماثئندا تئرشئلئك ةتتئ. بايشةگئر رؤئنئث ةگئستئگئ قئستاؤلار قاسئنداعئ ئلةدةن شئققان ارئق، توعاندار توثئرةگئندة ورنالاستئ.
سئرگةلئ
(ذرانئ - جالپئ ذيسئنگة ورتاق «باقتيار»، تاثباسئ - بئرنةشة: «سئرگة»، «قؤراي»، «ايقئش»، «قوسارلئ ايقئش»).
قازاق شةجئرةسئندة سئرگةلئ ذلئ ءجذزدئث قذرامئنداعئ ةجةلگئ تايپالاردئث ءبئرئ. سئرگةلئ - باقتياردئث نةمةرةسئ، ذيسئنگة باؤئر بولئپ كةلةتئن ويسئلدئث ذلئ رةتئندة سيپاتتالادئ. ءسويتئپ، قازاقتئث قارا شةجئرةسئ سئرگةلئلةردئ ءذيسئن داؤئرئنة دةيئن اپارادئ. الايدا، زةرتتةؤشئلةر كونة دةرةكتةردةن سئرگةلئ تؤرالئ مالئمةتكة جولئققان جوق. كةثةس كةزةثئندة ءبئر توپ زةرتتةؤشئلةر ن. ا. باسكاكوأ پةن س. ك. يبراگيموأ XV-XVI عاسئرعا جاتاتئن رؤزبةحان ةثبةكتةرئنةن سئرگةلئ رؤئ تؤرالئ مالئمةتتةر تاپتئ. رؤزبةحاننئث كورسةتؤئنشة، قازاقتار جازدا ةدئل بويئن جايلاپ، قئستا سئرداريا جاعاسئنا، تذركئستان توثئرةگئنة قاراي كوشئپ جذرگةن. قازاقستاننئث باتئس اؤداندارئ ءبئر كةزدة نوعاي ورداسئنا قارادئ. نوعاي ورداسئ ئدئراعاننان كةيئن ولاردئث ءبئر بولئگئ سولتذستئك كاأكازعا كةتئپ، باسئم كوپشئلئگئ جاثا قذرئلعان قازاق حاندئعئنئث قذرامئنا ةندئ. بذل تؤرالئ قازاق رؤ-تايپالارئنئث كوبئسئنئث (نايماندار، قئپشاقتار، قوثئراتتار، ذيسئندةر، ةرگةنةكتئ، اشامايلئ، تةلةؤ)، سونئمةن قاتار سولتذستئك كاأكازدا نوعايلار ئشئندة سئرگةلئلةردئث ءذشتاثبالئ رؤلارئنئث بولؤئ كوپ جايدئ اثعارتادئ.
- عاسئرلاردا سئرگةلئ رؤلارئنئث اتالارئ تالاس پةن تذركئستان توثئرةگئن مةكةندةدئ. ادةبي دةرةكتةردة سئرگةلئ رؤئنئث اتا-تةگئ تؤرالئ دةرةكتةر ازئن-اؤلاق. ماسةلةن، ورئس شئعئستانؤشئسئ ن. اريستوأ ءوز ةثبةگئندة سئرگةلئ رؤئ سةگئز اتا: بايجئگئت، قاراباتئر، باتئرلار، ءذشتاثبالئ، ايتبوزئم، ةلئباي، تورتتاثبالئ، جاثابايعا بولئنةتئنئن جازادئ. م. تئنئشباي ذلئ سئرگةلئ رؤئ (مانات) تورتتاثبالئ، ءذشتاثبالئ، باتئرلار، قاراباتئر، جاناي، بودةنة بولئپ جئكتةلةتئنئن دالةلدةيدئ.
شةجئرةلئك اثئزداردا جانئبةك حاننئث زامانداسئ، باقؤاتتئ جان باقتياردئث ذلئ ويسئلدئث بئرنةشة ايةلئ جانة 30 ذلئ بولئپتئ دةلئنةدئ. ولاردئث اراسئندا اقئلماندارئ دا، كورئكتئلةرئ مةن ئسكةرلةرئ دة بار ةكةن. سولاردئث ءبئرئ جانئبةك حاننئث سذلؤ قئزئنا عاشئق بولئپ، ول قئز ةكئقابات بولئپ قالادئ. بذنئ بئلگةن حان اشؤلانئپ، ويسئلدئث بارشا ذلدارئ مةن كةلئندةرئن قوناققا شاقئرئپ، ءبارئن قئرئپ تاستاپتئ. تةك قانا ويسئلدئث قئردا جئلقئ باعئپ جذرگةن ذلئ وتةپ پةن ونئث ئزبيكة اتتئ ةكئقابات ايةلئ وشاقتئدا توركئندةپ ءجذرئپ، امان قالئپ، مانات اتتئ ذل تؤئپتئ. ول ةس جيئپ، ات جالئن تارتئپ مئنؤگة جاراعان كةزدة وعان سئرگةلئ تاي مئنگئزئپ، ةلئنة شئعارئپ سالئپتئ. ول اتا-جذرتئنا جةتكةندة كوكپاردئث ذستئنةن شئعئپ، بذل دودادا وزئنئث ةپتئ ءارئ كذشتئ ةكةنئن تانئتئپ، تايئنئث دا تذلپار تةكتةس توپجارعاندئعئن كورسةتئپ، جينالعان ةل-جذرتتئ تاثعالدئرئپتئ.
ونئ ةندئ بايقاپ، ءبئر-بئرئنةن سذراستئرئپ، «سئرگةلئ تاي مئنگةن مئنا مئقتئ بالا كئم؟» دةگةن قئزئعؤشئلئق تؤئندايدئ. تويدان كةيئن اكةسئ وتةپتئث اعاسئمةن كورئسئپ تابئسادئ. سودان مانات ةسئمئ ةل ئشئندة ذمئتئلئپ، «سئرگةلئ» اتئمةن ةتنونيم تذراقتالئپ، ول بذكئل كةيئنگئ اؤلةتكة كوشئپتئ. بذلاردئث توثئرةگئندة تئكةلةي ذرپاقتارئ عانا ةمةس، باسقا دا تؤئسقاندارئ، ءتئپتئ كئرمةلةر دة توپتاسئپتئ. اثئز بويئنشا سئرگةلئ داؤلةتتئ كئسئ بولئپ، بئرنةشة ايةل الئپ، كوپتةگةن بالا-شاعا ءوربئتئپتئ. سئرگةلئدةن باي ذلئ تارايدئ، ودان ايتبوزئم، جاثاباي، ةلئباي، باتئر، قاراباتئر، جايداق، قذلشئعاش، شالدار. وتةپتئث اعاسئنئث بالالارئ تؤتاثبالئ، قايشئلئ، اقكةثئردةك، قاراكةثئردةك تة كةيئننةن سئرگةلئنئث قذرامئنا كئرةدئ.
تاعئ ءبئر شةجئرةلئك دةرةك بويئنشا، سئرگةلئنئث 6 ايةلئ بولئپ، ءارقايسئسئنان بئرنةشة بالا كورئپ، ولاردان بئرنةشة اتا تارايدئ. ءبئرئنشئ ايةلئنةن - باتئر مةن بايجئگئت، ةكئنشئ ايةلئنةن قاراباتئر، بايتؤعان، شوقاي، اقپان، قاراكةمپئر، شئبئت، داؤشاؤقار، ةسئم مةن دوسشاباق؛ ءذشئنشئ ايةلئنةن سامةن، شاقامان، وتةؤ، بةكباؤ، ءئزباسار، قوشاقباي، مامئر مةن بوتباي؛ ءتورتئنشئ ايةلئنةن جاثاباي مةن ايتبوزئم، بةسئنشئ ايةلئنةن قاراكةثئردةك، اقكةثئردةك، شالدار؛ التئنشئ ايةلئنةن تؤتاثبالئ مةن قايشئلئ. ادةبي دةرةكتةر مةن ءبئزدئث شةجئرةنئ زةرتتةؤئمئزدئ سالئستئرا تالداعاندا، سئرگةلئ رؤئ: باتئر، قذلشئعاش، قاراباتئر، ايتبوزئم، ءذشتاثبالئ، جايداق، ةلئباي، جاثاباي، قاراكةثئردةك، اقكةثئردةك، شالدار، اقسيراق، قاراسيراق، تؤتاثبالئ، قايشئلئ، ءتورتتاثبالئ، جاناي، بودةنة بولئپ بولئنةتئنئ اثعارئلادئ. سئرگةلئنئث بذل اتالارئ ةل ئشئندة رؤعا ءبولئنئپ، ءوزارا قئز الئسا بةرؤئنة رذقسات ةتئلةدئ. وسئناؤ 18 رؤ العاشقئ اتا بولئپ ةسةپتةلمةيتئن شئعار، الايدا سئرگةلئدةن باستاپ ةكئنشئ، ءتئپتئ ءذشئنشئ بؤئن بولعانمةن، ولار كوپ ذرپاقتئ رؤلار بولئپ سانالادئ.
سئرگةلئ رؤئنئث جاؤئنگةرلئك ذرانئ «باقتيار»، ال كةيبئر اتالاردئث ءوز ئشئندة باسقا دا ذرانئ بار. ماسةلةن، ةلئبايدئث ذرانئ «ةلئباي»، ايتبوزئم «بايتةمئر»، جاثابايدا «جاثاباي»، شالداردا «توعاناس»، جايداقتا «داؤباي»، باتئردا «ةسبولات»، اقكةثئردةكتة «تايلاق»، تؤتاثبالئدا «اقشابدار»، قايشئلئدا «اقشابدار» بولئپ جالعاسادئ. ادةتتة قازاق رؤلارئ مةن تايپالارئنئث ذرانئ ءتذپ اتاسئنئث نةمةسة ذلت تاريحئندا ماثئزدئ ورئن الاتئن باتئرلار مةن بيلةردئث اتئمةن اتالادئ. كةيدة سيرةك بولسا دا ذرانعا ارعئماقتاردئث اتئ اينالادئ. بذل جةردة تؤتاثبالئ رؤئنئث ذرانئ «اقشابدار» مئسال بولا الادئ. سئرگةلئ رؤلارئنئث تاثبا بةلگئسئنئث ادةبي دةرةكتةردة بئرنةشة تذرئ كةلتئرئلةدئ.
رؤلار مةن تايپالاردئث ةتنوگةنةزئن انئقتاؤ شئندئققا جيئ كةلة بةرمةيدئ. كةيدة تاثبالاردئ سول كذيئ كوشئرة سالؤعا بولمايدئ، سوندئقتان الئس اتالاردئ بئر-بئرئمةن تؤئس دةؤ جاثساق سةكئلدئ. مئسالئ، ذلئ جذزدة سئرگةلئ رؤئنئث، ورتا جذزدة كةرةيدئث، كئشئ جذزدة تةلةؤدئث تاثبالارئ «ايشئق»، ياكي بئردةي بولئپ كةلةدئ، الايدا ولاردئث تةگئنئث تؤئستئعئ ةشقانداي ةجةلگئ دةرةكتةردة ايتئلمايدئ. ءبئزدئث زةرتتةؤئمئزدة اثئز ءتذرئندا بولسا دا ولاردئث تؤئستئعئ تؤرالئ ماعلذمات جوق. XIX عاسئردئث اياعئ مةن XX عاسئردئث باسئندا سئرداريا ءؤالاياتئنئث شئمكةنت، تاشكةنت جانة اؤليةاتا ويازدارئندا تذراتئن سئرگةلئلةر 7000 ذيدةن استام بولدئ. ولاردئث 4871 ءذيئ شئمكةنت ويازئندا، 1410 ءذي تاشكةنت، ال باسقالارئ شاعئن توپپةن اؤليةاتا ويازئندا قونئس تةپتئ. م. تئنئشباي ذلئ ءوز ةثبةگئندة 1917- جئلئ سئرداريا ءؤالاياتئ شئمكةنت ويازئنداعئ سئرگةلئلةر 70 مئث جان دةپ جالپئ سانئن كورسةتسة، اؤليةاتا بويئنشا ةشبئر مالئمةت بةرمةيدئ. سئرگةلئلةردئث ات توبةلئندةي توبئ شؤ وزةنئنئث ورتا اعئسئنئث وث جاعئندا اقمولا مةن قارقارالئ ويازدارئنئث تذيئسكةن جةرئندة قونئستاندئ. ولاردئث شؤ وزةنئندةگئ قئستاؤلارئ جالايئر رؤئ قونئسئنئث باتئس جاعئن الئپ جاتتئ. سئرگةلئلةردئث كوكتةؤئ مةن كذزةؤئ شؤدئث شالعاي سولتذستئگئندةگئ بةتپاق دالاعا كئرئگئپ جاتتئ. جارلئ-جاقئبايلار قئستاؤلاردان الئس ذزاماي، جاز بويئ سؤارمالئ جةردة ةگئس ةگئپ، كذزةؤ مةن كوكتةؤدئ توثئرةكتةپ، مالدئلارئ بةتپاقدالاعا ةندةي ةنئپ، ءوزئ ءذشئن دة، ءتورت تذلئك ءذشئن دة قذراقتاردئ پايدالاندئ. XIX عاسئر مةن XX عاسئردئث توعئسئندا سئرگةلئلةردئث باسئم كوپشئلئگئ سئرداريا وبلئسئ، شئمكةنت ويازئندا وتئرئقشئلانئپ قالدئ. ولاردئث قئستاؤلارئ بوگةن، شايان مةن بورالداي وزةندةرئنئث بويئندا ورنالاستئ. تذراقتئ تذرمئس كةشئپ، جارتئلاي كوشئپ-قونئپ ءجذردئ. ةگئن سؤعارئپ، تالئمئ ةگئنشئلئكتئ دة پايدالاندئ.
ةگئنشئلئكپةن تةك قولئ قئسقالار عانا اينالئستئ. ولار كذنكورئس قامئ ءذشئن بايلارمةن ورتاقتاسئپ، ولاردان تذقئم، ساؤئنعا سيئر مةن تذية الئپ، كذش كولئگئ ءذشئن ءونئمنئث جارتئسئن بةرئپ وتئردئ. سئرگةلئلةردئث جاتاقتارئپدا تئگةرگة تذياق از بولدئ. ولار ءتورت تذلئك ءوسئرئپ، اسئرةسة قوي مةن تذيةنئ ذستادئ. قئسقا قاراي جةم-ءشوپ دايئندادئ. 100 باسقا دةيئن مالئ بار قوجايئندار مالدارئن قورادا ذستادئ. ال، بايلار ادةتتة مويئنقذم قويناؤئن قئستادئ. سئرگةلئلةر ئشئندة وتباسئلئق ذستالاردئث ءارتذرلئ كاسئبئ وركةندةدئ، اسئرةسة، اعاش، سذيةكتةن، تةمئردةن زةرگةرلئك بذيئمدار جاسالدئ.
قاثلئ
(ذرانئ - «بايتةرةك»، «ايرئلماس»، تاثباسئ -كوسةؤ)
قاثلئ ذلئ ءجذز قذرامئنا كئرةتئن ةجةلگئ تذرك رؤئ (تايپاسئ) بولئپ ةسةپتةلةدئ. بذل رؤدئث (تايپانئث) ةتنوگةنةزئ مةن تاريحئ تؤرالئ جازبا دةرةكتةر از ةمةس. سوندئقتان ءبئز ولاردئث كةيبئرةؤئنة تولئق توقتالامئز. ولاردئث ئشئندة اؤماقتئ زةرتتةؤ ورئس شئعئستانؤشئسئ ن. اريستوأتئث ةثبةگئ. وندا اتالمئش اأتور بئلاي دةپ جازادئ: «قاثلئلار دؤلاتتار ءتارئزدئ ةجةلگئ تذرك رؤئ. بالكئم، اأةستا پةن ماحابحاراتتا قاثقا دةپ ةسكة الئناتئندار سولار شئعار. قئتايلار ءبئزدئث جئل ساناؤئمئزعا دةيئنگئ ءبئر جارئم عاسئر بذرئن سئردارياداعئ، زةراؤشان مةن ءامؤداريانئث تومةنگئ اعئسئنداعئ ذساق وتئرئقشئ ايماقتار باعئناتئن كانگيؤيدئث ذلان-بايتاق يةلئگئنة كةز بولادئ. كئشئ حاندار داؤئرئندة (25-221 ج.ج.) كانگيؤي مةن قاثلئلار ارال مةن كاسپيي تةثئزدةرئنئث ارالئعئنداعئ الان جذرتئن بيلةدئ. 568- جئلئ أيزانتيا ةلشئسئ زةمارح دزيأؤل تذرك حانئنا كةلئپ، بذل كةزدة حوليات اتالاتئن تذرك قاثلئلارئنئث جةرئن باسئپ وتةدئ. XI عاسئردا ماؤارانناحر مةن باتئس ازيانئ جاؤلاپ العان سةلجذكتةردئث وزدةرئ قاثلئ بولماسا دا، راشيد ءاد-دين اتاپ كورسةتكةندةي، ولاردئث اسكةرئنئث نةگئزگئ سذيةگئ قاثلئلاردان تذردئ. بالاساعذنداعئ سوثعئ قارلذق بيلةؤشئسئ XII عاسئردئث ةكئنشئ شيرةگئندة ءوزئن قاثلئ شابؤئلئنان قورعاؤ ءذشئن قاراقيداننئث گذرحانئن شاقئردئ.
سذلتان مذحاممةد حورةزمشاحتئث قوسئنئندا تالاستان كةلئپ ون مئثداعان قاثلئ قئزمةت ةتتئ. پلانو كارپيني قذمانداردان (قئپشاقتاردان) كةيئن قاثلئ ةلئمةن ءجذرئپ ءوتتئ. رؤبرؤك تا 1258- جئلئ بذل كوشپةلئلةردئث (саngle) اتا-جذرتئن باسئپ، ساپار شةكتئ. اقساق تةمئردئث كةزئندة قاثلئلار سئردئث وث جاعاسئن جايلادئ، ءبئراق سانئ كوپ ةمةس ةدئ. عاسئرلار بويئ ورتاسئنان وثتذستئك پةن باتئسقا باسئم كوپشئلئكتئ اتتاندئرئپ وتئردئ، ويتكةنئ ةأروپاعا قذيئنداي تيگةن عذندار مةن قئپشاقتاردئث جاؤئنگةرلةرئ وزدةرئمةن بئرگة قاثلئلاردئ ئلةستئرة كةتئپ، بارعان سايئن ولار ازايئپ، ءوز اتا-جذرتتارئندا بيلئگئ السئرةپ، شئعئستان دؤلاتتار مةن سولتذستئكتةن قئپشاقتار قئسپاعئنا ذشئراپ، سئرداريانئث ورتا اعئسئنداعئ جاعالاؤلارعا ئعئستئ. قازاق-قئرعئز وداعئنا قاثلئلار از رؤ بولئپ قوسئلادئ، سةبةبئ ولاردئث كوپشئلئگئ شايباني اؤلةتئمةن ماؤاراناحرعا كةتئپ قالعان ةدئ. XIX عاسئردئث اياعئ مةن XX عاسئردئث باسئندا، ن. اريستوأ كورسةتكةندةي، قاثلئلاردئث رؤلئق توبئ تاشكةنت توثئرةگئندة عانا ةمةس، سونئمةن بئرگة جةتئسؤ ؤالاياتئنئث قاپال مةن الماتئ ويازدارئندا دا قونئستاندئ.
قاثلئ رؤئنئث تةگئ تؤرالئ ورئس ةتنوگرافئ ا. حارؤزين ءوز ةثبةگئندة عاجايئپ اثئز مالئمةت بةرةدئ. «قاثلئ تايپاسئ...» ءبئر كةزدةردة جالايئرلار سياقتئ جةكة رؤ بولئپ ءومئر ءسذردئ. قاثلئ اتئن، راشيد ءاد-ديننئث ايتؤئنشا، وعئز حاننئث (تذركتةردئث اتاسئ) ءوز تؤئستارئمةن كذرةسئندة ونئث جاعئنا شئققان تذرك رؤلارئ الدئ: ولار «مالدئ جةگئپ، ءوز قال-قادارئنشا اربا جاسادئ جانة تذركتةر اربانئ قاثلئ دةيدئ» دةپ جازدئ ول. قاثلئلاردئث شئعؤ تةگئ تؤرالئ ءابئلعازئ تومةندةگئدةي اثئزدئ كةلتئرةدئ: «وعئز حان بارئپ، تاتارلارعا ءتيدئ. تاتار حانئ سان مئث اسكةرئمةن وعان قارسئ شئقتئ؛ ولار شايقاسئپ، وعئز حان كةنةت شابؤئل جاساپ، ونئث (تاتار حانئنئث) قولئن بئت-شئت قئلدئ. وعئز حاننئث قولئنا كوپ ولجا ءتذستئ، ولاردئ تيةپ الئپ كةتؤگة لاؤ جةتپةيدئ. ولاردئث قاسئندا قولئ ةپسةكتئ ءبئر شةبةر كئسئ بولئپ، ول ويلانئپ-تولعانئپ اربا جاسادئ. وعان قاراپ، ءبارئ دة اربا قذراستئرئپ، وعان ولجانئ تيةپ، ءبارئ ذيئنة قايتئپ كةلدئ. اربانئ «قاثلئ» دةپ اتادئ. ول قوزعالعاندا «قاثق» دةپ دئبئس شئعاراتئن سةبةپتئ ونئ «قاثق» اتادئ. ونئ جاساعان ادامدئ «قاثقئلئ» دةدئ. بذكئل قاثلئ ةلئ سول ادامنئث ءذرئم-بذتاعئ». اكادةميك أ. أ. بارتولد تة قاثلئلار تؤرالئ قذندئ ماعلذمات بةرئپ كةتةدئ: «قذماندار مةن قئپشاقتاردئث ءتذيئسؤئ، سوثعئلاردئث قاثلئلارمةن جاقئن تؤئستئعئ كذمان تؤعئزبايدئ. XII عاسئر مةن XIII عاسئرداعئ مذسئلمان جئلناماشئلارئ قاثلئ مةن قئپشاق سوزدةرئن سينونيم رةتئندة قولدانادئ. ةگةر كانگيؤي مةن قاثلئ اتاؤلارئن ءوزارا جاقئنداستئرؤ مذمكئندئگئ بولسا، وندا ءبئر كةزدة تذرك جذرتتارئنئث ةث باتئسئن جايلاعان ةجةلگئ تايپا قاثلئلار بولئپ تابئلادئ».
قئرعئز حالقئنئث قذرامئنا ةنگةن قاثلئ مةن قئپشاقتار تؤرالئ اريستوأ جازدئ، ودان باسقا قاثلئ جذرتئنئث مةكةنئ ءبئر كةزدة قيئر شئعئسقا قاراي سوزئلئپ جاتقانئ جايئندا ءبئرقاتار تاريحي دةرةكتةر كةلتئرؤگة بولادئ. XII عاسئر باسئندا قاثلئلار قارلذقتارمةن بئرگة بالاساعذنعا قاتةر ءتوندئردئ (جؤأةيني)؛ XIII عاسئرداعئ المالئقتا قذرئلعان تذركتةر يةلئگئن قاثلئلار قذرؤئ دا عاجاپ ةمةس، ةث اقئرئندا راشيد ءاد-دين قاثلئلار نايماندار جةرئندة، ةرتئستئث جوعارئ جاعئندا تذردئ دةپ كورسةتةدئ. قالاي بولعاندا دا، دةپ جازادئ س. امانجولوأ، م. قاشعاري (XI عاسئر) ءوزئنئث ايگئلئ ةثبةگئندة قاثلئلاردئ رؤ رةتئندة ةسكة المايدئ. ول: «قاثلئ قئپشاقتاردئث ذلئ ادامدارئنئث ءبئرئ» دةپ جازادئ. بذل تذجئرئم قئپشاقتار مةن قاثلئلاردئث بئرلئگئ تؤرالئ اكادةميك بارتولدتئث ويئنا جان بئتئرةدئ، سوندئقتان قاثلئلار حاقئندا ارنايئ ايتئلمايتئن شئعار. الايدا، بذنداي بئرلئك ؤاقئتشا دا بولؤئ كادئك. XI عاسئردان كةيئن قئپشاقتار مةن قاثلئلاردئث جةكة ءومئر ءسذرؤئ كوپ جايدئ اثعارتادئ. باسقا قئرئنان قاراعاندا، م. قاشعاري داؤئرئندة قاثلئلاردئث كوبئسئ كئشئ ازيادا بولعانئ سةبةپ شئعار دةيتئن وي كةلةدئ. سوثعئ ذيعارئم اكادةميك گوردلةأسكيدئث زةرتتةؤلةرئمةن پئسئقتالا تذسةدئ، ول «وعئزدان كوپ بذرئن، ةلدئ تذركتةندئرؤ ءجذردئ. قالاش، قارلذق، قاثلئ، قئپشاق كوپتةن بةرئ ءتذز تذرعئندارئن باعئندئرئپ جاتتئ» دةپ جازادئ. قاثلئلاردئث مذلدة جوعالئپ كةتؤئ تؤرالئ اثگئمة تؤئندامايتئنئ ايقئن. ماحمذد قاشعاري XI عاسئردا عذمئر كةشكةن قاثلئلاردان باسقا، قازاقستانمةن قوسا، ورتا ازيادا ءومئر سذرگةن كوپتةگةن رؤلاردئ سؤرةتتةپ، قامتي العان جوق. دةگةنمةن، باسقا دةرةكتةر بويئنشا قاثلئلاردئث دةنئ قازاقستان مةن ورتا ازيانئ وتة ةرتةدةن مةكةندةپ كةلةدئ. بذل، بئرئنشئدةن، موثعول جورئعئ (XIII عاسئردئث باسئ) سامارقانعا جةتكةندة بذل شاهاردا 40000 قاثلئ مةن پارسئ ساربازدارئ بار ةدئ. ودان ءارئ تةمئر جورئقتارئندا ايتئلعانداي، ولار جوشئ ذلئسئندا سئرداريا مةن تالاس اراسئنداذشئراسادئ. قازاقتاردان باسقا تذرك حالئقتارئنئث اراسئندا قاثلئلاردئث بار ةكةنئمةن ةسةپتةسپةؤگة بولمايدئ. ماسةلةن، التاي مةن ةنةساي تذركتةرئنئث ئشئندةگئ، سونئمةن قاتار ساقالار اراسئنداعئ كانگالاستاردئ ءوز قانداستارئنان وتة ةرتةدة ءبولئنئپ كةتكةن ةجةلگئ قاثلئلار دةپ قابئلداماي وتئرا المايمئز. م. تئنئشباي ذلئ ءوزئنئث «قازاق حالقئنئث تاريحئنا قوسئمشالار» دةگةن قذندئ، شاعئن ةثبةگئندة قئسقاشا، ءبئراق تولئق قيسئنئمةن قاثلئ تاريحئن زةرتتةيدئ.
ول «قاثلئ قئتايلارعا كانگيؤي اتئمةن ج.س. دةيئنگئ II عاسئردا ءمالئم بولدئ» دةپ جازدئ. داؤ جوق، قاثلئ سئرداريا وزةنئن مةكةندةگةن تذرك رؤئ. سامارقان، بذحارا مةن حورةزم ءوثئرئ دة قاثلئلارعا باعئنئپ وتئردئ. ج.س. العاشقئ جئلدارئندا قاثلئلار عذندارمةن بئرئگئپ، ذيسئندةر جانة قئتايلارعا قارسئ شايقاستئ. VI عاسئردا قاثلئلاردا ءتورت دوثعالاقتئ اربا بولدئ. X عاسئردا قاثلئلار اراسئنان سةلجذك اؤلةتئنئث نةگئزئن سالعان سةلجذك دةگةن كوسةم قارا ءذزئپ شئعئپ، XII عاسئردئث ةكئنشئ جارتئسئ مةن 13- عاسئردئث ءبئرئنشئ جارتئسئنا دةيئن سئرداريانئث جوعارئ جاعئ مةن كئشئ ازيادا بيلئك قذردئ. 11- عاسئردئث باسئندا بذل رؤدئث حالارلئ اتتئ ءبئر بولشةگئ ارمةنياعا قونئس اؤداردئ، سونئث نةگئزئندة 13- عاسئردا بولاشاق وسمان يمپةرياسئنئث ذيتقئسئ قذرئلدئ. 12 - عاسئردا قاثلئلار شؤ وزةنئنئث بويئندا ذشئراسادئ. X عاسئردا ماؤارانناحردئ باسا-كوكتةگةن تذركتةردئث ةث كوبئ قاثلئلار ةدئ. سودان باستاپ، ماؤارانناحر تذركئستان دةپ اتالادئ. حورةزمشاح (مذحاممةد حورةزمشاح) داؤئرلةپ تذرعاندا، تذركئستاندا قاثلئلاردئث دةگةنئ ءجذرئپ تذردئ؛ حورةزمشاحتئث اناسئ تذركةن-قاتئن قاثلئدان شئققان بولاتئن. وتئرار قامالئنئث ءامئرشئسئ قايئر حان ونئث جيةنئ. حورةزمشاحتئث شئثعئسحانعا قارسئ قويعان باستئ كذشئ قاثلئلار بولئپتئ. XIII عاسئردا پلانو كارپيني مةن رؤبرؤك قاثلئلار جةرئمةن ءوتئپ، ولاردئث قونئسئن سئرداريانئث تومةنگئ اعئسئ مةن قاراقذمدا كةزدةستئرسة، تةمئر جورئقتارئنان ءبئز ولاردئث 14- عاسئردئث اياعئندا جوشئ ذلئسئنئث ءبئر بولئگئن قذراپ، سئرداريا مةن تالاس اراسئندا كوشئپ جذرگةنئن تذسئنةمئز. 17- عاسئردئث باسئندا تاشكةنت ويازئندا تذراتئن قاثلئلار مةن قاتاعانداردئ تذرسئن حان جةكة بيلةپ-توستةدئ. 1629- جئلئ «ةثسةگةي بويلئ ةر ةسئم» وثتذستئك وثئرئندةگئ قازاقتاردئ توناعانئ ءذشئن تذرسئن حاندئ ءولتئرئپ، قاثلئ مةن قاتاعانداردئ قؤعئندادئ. ولاردئث ءبئر بولئگئ سئردئث ارعئ بةتئنة باس ساؤعالاپ، قالعاندارئ «شانئشقئلئ» اتئمةن قاثلئلارعا قوسئلدئ. أ. أوستروأ ءوز ةثبةگئندة قاثلئلاردئث ةجةلگئ تايپا جانة ولاردئث تذرك تئلدةس ةكةنئن ءذزئلدئ-كةسئلدئ مويئنداپ، كورسةتئلگةن دةرةكتةر نةگئزئندة رؤدئث قئسقاشا تاريحئن شولئپ وتةدئ.
قاثلئ رؤئنئث ةتنوگةنةزئ مةن ةتنيكالئق تاريحئ، تايپالئق قذرئلئمئ مةن ةرةكشةلئكتةرئ تؤرالئ اكادةميك ءا. قايداردئث قازاق ةنسيكلوپةدياسئندا ماقالاسئ جاريالانعان. بذل ماقالانئ جازؤ ذستئندة ول جوعارئدا كورسةتئلگةن جانة كورسةتئلمةگةن لينگأيستيكالئق دةرةكتةردئ مذقيات زةرتتةگةن. ءا. قايدار ن. اريستوأ جانة باسقالاردئث ءئزئن الئپ، باسقا ماعلذماتتاردا كةزدةسپةيتئن قاثلئ رؤئنئث تايپالئق قذرئلئمئن بةرئپ، قئسقاشا تاريحئنا توقتالئپ، ولاردئث ةجةلگئ تذرك تئلدةس ةكةنئن سالماقتئ دالةلدةيدئ. ءا. قايداروأتئث تةكتانؤ كةستةسئندة قاثلئلاردئث اتاسئ مايقئ بي بولئپ سانالادئ. قاثلئ رؤئ سارئ قاثلئ مةن قارا قاثلئ بولئپ ةكئگة بولئنةدئ، ونئث ذستئنة سئرداريا مةن جةتئسؤ قاثلئلارئ دا وسئلاي جئكتةلةدئ. ذلئ ءجذز توبةيدةن تاراتساق، ودان بايتةرةك، ودان قاثلئ، ودان قانقوجةك، كةلدئبةك. كةلدئبةكتئث ءبئرئنشئ ايةلئ سارئ بايبئشةدةن سارئ قاثلئ ذرپاقتارئ، ال ةكئنشئ ايةلئنةن قارا قاثلئ ذرپاقتارئ ءوربيدئ. سئرداريا قاثلئلارئ سارئ قاثلئ (ولار بةس اتا: اقبوتا، اقئنقوجا، تةلقوجا، ومئرتقا، ميام) مةن قارا قاثلئ (ولار 6 اتا: توعئزباي، وثباي، توعاناي، باقا، باتئراق، قارا). جةتئسؤ قاثلئلارئ دا سارئ قاثلئ (بةس اتا: السةيئت، تذركة، شوقپار، قذيئسقانسئز جانة شانئشقئلئ) مةن قارا قاثلئ (6 اتا: ةرةزةن، قاسپان، ةثكة، تانتا، ورازئمبةت، باقا) بولئپ تارايدئ. بذل اتا-تةكتئ سالئستئرئپ، اكادةميك ءا.قايدار جةتئسؤ قاثلئلارئنئث اتاسئ سئرداريا قاثلئلارئ بولئپ تابئلادئ دةگةن دذرئس قورئتئندئعا كةلةدئ. ءبئزدئث زةرتتةؤلةرئمئز دة سوعان سايكةس. جةتئسؤدا قونئستانعان قاثلئنئث كةيبئر رؤلئق توبئ «اق قاثلئ» جانة «قئزئل قاثلئ» دةپ تة بولئنةدئ، سوثعئلارئ سارئ قاثلئنئث ءبئر تارماعئ تةلقوجا اتاسئنئث ذرپاقتارئ بولئپ ةسةپتةلةدئ. سونئمةن قاتار ءا. قايداردئث «سارئ قاثلئ»، «قارا قاثلئ»، «اق قاثلئ»، «قئزئل قاثلئ» ةتنونيمدةرئنئث بئرئگؤ سالدارئ تؤرالئ پئكئرئ دة ورئندئ. ول الگئلةر اتا-بابالارئنئث ءوز ةسئمدةرئ ءتذر-ءتذسئ مةن كيئمئنة بايلانئستئ ةمةس دةپ سانايدئ. بارئنةن بذرئن بذل قئرعئزداعئداي كةيبئر رؤلاردئث «سول قانات» پةن «وث قانات» اتالاتئن ءبئر-بئرئمةن قاتئستئ گةوگرافيالئث ورنئن انئقتايدئ. جوعارئداعئ دةرةكتةرگة سذيةنئپ، قاثلئ رؤئنئث ةتنوگةنةزئ ماسةلةلةرئن قوزعاپ، ولاردئ ةجةلگئ كانگيؤي-تذركتةردئث تئكةلةي تذقئمئ دةپ سانايمئز.
قاثلئ رؤئنئث شئعؤ تةگئ تؤرالئ الگئ اأتورلار پئكئرئنة قاراما-قارسئ تذجئرئم دا ايتئلئپ قالادئ. ماسةلةن، بةلگئلئ ةتنوگراف، ت. ا. جدانكو ءبئزدئث داؤئرئمئزگة دةيئنگئ II عاسئرداعئ كانگيؤيلةردئ XI-XII عاسئردان كةيئن پايدا بولعان قاثلئلارمةن ءتذيئستئرؤ دذرئس ةمةس دةپ ةسةپتةيدئ. ودان ءارئ ول كانگيؤيلةر «تةك قانا قاثلئلار عانا ةمةس، ةرتةدةگئ ةتنيكالئق قابات» دةپ تذسئندئرةدئ. قاثلئلاردئث تئلدئك تاؤةلدئلئگئنة توقتاپ، «ارال ماثئنداعئ تذرعئندار قاثعار-قئپشاقتار ةتنوگةنةزئنئث نةگئزئنة جاتادئ «ولاردئ تذركتةندئرؤ تةك ءبئزدئث ءداؤئرئمئزدئث IV-VIII عاسئرئندا ءجذردئ، سوندئقتان ةجةلگئ كانگيؤيلةردئ تذرك دةپ اتاؤعا نةگئز جوق» دةپ تذيةدئ. بذل اأتوردئث كوزقاراسئن تولئق سئيلاي وتئرئپ، دةپ جازادئ أ. أوستروأ، ةجةلگئ كانگيؤيلةر مةن قاثلئلاردئث ةتنيكالئق استاسؤئن كورمةؤ دذرئس ةمةس دةپ ةسةپتةيمئز. ونداي ذلاسؤلار ءسوز جوق بولدئ. شئن مانئندة ءبئز قاثلئلاردئث ورتا ازيا مةن قازاقستاننئث قازاق، وزبةك، قاراقالپاق حالئقتارئنئث ساياسي جانة ةتنيكالئق تاعدئرئندا ماثئزئ ةرةكشة ةكةنئن بئلةمئز. ت. ا. جدانكو پئكئرئنشة، 11-12 عاسئردان بذرئن پايدا بولعان ازداعان قاثلئ رؤ-تايپالئق بئرلةستئگئنئث قولئنان ونداي الؤةتتئ تئرشئلئك كةلةر مة ةكةن؟ ونئث ذستئنة ءابئلعازئ كورسةتكةندةي، بذل قاثلئلاردئث باسئم كوپشئلئگئن شؤ مةن تالاس وثئرئندة موثعول باسقئنشئلارئ تالقانداپ جئبةرگةن بولاتئن. بذل جةردة ءبئز كةيئنگئ ؤاقئتتاعئ قاثلئلاردئث ةتنيكالئث نةگئزئن قذرايتئن ةجةلگئ ءارئ سانئ كوپ (20 مئث شاثئراق) كانگيؤي حالقئمةن توقايلاسئپ وتئرمئز. ءبئز أ. أوستروأتئث ةجةلگئ كانگيؤيلةر مةن قازئرگئ قاثلئلاردئث تةرةث جالعاستئعئ بار دةگةن تولئق دالةلئ بار دايةكتةمةسئن قذپتايمئز.
قاثلئلاردئث جاؤئنگةرلئك ذرانئ «بايتةرةك»، «ايرئلماس» (اريستوأ، امانجولوأ، تئنئشباي ذلئ، قايدار بويئنشا)، ال رؤلئق تاثباسئ - كوسةؤ تاثبا. XIX عاسئردئث اياعئ مةن XX عاسئردئث باسئندا قاثلئ رؤئنئث اتالارئ جةتئسؤ ءؤالاياتئ قاپال مةن الماتئ ويازدارئندا، سئرداريا ءؤالاياتئ اؤليةاتا، شئمكةنت پةن تاشكةنت ويازدارئندا قونئستانئپ جذردئ. XIX عاسئردئث اياعئندا ن. اريستوأ قاثلئنئث شاعئن توبئ الماتئ ويازئندا (300 ءذي) كةزدةسةتئنئن حابارلايدئ. اؤليةاتادا 350 ءذي، شئمكةنتتة 478 ءذي، تاشكةنت ويازئندا 1650 ءذي مةكةندةدئ. ءا. قايدار قازاق ةنسيكلوپةدياسئندا 1885 جئلئ تاشكةنت ويازئندا قذرامالاردئث 24400 ءتذتئنئ بولئپ، ولاردئث ئشئندة قاثلئلار مةن شانئشقئلئلار 14 مئث ءتذتئن ةكةنئن ايتادئ. م. تئنئشباي ذلئ ءوز ةثبةگئندة قاثلئلار مةن شانئشقئلاردئث 1917- جئلعئ جالپئ سانئن ويازدار بويئنشا بةرةدئ. ماسةلةن، تاشكةنت ويازئندا 160 مئث جان، اؤليةاتادا 20 مئث جان، الماتئ ويازئندا 10 مئث جان ءومئر سذرگةن. جوعارئداعئ ءذش ويازدا بارلئعئ 190 مئث جان تذرئپ جاتتئ.
جةتئسؤ ءؤالاياتئنداعئ كاثلئلار قاپال مةن الماتئ ويازدارئندا قونئستاندئ. ءسويتئپ، قاثلئ رؤئنئث ءذش اتاسئ قاپال ويازئنئث جةرئندة التئنةمةل تاؤلارئن قئستادئ. قئزئل قاثلئ رؤئنئث قاؤئمئ ارقارلئ، قوعالئ، بايجانباستاؤ، مامئرحانباستاؤ مةن دونةنبايباستاؤ شاتقالدارئندا قونئس تةپتئ. قاسپان قاثلئ رؤئ قاراباستاؤ، قاسقاجول، قذمالاقتئ مةن مايبذلاق قويناؤلارئن جةرسئندئ. بادئراق قاثلئ قذروزةك، پئشةن ساي، شولادئر، قويانكوز، ذزئنبذلاق، مايتوبة مةن ماناس ماثايئن جايلادئ. بذل اتالاردئث كوكتةؤئ مةن كذزةؤلةرئ وزدةرئ جةكة پايدالاناتئن جةردئث توثئرةگئندة جاتتئ. ول مةكةنگة جاقئن تذستا شةتةنساي، ءذشبذلاق، قاراعايلئباسئ مةن دولانالئ شاتقالدارئندا جايلاؤئ ورنالاستئ. جةتئسؤدئث وزگة قاثلئلارئ الماتئ ويازئنئث شئعئس جاعئنداعئ البان رؤئ سةگئزسارئلارمةن، باتئستا ئلة وزةنئنئث سول جاعاسئنداعئ شاپئراشتئ رؤئنئث شئبئل اتالارئمةن قويان-قولتئق تذرئپ جاتتئ. سئرداريا قاثلئلارئنئث ازداعان توبئ اؤليةاتا ويازئنئث تالاس وزةنئنئث القابئندا، شئمكةنت ويازئنئث ارئس جانة كةلةس وزةندةرئنئث قذيئلئستارئندا قونئستاندئ. بذل ولكة قاثلئلارئنئث كوپشئلئگئ سئردئث ورتا اعئسئنداعئ تاشكةنت ويازئندا ورنالاستئ. سئرداريا قاثلئلارئنئث نةگئزگئ شارؤاشئلئعئ سؤارمالئ ةگئنشئلئك بولدئ، ال جةتئسؤلئقتار ةگئن سالسا دا ءتورت تذلئك وسئرؤمةن شذعئلداندئ.
شانئشقئلئ
(ذرانئ - «ايرئلماس»، «شانئشقئلئ»، تاثباسئ - قولتاثبا /شانئشقئنئث جالعئز ذشئنا كةلئثكئرةيدئ.)
شانئشقئلئ دا ذلئ ءجذز قذرامئنا كئرةتئن رؤ. بذل رؤدئث شئعؤ تةگئ مةن تاريحئ جايئندا كونة دةرةكتةردة ةشنارسة جوق. 18- عاسئردئث ورتاسئنان باستاپ، ورئس دةرةكتةرئندة (پ. ي. رئچكوأ، ا. ي. تةأكةلةأ، ا. لةأيتين، ش. ءؤاليحانوأ) «ول (شانئشقئلئ) ذلئ ءجذز قذرامئنا كئرئپ، قاراتاؤ مةن تالاس وزةنئنئث كذنگةيئندة كوشئپ جذرةدئ» دةگةن ماعلذمات بار. العاش رةت شانئشقئلئ رؤئنئث تاريحئ مةن شئعؤئ تؤرالئ ن.اريستوأ ءوز جورامالئن كةلتئرئپ، شانئشقئلئنئث وتانئ التايداعئ بي وزةنئنئث ءبئر سالاسئ اققؤ وزةنئ مةن شوشقالئ، شاثعئلبذلاق، قالجئر وزةنئ اعئپ شئعاتئن مارقاكولدئث ساعاسئنداعئ قذماندار اراسئندا دةپ تذسپالدايدئ. قاثلئ مةن شانئشقئلئنئث شئعؤ تةگئ جوعارئداعئ كةلتئرئلگةن اثئزدا باقتياردئث وكئل بالاسئ قاتاعانمةن بايلانئستئرئلا قاراستئرئلئپ، شانئشقئلئنئث ةجةلگئ مةكةنئ رةتئندة التاي ولكةسئ ايتئلادئ. قاتاعاندار تؤرالئ ءابئلعازئ ةسكة الئپ، ءوزئ (ءابئلعازئ) قازاقتار اراسئندا 1632- جئلئ بولعاندا قازاق حانئ ةسئم حان تاشكةنت بيلةؤشئسئ قازاقتان شئققان تذرسئن حاندئ ءولتئرئپ، قاتاعانداردئ توناپ، قئسئمشئلئق كورسةتكةنئن ايتادئ. ول قاتاعانداردئ الذن-گوانئث ذلكةن ذلئ بذقئم-قاتتاننان شئعارادئ. ال راشيد ءاد-دين قاتاعانداردئ كوشپةلئ رؤ قاتاقين دةپ اتاپ، ولاردئ الذن-گوانئث ذلكةن ذلئ بؤ گؤنحاتاقيدان تاراتادئ. سول سةبةپتئ قاتاعاندار تذركئستاندا تةك شئثعئس داؤئرئندة، شاعاتاي ساربازدارئنئث قذرامئندا سولارعا قئزمةت ةتئپ، پايدا بولدئ دةپ توپشئلاؤعا بولادئ. ارينة، ولاردئث سانئ ونشا كوپ ةمةس ةدئ. سئرداريادا قاتاعاندار جةرگئلئكتئ قاثلئ مةن شانئشقئلئلار قذرامئنان تذرئپ، الدة ءبئر قاتاعاننئث ايگئلئ بةگئن قورعاؤ ءذشئن سولارعا قوسئلعاندار بولاتئن.
وداقتئث ئدئراپ، ةسئم حاننئث قؤدالاؤئنئث سالدارئنان سئرداريانئث وث قاباعئنداعئ قاتاعان رؤئ دا ءئزئم-عايئم جوعالادئ. ولاردئث قالعان-قذتقان بولئگئ باسقا تايپالارعا قوسئلئپ، نةمةسة شانئشقئلئ رؤلارئنا ءسئثئپ، شانئشقئلئ بولئپ كةتتئ. قاتاعانداردئث باسئم كوپشئلئگئ شايباني اؤلةتئمةن بئرگة ماؤارانناحرعا كةتئپ، ءبئر بولئگئ قازاقستان اؤماعئن مةكةندةپ قالدئ. XIX عاسئردئث ةكئنشئ جارتئسئندا قاتاعاندار (قورالاستار) اؤليةاتا ويازئندا تذرئپ كةلدئ (ماقاشةأ پةن سميرنوأ كورسةتؤئنشة). قاتاعانداردئث كوپشئلئگئ باسقا قازاق رؤلارئمةن ميداي ارالاسئپ كةتتئ، ماسةلةن، ئستئ اتالارئنئث ئشئندة اسانقاراعان مةن بايقاراعان ءالئ كذنگة شئمكةنت ءؤالاياتئندا تذرئپ كةلة جاتئر دةسةدئ. م. تئنئشباي ذلئ قاتاعانداردئث ءبئر بولئگئ شانئشقئلئ بولئپ، قاثلئ رؤئنا قوسئلئپ كةتتئ دةپ ةسةپتةيدئ. شانئشقئلئ رؤئ تؤرالئ تاعئ ءبئر جورامالدئ ن. اريستوأ العا تارتئپ، ول: «شانئشقئلئ اتاؤئن سونئمةن قاتار موثعولدئث «يؤاكتگاومي-شيدة» ايتئلاتئن چانشيؤت، ايتپةسة چانكشيكيت رؤلارئ راشيد ءاد-دين ةثبةگئ بويئنشا قياتتاردئث تارماعئ جةنشقذت ةسئمئنة ساي كةلةدئ. ولاي بولسا، شانئشقئلئ ذرپاعئ شاعاتاي كةزئندة قاثلئنئث جةرگئلئكتئ رؤئنان قالئپتاسئپ، شاعاتاي موثعولدارئنان شئققان چانشيؤت نةمةسة شانئشقئلئ اتاسئنئث اتئن يةمدةنئپ، وداق تذرئندة قذرئلدئ»، دةپ ةسةپتةيدئ. ءبئزدئث قولئمئزدا شانئشقئلئ رؤئنئث شئعؤئ مةن تاريحئ تؤرالئ بذل جورامالدئ ناقتئلايتئن جازبا، نةمةسة باسقا دةرةكتةر جوق بولعاندئقتان، وسئمةن شةكتةلؤگة ءماجبذرمئز. سوعان قاراماستان، شانئشقئلئ رؤئ تؤرالئ ن. اريستوأتئث پايئمداؤلارئ كوثئلگة قونئمدئ ةكةنئن ايتا كةتكةن ءجون. شانئشقئلئنئث التايدان شئققانئ تؤرالئ توپونيمدةر مةن ةتنونيمدةر نةگئزئندةگئ وي، اتاؤلاردئث كةيبئر موثعول ةتنونيمدةرئمةن سايكةستئگئ تؤرالئ، ولاردئث جةرگئلئكتئ قاثلئلار مةن قاتاعاندارمةن بايلانئسئ تؤرالئ تاعئ باسقا مالئمةتتةر تولئق نازار اؤدارتادئ. شانئشقئلئنئث اتا-تةگئنئث قذرامئ حاقئندا م.تئنئشباي ذلئنئث شاعئن ماقالاسئنان باسقا ادةبي دةرةكتةر نةكةن-ساياق. تئنئشباي ذلئنئث زةرتتةؤئنشة، شانئشقئلئدان سئمئرشئق، ودان ايرئلماس (شانئشقئلئلاردئث ذرانئ)؛ ودان قذرباقا (بالئق، ساثئراؤ، مامئت)، دارقان، قئرئقساداق، بةكتاؤ (قئرپئق، اراپشئ، سئردئم)، جويسئن، باعئس (قئرعئزتةكتئ). ءبئزدئث زةرتتةؤئمئزدة دة شانئشقئلئ تؤرالئ جاريالانئمدار جارئتئمسئز. شةجئرة بويئنشا قوعامنان ءذش ذل: قاثلئ، شانئشقئلئ، قاتاعان تؤادئ. شانئشقئلئدان - بالئق، كذرپئك، دارقان، ساثئراؤ. بالئقتئث كئندئگئنةن ءتورت بالا بار: تورقئس، كوثسالئق، بالتا، اقكةرةي. كذرپئكتةن - مامئت، ارانشئ، اجئكة، بةساؤئل، سذرئم، كيات. دارقاننان - قذلتؤما، ةثكةش، شوتئم، ورشاق. ساثئراؤدان - كوكمويئن، ساركة، باقا ، جاثبئرشئ.
شانئشقئلئ رؤئنئث جاؤئنگةرلئك ذرانئ بايگةدة «ايرئلماس»، ذرئس-قاقتئعئستا «شانئشقئلئ». بذل تؤرالئ گرودةكوأ، اريستوأ، تئنئشباي ذلئ جازدئ، ال امانجولوأ «ايرئلماس» پةن «بايتةرةك» دةپ ةسةپتةيدئ. بذل كةيبئر شانئشقئلئ اتالارئنئث قاثلئلار قذرامئنا كئرگةندئكتةن، ولار «بايتةرةك» ذرانئن پايدالاناتئنئنا قاتئستئ تؤعان. شانئشقئلئنئث رؤلئق تاثباسئ - قولتاثبا.
XIX عاسئردئث اياعئنا تامان شانئشقئلئلاردئث از بولئگئ جةتئسؤ ءؤالاياتئ الماتئ ويازئنداعئ تذرگةن وزةنئ بويئندا عذمئر كةشكةن. سئرداريا ءؤالاياتئ تاشكةنت ويازئندا 2000 ءتذتئن، الماتئ، قاپال، اؤليةاتا، شئمكةنت جانة تاشكةنت ويازدارئندا بارلئعئ 10000 ءتذتئن بولعان. م. تئنئشباي ذلئنئث دةرةگئنشة، 1917- جئلئ قاثلئلار مةن شانئشقئلئلار الماتئ ويازئندا 10 مئث جان، اؤليةاتادا 20 مئث جان، ال تاشكةنت ويازئندا 160 مئث جان ءومئر سذرگةن. تاعئ دا سول كورسةتؤ بويئنشا، جوعارئداعئ ءذش وياز كولةمئندة 190 مئث جان شانئشقئلئلار قونئستانئپ جذرگةن. قاثلئلار مةن شانئشقئلئلاردئث سانئ تؤرالئ مالئمةتتةر ولاردئث نةگئزئنةن قازاقستاننئث وثتذستئگئنة تارالعانئن كورسةتةدئ. بذل بارشا ويازداردا قاثلئلار مةن شانئشقئلئلار ءتورت ماؤسئم بويئ قويان-قولتئق كوشئپ-قونئپ جذرگةندئكتةن، ولار بئرگة سانالادئ، ءبئراق جان باسئ جاعئنان تةپة-تةث ةمةس ةدئ. قاپال، الماتئ، اؤليةاتا ويازدارئندا شانئشقئلئلاردان گورئ قاثلئلار باسئم بولاتئن، ال تاشكةنت ويازئندا جوعارئدا ايتئلعانداي، شانئشقئلئلار 2000 ءتذتئن قذرادئ. قاثلئلار مةن شانئشقئلئلاردئث قاپال ويازئنداعئ اتا-قونئسئ التئنةمةل تاؤلارئنئث ةتةگئندة، الماتئ ويازئندا تذرگةن وزةنئنئث اثعارئندا، اؤليةاتا ويازئندا تالاس وزةنئنئث اثعارئندا جانة تاشكةنت توثئرةگئندة كةلةس پةن شئرشئق وزةندةرئ بويئندا ورنالاستئ.
شانئشقئلئ رؤئنئث نةگئزگئ كاسئبئ ءتورت تذلئك مال ءوسئرئپ، سؤارمالئ ةگئنشئلئكپةن اينالئسؤ بولاتئن. ولار جارتئلاي وتئرئقشئ جانة وتئرئقشئ عذمئر كةشتئ. وتئرئقشئلار ةگئن سالئپ، ءبيداي، ارپا، تارئ مةن قاؤئن-قاربئز ةكتئ.
سونئمةن، ءبئز ذلئ ءجذزدئث ءئرئ-ءئرئ ون ءبئر رؤئنئث رؤلئق-تايپالئق قذرئلئمئ، ولاردئث جةتئسؤدئث قاپال، جاركةنت پةن الماتئ ويازدارئنداعئ، سئرداريا ءؤالاياتئنئث اؤليةاتا، شئمكةنت پةن تاشكةنت ويازدارئنداعئ XIX عاسئردئث اياعئ مةن XX عاسئردئث باسئنداعئ قونئستانؤئ تؤرالئ قئسقاشا شولؤئمئزدئ اياقتايمئز.
رؤلاردئث رؤلئق قذرئلئمئ تؤرالئ ماعلذمات بةرمةي تذرئپ، الدئمةن مذمكئندئگئنشة ةجةلگئ رؤلار: ءذيسئن، دؤلات، جالايئر مةن قاثلئنئث شئعؤئ مةن تاريحئ جايئندا دةرةكتةر بةرؤ قاراستئرئلدئ. ودان كةيئن رؤلار مةن اتالاردئث قونئستانؤئ، كوشئ-قونئ دا ذمئت قالعان جوق. اؤا رايئ مةن جةر ئثعايئنا بايلانئستئ جةكة رؤلار، اتالار مةن قاؤئمداستئقتئث نةگئزگئ كاسئبئنئث باعئتئ اتاپ ءوتئلدئ. قال-قادارئنشا ءار اؤداندارداعئ تذرعئنداردئث تذرمئس-تئرشئلئگئ دة تئلگة تيةك ةتئلدئ
دةرةككوز: ح.ارعئنبايةأ، م.مذقانوأ، أ.أوستروأتئث «قازاق شةجئرةسئ قاقئندا» كئتابئ. 2000- جئل.