ةث اقئلدئ ادام كئم؟

استانا. 9- ماؤسئم. قازاقپارات- ...جو-جو-جوق، ونئث قذپياسئن بئلمةيمئز. بئلسةك، اقئلدئ بولئپ الار ةدئك قوي. ءبئز مذندا تةك الةمدةگئ ةث اقئلدئ ادام دةگةن اتتئ قالاي الؤعا بولاتئنئ تؤرالئ ايتپاقپئز. ناقتئراق ايتقاندا، الةم «ةث اقئلدئ» دةپ كئمدةردئ جانة قانداي سةبةپتةرمةن اتايتئندئعئنا توقتالماقپئز.
None
None

ءوزئ اقئلدئلئق جانة ساؤاتتئلئق دةگةننئث ةكئ بولةك نارسة ةكةنئ بايقالادئ. بذكئل الةمنئث عئلئمئن تاؤئسقان، ءبئلئمئن مةثگةرگةن، بئلايشا ايتقاندا، وقئماعان كئتابئ قالماعان ادامنئث اقئلدئ بولماؤئ مذمكئن. ال ءارئ-بةرئدةن سوث ءالئپتئ تاياق دةپ بئلمةيتئن كئسئنئث اقئلدئ بولئپ شئعؤئ عاجاپ ةمةس. سول تذرعئدان كةلگةندة، ساؤات - اقپاراتتار (تةوريالئق) جيئنتئعئ، اقئل - تاجئريبةلةر جيئنتئعئ. ءتئپتئ ساؤات جذرة بئتةتئن، ال اقئل تؤا بئتةتئن قاسيةت سةكئلدئ. حالقئمئزدئث تانئمئنداعئ «كوپتئ كورگةن» مةن «كوپتئ بئلگةننئث» ايئرماشئلئعئ دا سول.

ءبئر ءازئل بار ةدئ: «قذداي قانداي ادئلةتتئ، اقئلدئ بارئنة تةثدةي ءبولئپ بةرگةن. اقئلئنئث ازدئعئنا شاعئم ايتقان ءالئ بئردة-ءبئر ادام جوق». ءاربئر ادام بالاسئ ءوزئن اقئلدئ سانايدئ. ول - زاثدئلئق. ال ءسئزدئ وزگةلةر اقئلدئ ساناي ما؟ اقئلدئ، ساؤاتتئ، ءبئلئمدئ، كةمةثگةر، دانئشپان، ويشئل دةگةن انئقتاؤئشتاردئث بارلئعئن ادامدار ونةردة، ءيا عئلئمدا بةلگئلئ ءبئر جةتئستئككة جةتكةن ادامدارعا جومارتتئقپةن تاثادئ. سونئمةن بئرگة، ةشقانداي جاثالئق اشپاعان، ونةر شاشپاعان، جاي عانا تئنئش ءومئر ءسذرئپ، جاقسئلئق پةن جاماندئقتئث، شئندئق پةن جالعاندئقتئث، دذرئس پةن بذرئستئث اراجئگئن اجئراتا بئلگةن، ةشقاشان ةشكئمگة زيانئ تيمةگةن ادامدارعا دا قولدانادئ. ماسةلةن، «ول ءبئر اؤلية كئسئ عوي» نةمةسة «جارئقتئق، دانئشپان ادام عوي» دةگةن سةكئلدئ. وسئلارعا قاراعاندا، ناقتئ اقئلدئلئق دةگةننئث فورمؤلاسئ جوقتئعئن بايقايمئز. ول بئردة ادامگةرشئلئكتئث كةمةلدئلئگئ، بئردة مئنةزدئث اسئلدئعئ، تاعئ بئردة جاي عانا ادامنئث قاراپايئمدئلئعئ. دذنيةنئ توثكةرئپ تاستارداي دانئشپان، اسپان مةن جةردئث سئرئن بئلگةن ءارتذرلئ عالئمدار، وقئمئستئلار، فيلوسوفتاردئث ءبارئ ادام قذندئلئعئ ءذشئن قئزمةت ةتكةندةر. ادام ءذشئن قئزمةت ةتؤ - قئزمةتتةردئث ةث ذلئسئ بولؤئ كةرةك.

ال «سؤئق اقئل» نةمةسة «قذرعاق ساؤات» كوپ رةتتة ادامزاتقا قارسئ جذمئس ئستةيدئ. ديناميتتئ ويلاپ تاپقان الفرةد نوبةل دئث ءوزئنئث بذكئل بايلئعئن شأةد اكادةمياسئنا اماناتتاپ، ادامزات ءذشئن قئزمةت ةتكةندةرگة سئيلئق تاعايئنداؤئ دا ادامزات الدئندا اقتالؤئ ةدئ عوي. ونئث اشقان عئلئمي جاثالئعئنئث ادام بالاسئنا قارسئ جذمئس ئستةي باستاعانئن كورگةن نوبةلدئث ومئردةن ءتذثئلئپ، ءتئپتئ ادامداردان ءتذثئلئپ كةتكةنئ دة راس. اقئلدئلئق ءذشئن اقتالؤ وسئلاي جذزةگة اسسا، ال اقئلسئزدئق ءذشئن اقتالؤ ءالئ ورئن العان ةمةس. ادام ءوزئ-وزئمةن جةكة قالعاندا بةلگئلئ ءبئر قاتةلئگئ ءذشئن كذيئنئپ «نةتكةن اقئماق ةدئم!» دةپ وپئق جةيتئنئ راس. ءبئراق ةشكئم دة مذنئسئن جالپاققا جاريا ةتپةيدئ. جاريا ةتؤگة باتئلئ دا بارمايدئ. ادامداردئث دذرئس تذسئنبةي قالؤئ مذمكئن. سوكراتتئث اتئشؤلئ اقتالؤ ءسوزئ وسئ اقئلدئلئقتئث شئندئعئنا ءبئرشاما جاقئندايتئن سةكئلدئ.

ول ءوزئن فيلوسوفتارمةن، اقئندارمةن، ساياساتكةرلةرمةن سالئستئرا كةلة، ءوزئنئث ولارعا قاراعاندا اقئلدئ ةكةنئنة كوزئ جةتةدئ. سوكراتقا تاثئلعان ايئپتاؤلاردئث ءبئرئ دة ونئث ءوزئن اقئلدئ ساناؤئ ةدئ. بذل ادامداردئث نامئسئنا ءتيدئ. سوكرات ءوزئنئث اقئلدئلئعئ مئنا نارسةدة جاتقانئن ايتئپ ةدئ: «مةن ءوزئمنئث ةشتةثة بئلمةيتئنئمدئ بئلةمئن، ال وزگةلةر بئلمةيتئندئگئن بئلمةيدئ». ادام بالاسئ كئتاپتئ اقئلدئ بولؤ ءذشئن وقئمايدئ. «اقئلدئ بولؤ ءذشئن وقيمئن» دةگةن ادامدئ كةزئكتئردئثئز بة؟ جوق. ادامدار كئتاپتئ ذيرةنؤ ءذشئن، ياعني ءومئر ءسذرؤدئ ذيرةنؤ ءذشئن وقيتئن سةكئلدئ. ذيرةنؤ - ماشئقتانؤ، ءبئراق اقئلدئ بولؤ ةمةس. سول دانئشپان سوكرات «مةن اياق كيئمئمدئ جوندةتؤ ءذشئن كئمگة بارؤئم كةرةك؟» دةپ سذرايدئ ةكةن. حالئق وعان: «ةتئكشئگة» دةپ جاؤاپ بةرةدئ. قئزئق.

«اقئل قايدا تذرادئ؟» دةگةن سذراق بولسا وعان بئردةن «ميدا!» دةگةن جاؤاپ بولادئ. ورتا جاستاعئ ةر ادامنئث ميئنئث سالماعئ 1424 گرامدئ قذرايدئ ةكةن. ال قارتايعان سايئن 1395 گرامعا دةيئن تومةندةيدئ. ادام قارتايعان سايئن اقئلدئ بولماؤشئ ما ةدئ؟ بذعان قاراساق، اقئل دةگةن نارسة ميدان وزگة مذشةلةردئث بئرئندة بولئپ شئققانئ عوي. الةمدةگئ ةث اؤئر مي الدةبئر ةر كئسئنئث ميئ - 2049 گرام. ال ةث اؤئر ايةل ادامنئث ميئ - 1565 گرام. ةركةك ايةلگة قاراعاندا اقئلدئ بولئپ شئققانئ ما؟ ХІХ عاسئردا ةر ادامنئث ميئنئث ورتا سالماعئ 1372 گرام، ايةل ادامنئث ميئنئث ورتا سالماعئ 1096 گرام بولعان ةكةن. دةمةك، عاسئرلار وتكةن سايئن ادامداردئث ميئ اؤئرلاپ كةلةدئ. اقئلدئلئق ميدئث سالماعئمةن ولشةنةر بولسا، نةگة ادامزات بالاسئنئث ومئرئندةگئ ةث دانئشپان ادامدار ءبئزدئث زامانئمئزدان بذرئن جانة ورتا عاسئرلارعا دةيئن ءومئر ءسذردئ؟ نةگة ءالئ كذنگة دةيئن اريستوتةل، پلاتون، دةموكريتتةر ةث ذلئ دانئشپاندار، نةگة ءالئ كذنگة دةيئن بةتحوأةن، موسارت، شوپةن ةث ذلئ كومپوزيتورلار، نةگة ءالئ كذنگة دةيئن دو أينچي، رةمبراند، رافاةل ةث ذلئ سؤرةتشئلةر، نةگة ءالئ كذنگة دةيئن گاليلةي، وم، نيؤتون، كوپةرنيك ةث ذلئ عالئمدار بولئپ قالئپ وتئر؟ ادام ءتذسئنئپ بولمايتئن وسئ ءبئر گةن قذپيالارئ عاسئر وتكةن سايئن، ادامداردئث ميئ ذلكةيگةن سايئن كومةسكئلةنئپ، جذمباقتالئپ، ءوز ئشئنة ءوزئ كئرئپ بارادئ. ؤاقئت وتكةن سايئن ادامدار ءوز تامئرلارئنان، ياعني اقيقاتتان الئستاپ كةلةدئ. ةينشتةيننئث ميئ 2000 گرام، ال ورئس جازؤشئسئ تؤرگةنةأتئث ميئ 2012 گرام تارتقان. دةمةك، ولاردئ ادامزات تاريحئنداعئ ةث ذلئ دانئشپاندار دةي الامئز با؟ ءبئرئ عئلئمدا، ءبئرئ كوركةم ادةبيةتتة جاثالئق اشتئ، ءبئراق وسئنشا مي سالماعئمةن ولار جاراتئلئستئث، ادامزاتتئث پايدا بولؤ قذپياسئن اشؤئ كةرةك ةدئ عوي.

ادام ميئنئث ةث ءبئر تةز دامؤ كةزةثئ 11 جاسقا دةيئن جذرةدئ ةكةن. 11 جاستان كةيئن ميدئث سالماعئ ارتئپ، اقئلدئ بولئپ كةتؤ مذمكئن ةمةس. بذعان سذيةنسةك، 11 جاسئندا دانئشپان بولعان ادام دانئشپان، ودان كةيئن جاي عانا ساؤاتتئ ادام. ءبئراق ساؤاتتئلئقتئث دا ءوزئنئث اتقارار رولئ اسا ماثئزدئ. ادام نةعذرلئم كوپ ءبئلئم العان سايئن مي اؤرؤلارئنا شالدئعؤدان ءوزئن ساقتاپ قالاتئنئن ماماندار ايتادئ. سونداي-اق ادام بالاسئ بارلئق قابئلدايتئن نارسةسئن 9 جاسقا دةيئن-اق قابئلدايدئ ةكةن. ال قالعان ومئرئندة سونئ قايتالايدئ.

سونئمةن، الةم كئمدةردئ ةث اقئلدئ سانايدئ؟ قازئر «كوةففيسيةنت ءئينتةللةكتا» (اعئلشئنشا IQ - intelligence quotient -) ياعني «ورة ولشةمئ» دةگةن ذعئم بار. ادام ورةسئنئث ولشةمئن ارنايئ سذراقتار (تةست) ارقئلئ باعامدايدئ. بذل ذعئمدئ 1912- جئلئ نةمئس عالئمئ أ.شتةرن ةنگئزگةن. اتالعان تةست بويئنشا ادامداردئث قانشالئقتئ اقئلدئ ةكةندئگئ انئقتالادئ. مذمكئن بولعان سذراقتئث قانشاسئنا دذرئس جاؤاپ بةرة السا، سول دذرئس جاؤاپتار ارقئلئ اقئلدئث كورسةتكئشئ شئعادئ. وسئ ءبئر قيسئندئ ويلاؤ جذيةسئن دامئتؤ، سول بويئنشا جوعارئ كورسةتكئشكة ية بولؤ جةكةلةگةن ادامداردئث عانا ةمةس، تذتاس ءبئر ذلتتاردئث اقئل-وي جذيةسئنئث جةتئستئگئ بولئپ وتئر.

0 دةن 19 عا دةيئنگئ بئرلئك كورسةتكئشئ بار ادامدار - اقئل-ويئ دامئماعان بولئپ سانالادئ. سونداي-اق 20-36 بئرلئك - ميدئث كةش دامؤئ، 69-85 بئرلئك ورتا دةثگةيگة جاقئنداؤ، 86-144 بئرلئك - ورتا دةثگةي، 115-124 بئرلئك - ورتا دةثگةيدةن بيئك، 125-134 بئرلئك - اقئلئ تولئسقان، ال 135-تةن جوعارئ كورسةتكئش - دانئشپان دةپ تانئلادئ. ماماندار وتكةن عاسئر دانئشپاندارئنئث ورة ولشةمئن انئقتاي كةلة مئناداي قورئتئندئ جاسادئ: نةمئس حالقئنئث ذلئ اقئنئ گةتةنئث ورة كورسةتكئشئ - 200 بئرلئك، نيؤتون مةن أولتةر - 190 بئرلئك، گاليلةي - 185 بئرلئك، دو أينچي 150 بئرلئك، باح پةن دارأين - 140 بئرلئك، كوپةرنيك - 130 بئرلئك. سوندا بذلاردئث اراسئنداعئ ةث دانئشپانئ گةتة ةكةن. ال حالئقتار، ياعني ةلدةر بويئنشا «ورة ولشةمئ» كورسةتكئشئ مئناداي: ةث جوعارئ كورسةتكئش گونكونگ (شياثگاث) - 107 بئرلئك، كورةي ةلئ - 106 بئرلئك، جاپوندار - 105، قئتايلار - 104، ال ورتا دةثگةيدة: فرانسيا - 98 بئرلئك، موثعوليا - 98، قذراما شتاتتار - 97، رةسةي - 96 بئرلئك، تومةنگئ كورسةتكئشتةر: كةنيا - 72 بئرلئك، گأينةيا - 69 بئرلئك، ةفيوپييا - 66 بئرلئك.

ةندئ وسئعان قاراپ الةم حالئقتارئنئث قايسئسئ قايسئسئنا قاراعاندا اقئلدئ ةكةنئن ولشةؤگة بولا ما؟ ونداي تذجئرئم جاساؤعا كةلمةيتئن سةكئلدئ. «ورة ولشةمئ» كورسةتكئشئنة قاتئستئ قازئر سئن كوپ. ءتئپتئ سئناؤشئلار بذل جةردة لوگيكا ةمةس، جاي عانا تاپقئرلئق ءبئرئنشئ ورئنعا شئعئپ كةتةتئنئن ايتادئ. ال وسئ ذيعارئم بويئنشا بذگئن الةمدةگئ ةث اقئلدئ ادام دةپ امةريكا جازؤشئسئ، دراماتؤرگ، جؤرناليست مةريلين أوس ساأانت تانئلئپ وتئر. ونئث «ورة ولشةمئ» كورسةتكئشئ - 228-230 بئرلئكتئ قذرايدئ. بذل گةتةدةن دة جوعارئ كورسةتكئش. سوندا الةمدةگئ ةث ذلئ دانئشپان مةريلين بولئپ شئققانئ ما؟ ءيا، گيننةستئث رةكوردتار كئتابئ سولاي سانايدئ. ول بذل كورسةتكئشكة نةبارئ 10 جاسئندا عانا جةتكةن ةكةن. ياعني ميدئث ءوسئپ بئتكةن شاعئ. ونئث تةگئ - «ساأانت» فرانسؤز تئلئنةن اؤدارعاندا «ءبئلؤ» نةمةسة «كةمةثگةر» دةگةن ذعئمدئ بةرةدئ. مئنة، «الةمدةگئ ةث اقئلدئ ادام» اتانؤ ءذشئن وسئ «ورة ولشةمئ» كورسةتكئشئ بويئنشا جوعارئ بئرلئك جيناي الساثئز بولعانئ. ةأرةي حالقئنئث «اقئلدئ بولساث، نةگة كةدةيسئث؟» دةگةن ماتةلئ بار ةدئ. راسئندا، اقئلدئ بولساق، نةگة، نةگة، نةگة..........؟؟؟

ةرلان ءجذنئس

دةرةككوز: «ايقئن» گازةتئ

سوڭعى جاڭالىقتار