گؤلاگ-تئث ارانئنان عايئپتئث كذشئمةن امان شئققان «الاش» قايراتكةرئ

ng>- 2011 - جئلدئث مامئر ايئندا ءالئمحان ةرمةكوأتئث تؤعانئنا 120 جئل تولدئ. ازاتتئق راديوسئ قازاقستاننئث قازئرگئ شةكاراسئن مةجةلةؤگة قاتئسقان «الاش» قايراتكةرئمةن بولعان ةث سوثعئ سذقباتتئ تاپتئ.
None
None

ءالئمحان ةرمةكوأتئث تاعدئرئ قازاقتئث ءبئرئنشئ ساياسي ذيئمئ «الاش» پارتياسئمةن جانة 1917- جئلدئث جةلتوقسان ايئندا الاشوردا ذلتتئق-تةرريتوريالئق اأتونومياسئنئث قذرئلؤئمةن تئعئز بايلانئستئ. بذدان سوث ول 1920- جئلدئث تامئز ايئندا قازاق اأتونوميالئق سوأةتتئك سوسياليستئك رةسپؤبليكاسئنئث قذرئلؤئنا قاتئستئ.

1917- جئلدئث اقپان توثكةرئسئ كةزئندة ءالئمحان ةرمةكوأ تومسك تةحنولوگيالئق ينستيتؤتئنئث ءتورتئنشئ كؤرسئندا وقئپ جذرگةن. ءبئراق 1917- جئلدئث قازان ايئندا بولشةأيكتةر جاساعان ةكئنشئ توثكةرئس ونئث وقؤئن ذزؤئنة ماجبذرلةدئ.

ءالئمحان ةرمةكوأ جانة «الاش»

ءالئمحان ةرمةكوأ 1917- جئلدئث جةلتوقسان ايئندا «الاش» پارتياسئنئث ورئنبور قالاسئندا وتكةن ةكئنشئ بذكئل قازاقتئق قذرئلتايئنا قاتئستئ. وسئ قذرئلتايدا الاشوردا ذلتتئق-تةرريتوريالئق اأتونومياسئ قذرئلئپ، ونئث باسشئلئعئنا ءاليحان بوكةيحان سايلاندئ. ذلتتئق كةثةستئث نةمةسة الاشوردا ذكئمةتئنئث قذرامئنا وزگة دة ذلت ةليتالارئمةن بئرگة ءالئمحان ةرمةكوأ تة ةندئ.

بذدان ءارئ الاشوردا ذكئمةتئنئث ورتالئق اپپاراتئ ونئث رةسمي استاناسئ الاش (سةمةي) قالاسئنا كوشكةن سوث الاشوردا ذكئمةتئنئث مذشةسئ ءالئمحان ةرمةكوأ قازاقستاندا سوأةت وكئمةتئنئث ورناؤئنا قارسئ ءاليحان بوكةيحاننئث باسشئلئعئمةن الاشوردالئقتار جذرگئزگةن قارؤلئ كذرةسكة قاتئستئ.

بذدان ءسال كةيئنئرةك ءالئمحان ةرمةكوأ ذلت كوسةمئ ءاليحان بوكةيحان باستاعان الاشوردانئث ءذش باسشئنئث ءبئرئ رةتئندة جاثا سوأةت وكئمةتئنئث كوسةمدةرئن كةلئسسوزدةر جذرگئزؤگة ارالاستئ. مذندا ءبئر عانا - قازاق اأتونومياسئن مويئنداؤ جونئندةگئ تالاپ قويئلادئ.

بذعان ك پ س س ورتالئق كوميتةتئ جانئنداعئ ماركسيزم-لةنينيزم ينستيتؤتئ 1974- جئلئ باسئپ شئعارعان «ألاديمير يليچ لةنين. ءومئربايان حرونيكاسئ» اتتئ كئتاپتاعئ مئنا ءبئر جولدار دالةل بولادئ: «2- ءساؤئر (1918 جئل). لةنين ي.أ.ستالينمةن بئرگة ولاردئ تئكةلةي جةلئگة شاقئرعان الاشوردا ذكئمةتئنئث وكئلدةرئ ح.عابباسوأپةن، ءا.ةرمةكوأپةن جانة ءا.بوكةيحانمةن كةلئسسوزدةر جذرگئزدئ» (5 توم، 352-353 بةتتةر).

قايتقان جةر

19-عاسئردئث سوثئنداعئ «پةرةسةلةندئك كولونيالاؤ»، اسئرةسة 1906-1911- جئلدارئ جذرگئزئلگةن ستولئپيندئك رةفورمالار كةزئندة ايرئلئپ قالعان «قازاق جةرلةرئن قايتا جيناؤ» ءدال سول قازاق ا س س ر قذرئلعان كةزةثدة جانة ودان كةيئن جذرگئزئلدئ. بذل جةرلةردئث قايتارئلؤئندا «الاش» قوزعالئسئنئث كوسةمدةرئ، ونئث ءئشئندة ءالئمحان ةرمةكوأ ماثئزدئ رول اتقاردئ.

مئنا ءذزئندئ «قازاقستان. ذلتتئق ةنسيكلوپةديا» كئتابئنئث ةكئنشئ تومئنان الئندئ: «1920- جئلئ ءا.ةرمةكوأ قازاق ا س س ر ورتالئق اتقارؤ كوميتةتئنئث مذشةسئ رةتئندة ماسكةؤگة ءئسساپارعا جئبةرئلدئ. مذندا ول أ.ي.لةنيننئث توراعالئعئمةن وتكةن وتئرئستا قازاقستاننئث جاعدايئ تؤرالئ بايانداما جاسادئ.

رةسپؤبليكانئث شةكارالارئنا قاتئستئ وتكئر پئكئرتالاستار بارئسئندا بذدان بذرئن رةسةي قذرامئندا بولعان ءبئرقاتار ماثئزدئ تةرريتوريالاردئ قازاقستانعا قايتارؤ مذمكئن بولدئ. بذلاردئث ئشئندة كوروستئلةأ دالاسئ، سةمةي، اقمولا وبلئستارئ جانة كاسپيي تةثئزئنئث سولتذستئك جاعالاؤئ بار. قازئرگئ ؤاقئتتا بذل ايماقتاردئث رةسپؤبليكا ءذشئن ذلكةن ماثئزئ بار: اقمولا وبلئسئندا ةل استاناسئ ورنالاسسا، كاسپيي تةثئزئنئث جاعالاؤئندا مذناي مةن گازدئث نةگئزگئ قورئ شوعئرلانعان».

گؤلاگ تذتقئنئ

ءالئمحان ةرمةكوأ 1938- جئلئ تذتقئندالئپ، ون جئلعا سوتتالدئ. كةيئنئرةك جازا مةرزئمئن التئ جئلعا دةيئن تومةندةتةدئ. ءبئراق ةكئنشئ دذنيةجذزئلئك سوعئس باستالئپ كةتئپ، ونئ 1947- جئلعا دةيئن لاگةردة ذستاپ، توعئز جئلدان كةيئن عانا شئعاردئ. 1948- جئلئ قايتادان تذتقئنداپ، تاعئ دا ون جئلعا سوتتادئ. بذل - تذتقئنداؤ مةن قؤعئن-سذرگئننئث ءذشئنشئ تولقئنئ بولاتئن.

تةك ءالئمحان ةرمةكوأ عانا ةمةس، «الاش» قوزعالئسئنئث بارلئق قايراتكةرلةرئنئث جازالانارئ اؤةل باستان-اق بةلگئلئ بولاتئن. بولشةأيكتئك بيلئك ولارعا ازةر شئداپ كةلدئ.

بذل جايئندا اسكةري-رةأوليؤسييالئق كوميتةت مذشةسئ أاديم لؤكاشةأتئث رةسةي كوممؤنيستئك (بولشةأيكتةر) پارتيياسئ ورتالئق كوميتةتئنة 1919- جئلئ جازعان حاتئ كؤا: «...ازئرگة بذل «اأتونوميالئق» اأانتيؤرانئ وعان حانداردئث بانديت-بايلارئنئث ءبئر توبئ سئبئرلاپ وتئر. ءبئز وزئمئزگة «كومةك» كورسةتؤئ ءذشئن قانداي جولمةن بولسا دا، ؤاقئتشا ولاردئث باسئنان سيپاؤعا «ءماجبذرمئز». ولار بئزگة قاراثعئ حالئققا «وراسان» ئقپالئ بار (ةشقانداي «وراسان» ئقپال جوق! ئقپالدئ ولار «ءبئز ارقئلئ» الادئ!) ةلةمةنتتةر رةتئندة كةرةك. بذل ئقپال - بذرئنعئ دةسپوتتئق ذلئلئقتئث جذعئندئسئ عانا».

ءالئمحان ةرمةكوأ گؤلاگ-تا ادامدئق بةت-بةينةسئن جوعالتقان جوق، رؤحئ سئنبادئ، سئرتقئ الةممةن بايلانئسئپ وتئردئ. بذل جايئندا جازؤشئ جانة تاريحشئ مذحتار ماعاؤيننئث اثگئمةسئندة ايتئلعان. اثگئمة 1951-1955- جئلدارئ أوركؤتاداعئ ستاليندئك لاگةرلةردئث بئرئندة ءالئمحان ةرمةكوأپةن بئرگة وتئرعان اكةسئ مذقان ماعاؤينگة ارنالعان.

جازؤشئ مذحتار ماعاؤين اكةسئنئث مذعالئم بولعانئن، كئشئرةك كةزئندة كةزةكتئ قؤعئنداؤدان تئعئلئپ، ذيلةرئندة بوي تاسالاپ جاتقان مئرجاقئپ دؤلات ذلئ مةن ءاليحان بوكةيحاندئ كورگةنئن جازادئ. ءالئمحان ةرمةكوأپةن كةزدةسؤ مذقان ماعاؤينگة ذمئتئلماس اسةر قالدئردئ دةيدئ مذحتار ماعاؤين.

ءالئمحان ةرمةكوأ ونئث ةسئندة وتة اقئلدئ، ذستامدئ ادام رةتئندة قالعان. جازؤشئ جانة تاريحشئ مذحتار ماعاؤيننئث اكةسئ ءالئمحان ةرمةكوأتئث ستاليندئك لاگةرلةردة بولعان كةزدةرئن بئلاي دةپ ةسكة الادئ:

«مةنمةن دة ةمةس، سونشالئقتئ جاداعاي دا ةمةس، ةرمةكوأتئث بذكئل سئرت بةينةسئ ونئث ايئرئقشا تذلعا ةكةندئگئن بايقاتئپ تذردئ. ارتئق ءسوز ايتپايدئ، وتة ساق. وزگةلةر الدةنةگة قئزؤ پئكئر تالاستئرئپ، قئزئل-كةثئردةك بولئپ جاتقاندا ول قاسئن ءسال عانا كةرئپ قويئپ، ذندةمةي وتئراتئن، كةيدة ازداپ كذلئمسئرةيتئن، ءبئراق ةشقاشان بذل اثگئمةلةر مةن پئكئرتالاستارعا ارالاسپايتئن.

ونئ قازاقتار دا، قئرعئزدار دا، بالتئق بويئنان كةلگةندةر دة، ؤكرايندار دا، بةلورؤستار دا - بارلئعئ دا قذرمةتتةيتئن. زاثدئ جةتئك بئلگةندئكتةن ول كةيبئرةؤلةرگة راقئمشئلئق جاساؤ جانة جازا مةرزئمئن ازايتؤ تؤرالئ وتئنئشتةرئن ساؤاتتئ تذردة جازؤعا كومةكتةسةتئن.

بئزدةن ايئرماشئلئعئ، بوستاندئقتا قالعان ةرمةكوأتئث جاقئندارئ مةن تؤئستارئ باقؤاتتئ تذردئ جانة شاماسئ باتئل ادامدار بولسا كةرةك. ويتكةنئ ةرمةكوأكة سالةمدةمةلةر ءجيئ كةلةتئن، ول ونئسئن باراكتاعئ كورشئلةرئمةن ءبولئسئپ وتئراتئن.

جالپئ العاندا، وزگةلةرمةن سالئستئرعاندا ونئث لاگةردةگئ جاعدايئ سونشالئقتئ جامان ةمةس ةدئ. ونئث دةنساؤلئعئ دا مئقتئ، مئنةز قذلقئ دا تاباندئ بولاتئن. جالپئ، الةكةث مةن ءبئزدئث كوپشئلئگئمئز كومئر شاحتاسئندا جذمئس ئستةؤدئث ارقاسئندا لاگةردةن امان شئقتئق».

ءالئمحان ةرمةكوأتئث سوثعئ سذقباتئ

ءالئمحان ةرمةكوأ بوستاندئققا 1955- جئلدئث ناؤرئز ايئندا شئقتئ. وعان ءوزئنئث تؤعان ولكةسئنة قايتؤئنا رذقسات بةرئلدئ. 1955- جئلدان باستاپ قاراعاندئ پوليتةحنيكالئق ينستيتؤتئندا جذمئس ئستةپ، 1958- جئلئ زةينةتكة شئقتئ. ول كئسئ 1970- جئلئ قاراعاندئدا قايتئس بولعان كةزدة ئث-شئثسئز، تئنئش قانا جةرلةي سالدئ.

ءالئمحان ةرمةكوأ - تذثعئش قازاق ماتةماتيگئ، پروفةسسور، جوعارئ ماتةماتيكادان قازاق تئلئندةگئ وقؤلئق اؤتورئ. 1932-1936- جئلدارئ جوعارئ تةحنيكالئق وقؤ ورئندارئ ءذشئن قازاق تئلئندةگئ ماتةماتيكالئق تةرمينولوگيانئ جاريالادئ. بذل - ماتةماتيكا بويئنشا قازاق تئلئندة شئققان ءبئرئنشئ وقؤلئق.

قازئر قاراعاندئ مةن قارقارالئداعئ كوشةلةر، مامانداندئرئلعان كئتاپ ءذيئ، اقادئرداعئ №131 مةكتةپ ءالئمحان ةرمةكوأتئث اتئمةن اتالادئ.

1998 جئلدئث جازئندا ءالئمحان ةرمةكوأتئث تؤعان جةرئ اقتوعايدا الاشوردا كوسةمدةرئ ءاليحان بوكةيحانعا، ءالئمحان ةرمةكوأكة جانة جاقئپ اقبايةأتارعا ةسكةرتكئشتةر اشئلدئ. وسئ جولدار اؤتورئ بذل وقيعانئث كؤاسئ بولدئ.

سذلتانحان اققذل ذلئ.

دةرةككوز: «ازاتتئق راديوسئ» سايتئ

سوڭعى جاڭالىقتار