يماني جئرلار يةسئ
قايشئلئقتا ءومئر سذرگةن قاسئمدار مةن مذقاعاليلار دا كةؤدة تذستارئن شئمئرلاتا وتئرئپ جازعان شؤماقتارئ ارقئلئ تؤعان قازاعئنئث جانئنا ءذثئلئپ، زامانا شئندئعئن ئزدةپ شئرئلداپ-اق ءوتتئ. «ءوز ءيئنئ - ءوز بيئگئندة قالعان»، جاسئنداي جارق ةتئپ، فانيدةن ةرتة وتكةن اردا تؤعان تولةگةن دة:
«اقئن بوپ عذمئر كةشؤ -
وثاي دةيمئسئث قاراعئم،
اؤزئندا بولؤ بذل ءوزئ،
سئزداعان بارلئق جارانئث»، - دةپ اقئندئقتئث فورمؤلاسئنا سيپاتتاما بةرئپ كةتتئ. وكئنئشكة قاراي ءبئز بذگئنگئدةي جاهاندانعان داؤئردة مارتةبةلئ پوةزيا تؤرالئ، تاماشا اقئندار جايئندا ءسوز قوزعاؤدئ قويدئق. ادةبيةتتئث تامئرئن باساتئن تالعامپاز سئنشئ-ادةبيةتشئلةر دة قازئرگئ قازاق ولةثئنئث تئنئسئن باعئپ-باعدارلاپ وتئرعان جوق. جذيةلئ ءسوز بةن ءجوندئ تالداؤ بولماعان سوث، ادةبيةت حاقئندا كئم كورئنگةن كةسئمدئ پئكئر ايتئپ، كةرةك قالامگةردئ ماقتاپ، كةرةك ةمةسئن داتتاي بةرةتئن بولدئق. وسئ توثئرةكتةگئ ذزئن سونار اثگئمةلةردئ ءوربئتئپ، تالاي مئسالدار كةلتئرة بةرؤگة بولادئ. «جاقسئنئث جاقسئلئعئن ايت، نذرئ تاسئسئن» دةمةكشئ، شئندئعئندا، ءبئز ذلت ادةبيةتئندة ورئن الئپ جاتقان جاعئمدئ جاثالئقتار مةن جاقسئ قذبئلئستارعا اسا ءمان بةرمةيتئن بولئپ الدئق. بولماسا قازاقتا ماقتاؤعا تذرارلئق قالام يةسئ از با ةدئ؟! وسئدان ءبئراز جئل بذرئن، دالئرةك ايتساق، 2006- جئلئ كورنةكتئ اقئن، دراماتؤرگ يران-عايئپتئث ون ءذش تومدئق تاثدامالئسئ جارئق كوردئ. بذل، ءسوزسئز، ادةبيةتئمئزگة قوسئلعان ءبئر سذبةلئ ةثبةك بولدئ. كوزگة ئلئنگةنئ تةك سئنشئ امانگةلدئ كةثشئلئك ذلئنئث اقئن شئعارماشئلئعئ جايئندا جازعان تذشئمدئ تولعانئس-ماقالاسئ بولدئ. الايدا اقئن كئتاپتارئ قاراپايئم وقئرماننئث قولئنا تيگةنئمةن، تاثدامالئ تومداردئ پاراقتاپ، زةردةلةپ شئققان وزگة ةستئ ادةبيةتشئلةر تابئلا قويعان جوق. بذل ءسوزئمئز - باسقا دا كوپ تومدئقتارئ جارئق كورگةن اقئن-جازؤشئلارعا دا قاتئستئ دذنية. ةسةسئنة، قازاق ادةبيةتئنة جان-تانئمةن بةرئلئپ، ولةثدئ ورگة سذيرةپ، يمانداي شئندئعئن جايئپ سالاتئن اقئننئث ارتئنا شام الئپ جذرؤگة اؤةس-اقپئز. يران-عايئپ دةسة، جيئرئلئپ قالاتئن كةيبئر اتقامئنةر اعايئن، ونئث شئعارماشئلئعئمةن تانئس بولماي جاتئپ، تئك مئنةزئنة قاراپ، سئرتئنان «بؤنتار اقئن» دةپ بويئن اؤلاق ذستاؤعا بةيئلدئ بولئپ جذرةتئنئ جاسئرئن ةمةس. ءبئر كةزدةرئ بذل اقئننئث درامالئق تؤئندئلارئنا ةلدئث ءار ايماعئنداعئ ساحنالاردان بةلگئسئز سةبةپتةرمةن ورئن تابئلماي، ونئث پةسالارئن ساحنالاعان جاس رةجيسسةرلةر جةرگئلئكتئ بيلئكتئث قاهارئنا دا ذشئراي جازداعانئ اقپارات قذرالدارئندا بئرنةشة مارتة جازئلدئ دا. «جاقسئنئث ارتئنان ءسوز ةرةدئ» دةگةندةي، سوثعئ ؤاقئتتاردا اقئن يران-عايئپتئث ارتئنان «ءدئندئ بذرمالاؤشئ» دةگةن دة ايئپ-قارالاؤلار تاثئلؤدا. اؤزئنان يمانئن تاستامايتئن ناعئز اقئنعا بذلايشا ناقاقتان جالا جابؤ - بئلمةستئك پةن كذندةستئككة بوي الدئرعانداردئث ارةكةتئ بولسا كةرةك. اقيقاتئن ايتار بولساق، كذللئ قازاق وقئرمانئ بئلةتئن، ادةبيةتتة ءوزئنئث لايئقتئ باعاسئن العان اقئندئ «قذدايئن تانئماستار» قاتارئنا قوسؤ - ادئلةتسئزدئكتئث سوراقئسئ. بئزدئكئ - اقئندئ اقتاؤ ةمةس، بئزدئكئ - باردئ بار دةپ كورسةتئپ، تةرئس پئكئر ايتقاننئث كوزئن اشؤ عانا. ءوز باسئمنان ءبئر عانا مئسال كةلتئرةيئن.
كةثةس يدةولوگياسئنئث ءداؤئرئ ءجذرئپ تذرعان كةزةثدة، قازاق قوعامئ بارئنشا اتةيستئك كوزقاراسپةن تاربيةلةنگةنئ ءمالئم. سونئث سالدارئنان ءتول ءدئنئمئز - يسلام قاعيدالارئنان ايتارلئقتاي اجئراپ قالعان ةدئك. قاسيةتتئ قذراندئ ةلدةگئ بئرةن-ساران قاريالار بئلمةسة، جاستار جاعئ يماندئلئق جولئ مةن ءدئني ساؤاتتان ادا ةدئ. ءبئر كذنئ ءبئزدئث ذيگة جولاؤشئلاپ، قالادان ءبئر توپ كئسئ ءتذستئ. ذيدة ذلكةندةردةن ةشكئم جوق ةدئ. بئلؤئمشة، ولار قازا بولعان ءبئر كئسئنئث قئرقئنان، الدة جئلئنان قايتئپ كةلة جاتقان بةتئ ةكةن. شامامئز كةلگةنشة داستارقان جايئپ، الگئ كئسئلةرگة دام ذسئندئق. ءبئر كةزدة داستارقان باسئندا وتئرعان ءبئر كئسئ: «بذل دا ءبئر قارا شاثئراق، جول ءجذرئپ بارا جاتئرمئز، بئرةؤلةرئث قذران وقئپ جئبةرئثدةر»، - دةدئ. ةشكئم ذندةگةن جوق. تةك ارالارئنداعئ بئرةؤئ «تولئق بئلمةؤشئ ةدئم» دةپ اقتالعانداي بولدئ. وسئ كةزدة مةن كئتاپ سورةسئنةن يرانبةك ورازبايةأتئث جاثادان جارئق كورگةن «باتقان كةمةنئث بةيباقتارئ» اتتئ داستاندار جيناعئنداعئ «كذشئگئنةن تالانعان» دةگةن داستاندا كةيئپكةرلةردئث اؤزئمةن كةلتئرئلةتئن ئقئلاس، فاتيحا سذرةلةرئنةن ذزئندئلةردئ تاؤئپ بةردئم. اقساق تةمئر تؤرالئ تراگةديانئ وسئنئث الدئندا عانا باس الماي وقئعانئم بار ةدئ. سودان الگئ كئسئ قذران سذرةلةرئنئث ذمئتئپ قالعان كةيبئر تذستارئن يران-عايئپتئث كئتابئنان قاراپ وقئعان ةدئ. جاثئلماسام، بذل 1988 - جئلئ ورئن العان وقيعا.
كوزئقاراقتئ وقئرمان بولسا، يرانبةك اقئننئث ولةثئنةن يمان ةسئپ تذراتئنئن اثعارماي قويماس. بئلة-بئلگةنگة، كةثةس زامانئنئث قئسپاعئن كورسة دة، كةشةگئ مذقاعالي، كةثشئلئك، جاراسقاندار اؤزئنا اللاسئن الماي تذرئپ، قولدارئنا قالام ذستاماعانئ ايان.
ءسوزئمئزدئ تذيئندةي كةلة، اقئن يران-عايئپتئث ةرتةرةكتة حاكئم اباي حاقئندا جازعان وي-تذيئندةرئنئث بئرئنةن ءذزئندئ كةلتئرة كةتسةك:
«ةسئمدئ جيناپ، ةتةگئمدئ جاپقالئ بةرئ بئلةتئن پايعامبارلارئمنئث بئرةگةيئ - مذحاممةد. وسئ كذنئ كةيبئر سئپئرا جازعئشتار مةن اسئرا بئلگئشتةر «يسلام ءدئنئ - بئزگة كةيئننةن كةلگةن، سوسياليزم سياقتئ، سذرانئسئمئزعا تئپتةن دة تيئمسئز ءدئن!..» - دةپ كوكئپ-اق ءجذر. مةنئثشة، مذحاممةد پايعامبار ةنگئزگةن يسلام ءدئنئ (بئزگة قاشان كةلگةنئنة قاراماستان) - بئردةن-ءبئر هادال ءدئن، حاق جول، سارا باعئت. سونئث ءذشئن دة بئزدةر - مذسئلماندار تؤعالئ ءتئرئ جانعا قيانات جاساماؤعا تئرئسئپ، ةش پةندةنئث الا ءجئبئن اتتاماي، عارئپ-عاسئر مةن جةتئم-جةسئرلةردئث كوز جاسئنان جاسقانئپ، قايعئرسا - قورعانئ، وپئنسا ورمانئ بولئپ، عذمئر بويئ قذراق ذشئپ، جاقسئلئقتئث بايةگئندة كةلةمئز. سونئث ءذشئن دة ءتان پارئزئن وتةؤگة، جةردةن باؤئرئمئزدئ كوتةرمةستةن - سذندةتكة وتئرئپ، جان تازالئعئنئث مئناجاتئنا، بةلئمئزدئ جازباستان - ساجدةگة باس قويامئز. سونئث ءذشئن دة بايانسئز اقئرئن بئلة تذرا، ءومئردئ ولةردةي ءسذيئپ، ءولئمدئ - «ءومئردئث شئثئ» سانايمئز، سونئث ءذشئن دة: «...قذدايدئث - قذلئمئز، پايعامباردئث - ذمبةتئمئز».
قازاقتئث اقئن حالئق ةكةندئگئندة داؤ جوق. ايتسة دة كوپ اقئننئث ئشئندةگئ ناعئزئ بولؤ - ةكئنئث ءبئرئنئث ماثدايئنا جازئلمايدئ. اللادان بةرگةن شةكسئز قاسيةتتئ تةرةث ءبئلئم مةن ةرئنبةگةن ةثبةكتئث ارقاسئندا شئثداي بئلگةندةر عانا حالئقتئث اقئنئ بولئپ، ةل اتئنان سويلةؤ قذقئعئنا ية بولا الادئ. دةمةك، اللادان بةرگةن قاسيةتتئ يمانسئز يگةرؤ مذمكئن ةمةس. سوندئقتان دا اقئندئق - ةكئ ءسوزدئث باسئن قذراستئرئپ، كةلئستئرة ذيقاستئرا الاتئن قاتارداعئ ولةثشئنئث دةثگةيئنةن الدةقايدا بيئك، اناعذرلئم تةرةث.
جالپئ، قازاق ولةثئ قاي ؤاقئتتا، قاي قوعامدا بولماسئن، ءوز وقئرمانئن الداعان ةمةس. كونةدةن تارتاتئن بولساق، قازاقتئث ءماشهذر جئراؤلارئ، سال-سةرئ اقئندارئ قاي كةزدة دة قوعامدئق ويدئ قوزعاؤشئ، ئشكئ رؤحتئ وياتؤشئ، ادئلةتسئزدئكتئ اشكةرةلةؤشئ ءارئ «يماندئ ءسوز يةسئنئث» رولئن اتقارعان. مئسالئ، كةشةگئ وتكةن حان ابئلاي دا بذقارلاردئث باتؤالئ سوزدةرئنئث مايةگئنةن ءمان سؤئرئپ، حالئققا بولئساتئن شةشئمدةر قابئلداعانئ تاريحتان بةلگئلئ. ءبئراق بذل - وتكةن عاسئر بةدةرئندة ورئن العان قذبئلئستار. قازئر اقئننئث ءسوزئ ماقذل بولعان زاماندار كوزدةن بذل-بذل ذشقانداي.
ومئردةرةك
يران-عايئپ (يرانبةك ءابئتاي ذلئ ورازبايةأ) 1947- جئلئ 7 - ماؤسئمدا قئزئلوردا وبلئسئ سئرداريا اؤدانئ اباي كةثشارئندا دذنيةگة كةلگةن. 1970- جئلئ قازاق پوليتةحنيكالئق ينستيتؤتئنئث تاؤ-كةن فاكؤلتةتئن، 1980- جئلئ ماسكةؤدةگئ م. گوركي اتئنداعئ دذنيةجذزئلئك ادةبيةت ينستيتؤتئنئث جوعارعئ كؤرسئن بئتئرگةن.
ولةث-داستاندارئ بئرنةشة شةتةل تئلدةرئنة اؤدارئلئپ، درامالئق شئعارمالارئ قازاق تةاترلارئندا ساحنالانئپ جذرگةن اقئن، مةملةكةتتئك سئيلئقتئث لاؤرةاتئ يران-عايئپ -تاؤةلسئز قازاقستان رةسپؤبليكاسئنئث تذثعئش وتكةن جازبا اقئندار جئر-ءمذشايراسئنئث باس جذلدةگةرئ، ذلئ ابايدئث 150 جئلدئق مةرةيتويئنا ارنالعان رةسپؤبليكالئق اقئندار جئر-ءمذشايراسئنئث ءبئرئنشئ جذلدةگةرئ، ذلئ جامبئلدئث 150 جئلدئق مةرةيتويئنا ارنالعان رةسپؤبليكالئق اقئندار جئر-ءمذشايراسئنئث باس جذلدةگةرئ، قازاقستان جازؤشئلار وداعئ سئيلئعئنئث، قازاقستان جؤرناليستةر وداعئ سئيلئعئنئث جانة تاؤةلسئز «تارلان» سئيلئعئنئث يةگةرئ، پوةزيا فةستيأالدارئنئث بئرنةشة دذركئن لاؤرةتئ.
اأتور: المات ءيسادئل
دةرةككوز:«الاش ايناسئ» گازةتئ