شۇعانىڭ بەلگىسى
ءبىز ەكەۋ ەدىك.
مەنىڭ استىمدا جورتاقىلاۋ تاپال تورى ات؛ جۇرگىشتەۋ. ەر-توقىمىم ەسكىلەۋ، بايلاردىڭ مالعا مىنەتىن ەر-توقىمى. ۇستىمدە قونعان ۇيىمنەن سۇراپ كيگەن شيدەم كۇپى. قولتىعىمداعى جىرتىعىنان جەل ءوتىپ مازامدى الىڭقىراپ كەلەدى. جولداسىم وتىز-قىرىقتاردىڭ شاماسىنداعى جەر ورتاسى ادام، سيرەكتەۋ ساقال،مۇرتى بار؛ قارا بۇجىر، كۇلىمسىرەپ دوڭگەلەنىپ تۇرعان قارا كوزدى، پىشىنىنە قاراعاندا ءبىر ءتۇرلى سويلەمپاز ادام سەكىلدى.استىندا قويشىلار مىنگەن قاراكەر بەستى، ءۇستى-ۇستىنە ۇرىپ وتىرماسا كەيىن قالىپ قالا بەرەدى.
جەل ارتىمىزدان ەدى، اۋىلدان ون-ون بەس شاقىرىم شىقتىق. جازداي جايلاپ ەلدىڭ شاڭىن شىعارىپ تاستاعان جايلاۋىن قاق جارىپ قۇبىلاعا بەت الىپ كەلە جاتىرمىز. جاندى قارعا جوق. بىرەن-ساران شالشىق سۋلاردىڭ باسىندا ۇيلىعىپ وتىرعان توپ-توپ قازداردى كورەسىڭ. ەلدىڭ جۇرتىندا جەر وشاقتىڭ ارالارىنداعى سۇيەك-ساياقتاردى، ەلدىڭ سىرتىنداعى ەسكى اپانداردىڭ ماڭايىنا تاستالعان بىرەن-ساران ولىمتىككە ون-ون بەسى جينالىپ قاراقۇس، قارعا، وگىز شاعالالار توي-تويلاپ جاتىر...
جۇرگەن سايىن جەر ونبەگەندەي، سول ۇشى-قيىرى جوق ەلدىڭ جايلاۋى بىتپەيتىندەي كورىندى. ءبىر بەلەسكە شىقساڭ الدىڭدا ەكىنشى بەلەس. مەن شىقتىم. ماناعىداي ەمەس، اتقا جورتقان سوڭ دەنەم جىلىنىپ، ەپتەپ ماندايىمنان تەر دە شىعايىن دەدى. جولداسىمنىڭ باسىندا جەلپەن. ەلدەن شىعاردا باۋىن مىقتاپ بايلاپ العان. شابان قاراكەر ءۇستى-ۇستىنە ۇرعىزعان سوڭ و دا بۋسانايىن دەدى بىلەم، جەلپەنىن شەشىپ الىپ بەلىنە بايلادى. ميلىعىنا تۇسكەن بوركىن جوعارىراق كوتەرىپ قويىپ، قاراكەردى ءبىر تەبىنىپ شاۋجايلاپ جىبەرىپ ماعان قاتارلاسىپ:
- تىم بەرى بۇرىلا بەرمەڭىز، كۇنباتىسقا تامان جۇرەيىك، - دەدى.
- ءسىز كەيىن قالعان سوڭ مەن الدىڭىزدى وراعىتا بەرەمىن.
- جامانداتقىر مىناۋ ءبىر ءىيت ەكەن، ءتىپتى جۇرمەيدى، - دەپ قامشىمەن سالىپ-سالىپ جىبەردى.
مەنىمەن قاتارلاسىپ العان سوڭ قاراكەردەگى اشۋى بىتكەن تارىزدەنىپ، ازىراق جادىراڭقىراپ ماعان قارادى.
- مىناۋ الدىمىزداعى ۇلكەن كول «قامىساقتى» عوي: وسىنىڭ سول جاعىن الا ءجۇرىپ انا شاڭىرقاي كورىنگەن وبانىڭ بەلەسىنەن تۋرا اسساق الدىمىزدان ءبىر كىشكەنە سۇرلەۋ كەلەدى. سول سۇرلەۋمەن بارىپ شۇعانىڭ بەلگىسىنەن قارا جولدى قيىپ الامىز، - دەدى.
اڭگىمە ازىراق وي بولەيىن دەدى. اتتىڭ جورتىسىنا شايقالىپ اۋىرىپ كەلە جاتقان ءىش تە ۇمىتىلعانداي بولدى. جول قىسقارتۋ ءۇشىن جولداسىممەن سويلەسۋدى مەن ءوزىم دە تىلەپ كەلە جاتىر ەدىم. ءبىراق بۇرىن سىرلاس ادامىم بولماعان سوڭ اڭگىمەگە قانداي جايىنىڭ بارىن انىق بىلە الماي ءسوز اشپاپ ەدىم. جانە مەنىڭ ءبىر ادەتىم جولدا كەلە جاتقاندا ءوزىم سويلەگەننەن دە، بىرەۋدى سويلەتىپ تىڭداۋدى ارتىق كورۋشى ەدىم.
جولداسىم جول اڭگىمەسىن بىتىرسە «تاعى دا بار، تاعى دا بار» دەگەن كىسى ءتارىزدى ءسوز سويلەۋگە ىڭعايلانىپ تۇردى. مەن اڭگىمەنى نەدەن باستارىمدى بىلمەدىم، جول جايىن ايتىپ وتكەن «شۇعانىڭ بەلگىسى» دەگەنى بار ەدى. ودان پالەندەي ءسوز تۋادى دەپ دامەلەنبەسەم دە، باستاۋعا سەبەپ بولسىن دەپ ويلاپ:
- «شۇعانىڭ بەلگىسى» دەگەنىڭىز نە نارسە، تاۋ ما، - دەدىم.
- جوق، اشەيىن، ءبىر وباشىق، - دەدى. كەيىن قالىپ بارا جاتقان سوڭ تاعى تەبىنىپ قاتارلاسىپ:
- شۇعانىڭ بەلگىسىن ءسىز بىلمەيتىن شىعارسىز-اۋ، - دەدى.
- مەن قايدان بىلەيىن، بۇل جاققا ءبىرىنشى كەلۋىم، - دەدىم.
- بىلمەسسىز... سىزدەر جاسسىزدار عوي، - دەدى. ماعان قاراعاندا ءوزى نەداۋىر كوپتى كورگەن ۇلكەن ادام بولىپ كوتەرىلىپ قويدى.
- ءسىز بىلمەيتىن شىعارسىز، جاسسىز عوي. ۋاقىتىندا شۇعانىڭ اڭگىمەسىن بۇل ولكەنىڭ بالاسىنا شەيىن ءبىلىپ بولىپ ەدى...وي، شىركىن، ءوزى دە شۇعا دەسە شۇعا ەدى-اۋ، - دەدى.
جولداسىمنىڭ بۇل سوزىنەن مەن شۇعاعا ىنتىقتىم. انىعىن سۇراپ بىلگىم كەلدى.
- شۇعانىڭ اڭگىمەسىن ايتساڭىز قايتەدى، جول قىسقارسىن، - دەدىم.
- ايتايىن، - دەدى.
قاراكەردى تاعى تەبىنىپ قاتارلاستى. جالپىلداپ جايىلىپ كەلە جاتقان ەتەگىن جيناپ تاقىمىنا باسىپ، ەرنىندەگى ناسىبايىن تاستاپ ءبىر-ەكى تۇكىرىنىپ الىپ، ىڭعايلانىپ:
- بۇل قىزىق اڭگىمە، تىڭداڭىز، - دەدى.
ءسوزدى باستاپ تا جىبەردى.
II
... بۇگىنگى شىققان اۋىلىڭىزدى «ەرەكەڭ» اۋىلى دەيدى. سودان ارى قاراي وزەننىڭ بويى جالپاعىنان ەل. ءبىر اتانىڭ بالاسى ءجۇز ەلۋ-ەكى ءجۇز ءۇي بار. قىس قىستاۋلارى باسقا بولعانمەن، جاز كوبىنە بىرىگىپ وتىرادى. مىناۋ الدىمىزدا كورىنگەن «قامىساقتى» دەيتىن كولىمىز. وسىنىڭ ماڭايى جىبىرلاعان شۇقىرىندى تومار. جاز بويى وسىنىڭ باسى ەلمەن تولادى. ءار تومارعا ءتورت-بەس ۇيدەن قونىپ بولەك-بولەك وتىرعاندارى. وي، داريعا-اي، تالاي قىزىقتار ءوتتى عوي.
بالا كۇنىمىزدە اناۋ كورىنگەن توبەنىڭ باسىندا تالاي اسىق ويناپ ەدىك... ول دا ءبىر داۋرەن... ءيا... بۇل اۋىلدىڭ كۇزگە قاراي قوناتىن جەرى، جازعىتۇردان تامىزعا دەيىن وتىراتىن جايلاۋىمىز، بۇل كول دە شۇعانىڭ بەلگىسى اتاندى، بۇرىن «تارعىل وگىز سويعان» دەۋشى ەدىك. ۇلكەن كول، ماڭايى تولعان شورقىندى سۋ...ول ۋاقىتتا جەردىڭ بەرەكەسى قانداي. ءوزىمىزدىڭ ەل قانشاما... ونىڭ ۇستىنە تۋ سىردان كەلىپ جاپپاستار دا قونادى... كەيىنگى كەزدە عانا جاپپاس كەلۋىن قويدى عوي. ءبىزدىڭ بەركىمباي دەيتىن جاقىن اعالارىمىز بولادى. بۇرىن باي ەدى، بولىستىققا تالاسامىن دەۋمەن-اق مالىن قۇرتىپ الدى. وسى كۇنى كەدەي. سول بەركىمبايدىڭ اكەسىنىڭ ناعاشىسى - جاپپاس ەسىمبەك دەيتىن بولدى. ءوزى باي ەدى، جاپپاستىڭ الدى دەۋگە بولارلىق. بەركىمبايعا ارقا سۇيەپ، ەسىمبەك سول «وگىز سويعاننىڭ» ەڭ شۇرايلى جەرىنە قونۋشى ەدى.ءوزى دە جومارت، قوناقپاز ەدى. ەلگە جاعىمدى بولىپ تۇردى. مال مەن باسى بىردەي، قۇداي تىلەگىن بەرگەن ءبىر ادام: ورتان قولداي ءتورت ۇلى بولدى - شەتىنەن قاسقىر. سول ءتورت ۇلدىڭ ورتاسىندا بۇلاڭداپ ەسكەن شۇعا دەيتىن قىزى بولدى. شۇعا دەسە شۇعا. شۇعا، ءوي، شىركىننىڭ ءوزى دە كەلبەتتى-اق ەدى... اققۇبا، تالدىرماش، كوزى قاپ-قارا، وسى، ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي ەدى. اجارى قانداي بولسا، اقىلى دا سونداي. جەڭىلدىك دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلگەن بالا ەمەس. سويلەگەن ءسوزى، جۇرگەن ءجۇرىسى قانداي، ءبىر ءتۇرلى پاڭ ەدى-اۋ، شىركىن... بۇل كۇندە ونداي قىز قايدا. اجارى تاۋىرلەۋ بىرەۋ بولسا، سونى كوتەرە المايتىنىن دا بىلمەيسىڭ، ەشكىگە قۇساپ شوشاڭداپ جۇرگەنى. زامان بۇزىلعان عوي... ءيا...
وسى كۇنگىلەردىڭ ءبىر تاپقانى، قىزدى وقىتۋ كەرەك دەيدى. سول شۇعالار حاتتى زورعا تانۋشى ەدى. سوندا دا وسى كۇنگىنىڭ وقىعان ون قىزىنا بەرگىسىز ەدى. اينالا ايتقاندا قۇداي سانا بەرسىن دەسەيشى...
ول كەزدە مەنىڭ جيىرماعا جاڭا كەلگەن كەزىم. ەسىمبەكتىڭ ۇيىنە ارالاسىپ ءجۇردىم. مەنىڭ ءبىر بازارباي دەيتىن ءىنىم سول ەسىمبەكتىڭ قويىن باقتى. ءوزى بالا كۇنىندە ەپتى-اق ەدى، بىلتىر قايتتى. سول بالانىڭ ارقاسىندا ەرتە بارام، كەش قايتام. جاز كوبىنە سوندا بولۋشى ەدىم. شۇعانىڭ سوندا ون التىداعى كەزى شىعار دەيمىن. ەلدىڭ بوزبالالارى ەرتەندى-كەش قىلجاقتاپ سول اۋىلدان شىقپايدى. ەپتەپ ءسوز سالدىراتىندارى دا بولادى. بوزبالالاردىڭ حاتىن تاسيتىن مەنىڭ ءىنىم، شۇعا بىرەۋىنە جاۋاپ قايىرمايدى.
بوزبالالار كەيىپ: بايدىڭ قىزى بولعان سوڭ ىرىلەنگەنى عوي، تاكاپپار دەسۋشى ەدى.
مەنىمەن قۇرداس ءبىزدىڭ اۋىلدا كارىم دەگەن بار. سول ۋاقىتتا دا ءوزى ەسەرسوقتاۋ ەدى. ءبىز مازاق قىلا بەرەمىز. شۇعاعا قىلجاقتايتىننىڭ بىرەۋى سول. ءبىر كۇنى ءبىر جازعان حاتى مەنىڭ قولىما ءتۇستى. ولەڭ جازعان بولىپتى... نەمەنە ەدى، ءتايىرى، سونىڭ ولەڭى...
«... قالادان الىپ كەلگەن بوز بەلبەۋىم،
بولسا دا جامان، جاقسى ءوز بەلبەۋىم.
كوپ ايدىڭ كورمەگەلى ءجۇزى بولدى،
ءجۇرمىسىڭ امان-ەسەن، كوز كورگەنىم»،
- دەپ جازىپتى.
بوزبالاعا ەرمەك كەرەك. مازاق قىلۋ ءۇشىن شۇعانىڭ حاتى قىلىپ ولەڭمەن جازىپ كارىمگە تاپسىردىق. كارىم اشىپ وقىعاندا توبەسى كوككە جەتكەندەي بولدى. ءبىزدىڭ سوندا شۇعا بولىپ جازعان ولەڭىمىز:
«... الاشتان اسىپ تۋعان سىمباتتىم-اي،
بازاردىڭ پۇلى جەتپەس قىمباتتىم-اي.
ارمانىم بۇل جالعاڭدا بولماس ەدى،
كۇن بولسا قوساتۇعىن ساعان قۇداي...»
وي، الداي، قىزىق زامان ەكەن-اۋ، ءا...
شۇعانىڭ اكە-شەشەسىنىڭ ءبىر ارتىق جەرى، ون التىعا كەلگەنشە شۇعانى كۇيەۋگە بەرمەيدى. وسى كۇنى بايلار، قىزى شىرىلداپ جەرگە تۇسىسىمەن بىرەۋدىڭ مالىن الادى عوي... ۋاقىتىندا تالاي مىرزالار ايتتىردى، بارىنە دە ءناسىپ بولمادى. ات جەتەر جەردەگى باي بالالارى مۇلدە ءتۇڭىلىپ بولدى. «ەسىمبەك قىزىنىڭ باعىن بايلادى. ەندى بۇعان ءتاۋىر كۇيەۋ كەزدەسپەيدى» دەپ جۇرت وسەك قىلىپ تا ءجۇردى. ول اشەيىن ءبىر ءسوز عوي، قۇدايدىڭ جازۋىنان ارتىق نە بولماق...
ارتىنان ەسىتتىك، ەسىمبەكتىڭ بەرمەۋدەگى ءمانىسى، ءوزى جاس كەزىندە قالي دەيتىن قۇرداسىمەن سەرت بايلاسقان بولسا كەرەك: «بىرىمىزدەن ۇل، بىرىمىزدەن قىز تۋسا، ەكەۋىمىز قۇدا بولايىق» دەپ.
سول سەرتىن كۇتەدى ەكەن عوي... ءيا...
قامىساقتىنىڭ باسىنا ءتۇسىپ، ازىراق كىدىرىپ ەر-توقىمىمىزدى دۇرىستاپ ەرتتەپ، تاعى دا ءجۇرىپ كەتتىك. قاراكەردى ءبىر-ەكى باۋىرلاپ الىپ جولداسىم تاعى سوزگە كىرىستى.
III
... ول كەزدە زامان قانداي، جەر ادەمى، مال كوپ، ورىستىڭ ءيىسى دە جوق.
جازعىتۇرعى مايدىڭ ايى بىتەر-بىتپەستە، شالا-شارپى ەگىن سالىپ جايلاۋعا جەتكەنشە اسىعامىز... ءبىر جىلى مامىردىڭ 20- كۇنى جايلاۋعا بارىپ قوندىق. جاڭبىر كوپ. ءشوپتىڭ شىعىسى دا جاقسى ەدى. بوزبالانىڭ باسى قۇرالعان سوڭ ەرتەڭدى-كەش اسىر سالىپ ويناۋ، ەسى-دەرتىمىز جاپپاس. ەسىمبەكتىكى قاشان كەلەدى؟..ەتكە قاشان تويامىز دەيمىز...
ءبىر كۇنى قىزويناققا بارىپ تاڭ اتا كەلە جاتسام، ۇيىقتاپ قالعان ەكەنمىن، اجەم وياتادى:
- جاپپاس كەلىپ قونىپ جاتىر. بازاربايمەن كورىسىپ قاراعىمدى ءسۇيىپ كەلدىم، - دەيدى.
جالما-جان تۇرا سالا دالاعا شىقسام، ساسكە ءتۇس بولىپ كۇن ىسي باستاعان ەكەن. كولدىڭ وڭ جاق بەتى جىبىرلاعان مال: قوي، تۇيە... شوقيىپ-شوقيىپ جاپپاستىڭ كىشكەنە ۇيلەرى تۇر. كوزىمدى اشىپ-جۇما مەن دە جونەلدىم. مەن كەلسەم مەنەن الدەقاشان بۇرىن جۇرت جينالىپ قالعان ەكەن. توقتى سويىلىپ، قازان اسىلىپ، قايناپ تا جاتىر.
ەسىمبەكتىڭ ۇلكەن ءۇيى لىق تولعان ادام، قىمىز ءىشىپ ايداي قىزدى-قىزدى بولىپ جاتىر ەكەن. مەن تەگىس ارالادىم. ءبىر وتاۋدا شۇعا كەزدەستى. كورىسىپ امانداسقاننان كوزىمدى الا المادىم. اپىرىم-اي، ادامزاتتا ونداي سۇلۋ بولادى ەكەن-اۋ!.. اققۋدىڭ كوگىلدىرىگىندەي وسى اپپاق. ۇستىندە شەتىن كەستەلەگەن اقكويلەك، ومىراۋىن نەشە ءتۇرلى ىلگىشتەرمەن بەزەپ تاستاعان قىزىل پۇلىش قامزول، باسىندا ۇكى تاققان تۇلكى بورىك، ءوزى سۇلۋ ادامدى مۇلدە ودان جامان جانداندىرىپ، قۇبىلدىرىپ تۇردى.
ماعان قاراپ شۇعا كۇلدى.
- مەزگىلىمەن كەلىپ كورىستىڭىز-اۋ، - دەدى. مەن نە ايتارىمدى بىلمەدىم. بۇرىن ازىلدەسىپ سويلەسە بەرۋشى ەدىم، بۇل جەردە ءتىلىم بايلاندى.
- مىناۋ اتتان ءتۇسىپ جاتقان كىم؟ - دەدى شۇعا.
ارتىما جالت قاراسام ەكى جىگىت ءتۇسىپ اتتارىن بايلاپ جاتىر ەكەن. بىرەۋى ورىسشالاۋ كيىنگەن.
تاني كەتتىم.
- ءابدىراحمان عوي، - دەدىم.
- ءابدىراحمانىڭ كىم؟
- قازاقبايدىڭ بالاسى.
- ءيا، الگى مۇعالىم بالاسى ما؟
- ءيا.
- جاپ-جاس جىگىت ەكەن عوي، - دەپ بىرەر قارادى دا، شۇعا وتاۋعا كىرىپ كەتتى.
مەن ءابدىراحمانعا امانداسىپ، ۇيگە ەرتىپ ءجۇردىم. وتاۋدىڭ سىقىرلاۋىعىنان شۇعانىڭ بىزگە سىعالاپ قاراپ تۇرعاندىعى ءبىلىندى.
II
- ... ءسىز بىلمەيسىز عوي... - دەپ جولداسىم قارەكەردى شاۋجايلاپ قاتارلاستى. ءسىز بىلمەيسىز عوي... بىزبەن اعايىن، جاسى مەنىمەن تۇيدەي قۇرداس ءابدىراحمان دەگەن بولدى. جاسىندا بولىستىڭ ۇيىندە بۇزاۋ باعىپ ءوسىپتى. ول ۋاقىتتا بولىستىڭ ۇيىندە اۋىلناي مۇعالىم بولاتىن. بالالارمەن ارالاسىپ ءجۇرىپ مۇعالىمنەن وقىپ، ءتورت جىلدان سوڭ مەكتەپتى ءبىتىرىپ شىعىپتى. ءابدىراحمان ءوزى ايتاتىن: «كۇندىز قوزى مەن بۇزاۋ باعام، كەشكە كەلگەنىمدە، مۇعالىم ءبىر شىن مۇسىلمان جىگىت ەدى، «بايلاردىڭ بالالارىنان دا ماعان سەنىڭ وقىعانىڭ كەرەك قوي» دەپ ءتۇننىڭ ءبىر تالايىنا دەيىن وقىتۋشى ەدى. اقىرىندا سول مۇعالىمنىڭ تىرىسۋىنىڭ ارقاسىندا مەكتەپتى ءبىتىردىم... مەنىڭ مۇعالىمگە بىتىرە الماستىق بورىشىم بار»، - دەدى.
ءابدىراحماننىڭ اكەسى وتە كەدەي بولعان ادام. اۋىلناي مەكتەبىنەن شىققان سوڭ دا، ءابدىراحمان مالايلىقتان قۇتىلا المادى. اقىرىندا، ون ەكى-ون ۇشتەگى شاماسى بولسا كەرەك، تۇرعان بايىنان قاشىپ دۋانعا بارىپ، ءبىر نوعايعا جاز قىزمەتكە تۇرىپ، قىس وقۋعا كىردى. بۇل ەكى جىلعا شەيىن جاز جالدانۋمەن بولدى. بەرىرەك كەلگەن سوڭ جاز بايلاردا ورىسشا بالا وقىتتى. اقىرىندا ايتەۋىر مەكتەپتى ءبىتىرىپ شىقتى.
ءابدىراحمان مەكتەپتى بىتىرگەندە دابىسى جەر جاردى. وتە زەرەك بولعان عوي، مۇعالىمدەرى دە ماقتاسا كەرەك. دۋانداعى ناشاندىك «ءتىلماش» بول دەپ وتىنگەن ەكەن، بولماي ەلگە كەلدى. ناق سول كەزدە بولىستىڭ پەسىرى ءولىپ حاتشىسىز تۇر ەدى. ءابدىراحمانعا پەسىر بول دەپ جابىستى، وعان دا بولمادى. جامانتىك بولىسىنداعى ءبىر بايدىڭ مەكتەبىنە بارىپ بالا وقىتتى. سودان بەرى قىس سوندا بالا وقىتىپ، جاز ەلدە بولادى. سول جىلى ماۋسىمنىڭ باس كەزىندە كەلىپ ەدى. سودان بەرى ءابدىراحماندى كورگەنىم. ماعان: «ماعان كورىسپەيسىڭ بە» دەپ قالجىڭدادى. ازىلدەسىپ ۇيگە كىردىك. ءتور الدىندا قاجىباي اڭگىمەنى كوسىلتىپ وتىر ەكەن، ءبىزدى كورگەن سوڭ جىم بولدى.
ءۇي ىشىمەن ءابدىراحمان تەگىس امانداستى، ەسىمبەك باي ونشا جاقسى كورمەگەن ادامنىڭ قالىبىن ىستەدى.
بۇرىنعى سوزدەرىن تاستاي بەرىپ «وقىعاندار اناۋ، وقىعاندار مىناۋ» بولادى دەپ شاتپا تىلگە اينالدى. مەن عاجاپقا قالدىم. ارتىنان ءابدىراحماننان سەبەبىن سۇراسام، وتكەن جىلى بۇرىنعى قالىبىمەن، كۇزگى استىققا باي كيىزىن ساتقاندا، ءابدىراحمان ءتىلىن الار ادامداردىڭ بىرىنە دە الدىرماپتى: «ءازىر اسىعىپ ەكى باعاسىنا العانشا، استىقتارىندى جيىپ العان سوڭ شالقايىپ وتىرىپ جارتى باعاسىنا الاسىڭدار» دەپ. ءابدىراحماننىڭ ءتىلىن العاندار ءبىرتالاي پايدا قىلىپتى. «مەنى ولجامنان قاقتى» دەپ بايدىڭ تىرسيىپ وتىرعانى وسى ەكەن. رەتىندە ءابدىراحمانعا:
- ەلىڭدى قىستان شىعاردىڭ با، بالا، - دەدى باي.
- شۇكىر، شىعاردىم، - دەدى ءابدىراحمان.
- جارايدى، جارايدى، ەل قامقورى بولعان سوڭ سولاي بولۋ كەرەك، - دەپ ءسوزىن دوعاردى.
ءتۇس اۋا بەرگەن مەزگىلدە ەت جەپ بولىپ، جۇرت بەت-بەتىنە تاراي باستادى.
V
مەن اۋىلعا قايتقاندا ءابدىراحمان ەسىمبەكتىكىندە قالىپ قويىپ ەدى. مەنىڭ ارتىمنان ىلە-شالا كەلىپ بەركىمبايدىڭ ۇيىنە ءتۇسىپتى. قىمىز ىشكەن ادام ۇيىقتاپ قالعان ەكەم، ەكىندى ادەتىندە دالاعا شىقسام، اۋىلدىڭ سىرتىنداعى بەلەستە ىشىندە قاجىباي اقساقال بار، ءبىرتالاي ادام سويلەسىپ وتىر ەكەن. مەن دە كەلدىم. اڭگىمە ءابدىراحمان تۋراسىندا ەكەن، جاقىنداپ كەلگەنىمدە-اق «ءابدىراحماننىڭ ءوزى شىنىمەن بۇزىلعان عوي» دەگەن قاجىباي قارتتىڭ سامپىلداعان داۋسى قۇلاعىما ساپ ەتە قالدى. ءوزى سوزشەڭ ادام بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تىزبەكتەتىپ، نە بار پالەنى ءابدىراحماننىڭ ۇستىنە ءۇيىپ وتىر. «ولاردى مۇسىلمان دەۋگە بولمايدى. ايتاتىنى ىلعي قۇدايعا قارسىلىق ءسوز. مولدامەن، حازىرەتتەرمەن، ەل باستاعان باسشىلارمەن قاس. قۇدايدىڭ بارلىعىنا شاك قىلادى. بايعا مال جيىپ بەرىپ وتىرعان قۇداي ەمەس، ءوزىمىز دەيدى. قۇداي ساقتاسىن، شىن بولسا وسى الگى قازاقتى شوقىندىراتىنداردان كوپ اقشا العان دەيدى عوي. ناشاندىككە ءتىلماش بولماي، بولىسقا پەسىر بولماي بالا وقىتۋى دا سول ازدىرۋ رەتىمەن بولسا كەرەك...
شالدىڭ ءسوزىن ونشا ىقىلاسپەن تىڭداي قويعان ادام كورىنبەيدى. جاستار ءبىر بولەك ازىلدەسىپ وتىر ەكەن، مەن دە سولارعا قوسىلدىم. ءبارىمىزدىڭ ەرمەگىمىز كارىم بولدى.
- بيىل ەسىمبەكتىكى قاراقۇمدى جايلاپ قالادى دەپ ەدى، كارىم ءۇشىن-اق كەلگەن شىعار، - دەدى ءبىر جىگىت.
- سەندەر بايقادىڭدار ما، كارىمدى كورگەن سوڭ شۇعا ءبىر ءتۇرلى قۇبىلىپ كەتتى-اۋ، - دەدى قۋ جىگىت.
بۇل ەكى ارادا قىستى كۇنى شۇعانى ساعىنىپ جۇرگەندەگى كارىمنىڭ شىعارعان ولەڭى دەپ بىرەۋى ولەڭ ايتتى.
«... مىنگەنىم استىمداعى كۇرەڭ دەنەن،
قاشادى تاۋدان تۇلكى سۇمەڭدەگەن.
ويىمدا ءۇش ۇيىقتاسام بار ما مەنىڭ،
ايىرىلىپ، قالقام، سەنەن جۇرەم دەگەن...»
جۇرت دۋ كۇلدى. كارىم اشۋلانىپ كەتىپ قالدى. مەن تۇرىپ بەركىمبايدىڭ ۇيىنە باردىم. ءابدىراحمان شىنتاقتاپ دومبىرا تارتىپ جاتىر ەكەن.
- جوعارى شىق، - دەدى.
ازىلدەسىپ وتىردىق. كوپ ۇزاماي اڭگىمە شۇعاعا كوشتى. ءابدىراحماننىڭ ويىن ءبىلۋ ءۇشىن، مەن - شۇعا قالاي ەكەن، كوردىڭ بە؟ - دەدىم. ءابدىراحمان كۇلىمسىرەدى.
- كورەيىن دەپ بارىپ ەدىم، كورە المادىم، - دەدى.
- ءيا، سەن اتىندى بايلاپ جاتقاندا وتاۋدىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا تۇر ەدى عوي.
- سىرتىنان كورگەن بولا ما، اۋىزبا-اۋىز سويلەسپەگەن سوڭ.
- ەندەشە بۇگىن التىباقان قۇرادى. اۋىزبا-اۋىز سويلەسەم.
- شىن ايتاسىڭ با، - دەپ ابدىراحمان باسىن كوتەرىپ الدى.
- ەسىمبەكتىڭ كەلىندەرىمەن قالجىڭداسىپ سۇراعانىمدا، كەشكە التىباقان قۇرامىز دەسىپ ەدى، - دەپ انىعىن ايتتىم.
- باتىر-ەكە، بارايىق، - دەدى.
زامانداستىڭ ءتىلىن كىم المايدى، مەن ەرتىپ بارماق بولدىم.
VV
-... سىزدەن نەسىن جاسىرايىن، - دەدى جولداسىم، - سىزدەن نەسىن جاسىرايىن، وزدەرىڭنىڭ باستارىندا دا بار نارسە عوي... جاستىق نە قىلعىزبايدى. ۋاقىتىندا ءبارى قىزىق.
ەسىمبەكتىڭ ءۇش بالاسى ۇيلەنگەن. بىرەۋى بويداق ەدى. ەڭ كىشى كەلىنى زايكۇل مىنا تاما قارجاۋدىڭ قىزى ەدى. زامانىندا دۇنيەنى كەشكەن ادام. ءوزى دە اجارلى، بوزبالا سۇيەتىن قىزىل شىرايلى ەدى. ازىراق مىنەزىنىڭ جەڭىلدىگى بولماسا، اقىلعا دا جاقسى ەدى. كۇيەۋى ىبىراي ەسىمبەكتىڭ بالالارىنىڭ ىشىندەگى مومىنى. ءۇن جوق، ءتۇن جوق، ەرتەڭدى-كەش مال سوڭىندا جۇرەدى دە قويادى. كۇيەۋىنىڭ قالپىن وڭ جاقتا جۇرگەندە-اق سەزىپ، زايكۇل بۇزىلا باستاعان. وزدەرىمەن ءبىر جاماعايىن سەيىت دەگەنمەن كوڭىل قوسىپ، شىعامىن دەپ جۇرگەنىندە ەلى سەزىپ قالىپ، جىبەرمەگەن. ول كەزدەگى بولىس قۇرمان ەسىمبەكتىڭ تۋعان قۇداسى. ەسىمبەكتىڭ جەسىرى كەتسە، «قىپشاقپىن» دەپ قانعا تارتۋ جوق - قۇرمان جاپپاستىڭ ارىن ارلاپ تۇرعان. بولىستىڭ ىزعارىنىڭ كۇشتىلىگىنەن، قارجاۋ قابىل-قۇبىل ەسىمبەككە حابار تيگىزىپ، امان-ەسەنىندە قولىنا بەرگەن.
زايكۇل ۇزاتىلىپ كەلگەن سوڭ كوپكە شەيىن كەتەمىن دەپ ءجۇردى. ءبىراق كەتە المادى. ايتقان سوزىنەن تابىلىپ، كوڭىلدەگى مۇددەسىن ورنىنا كەلتىرەتىن جىگىت سيرەك قوي. شىنىندا زايكۇلگە تەڭ جىگىت تابىلمادى. سىزدەن نەسىن جاسىرايىن... ەرتەندى-كەش ۇيىنەن شىقپاعان سوڭ مەن ەسىمبەكتىڭ ءۇيىنىڭ ءبىر ادامى قۇساپ كەتتىم. ءجۇرىس-تۇرىسىمدا ەشبىر ەرسىلىك بولمادى. اقىرىندا زايكۇلمەن جاقىنداسىپ كوڭىل قوستىم. بويداق كەزىم عوي، ول «تيەمىن» دەدى، مەن «الامىن» دەدىم. بۇل ءسوز العاشكى كەزىندە ءبىر-ءبىرىمىزدى جاقىنداستىرۋعا دانەكەر ەسەبىندە بولدى. شىنىنا قالعاندا ەكەۋىمىزدە دە ويناپ كۇلگەننەن باسقا ەسكى ءسوزدى، ۋادەنى قوزعايتىن وي جوق ەدى. ويدىڭ بولۋى دا مۇمكىن ەمەس ەسىمبەك باي، مەن كەدەي، كەلىنىن تارتىپ السام، ەرتەڭگى كۇنى شاڭىمدى اسپانعا شىعارادى. كەدەيلىك نە قىلمادى!.. زايكۇل سوزشەڭ قاتىن ەدى. كەي كەزدەردە مەنى قالجىنداپ ولەڭ ايتادى:
«... قاسىمجان، سەرت بايلاسقان سەن ەمەس پە ەڭ،
ۇستاعان ەتەگىڭنەن مەن ەمەس پە ەم.
بولسا دا نە قيىندىق باستى تارتپاس،
جۇرەتىن قول ۇستاسىپ تەڭ ەمەس پە ەم...»
مەن ولەڭ شىعارا المايمىن. اۋىلدا تەكەي دەيتىن بار-دى، ءوزىمنىڭ ولەڭىم قىلىپ، سوعان ولەڭ شىعارتىپ الدىم:
«دەگەن سوڭ سۇلۋ زايكۇل، سۇلۋ زايكۇل،
ايتۋعا سىمباتىندى جەتپەيدى ءتىل.
باسىمدى تاۋ مەن تاسقا ۇرسام-داعى،
ەشبىر ءىس رەتىنە كەلمەي-اق ءجۇر...»
ۋاي، داريعا، تالاي قىزىقتار باستان وتكەن ەكەن-اۋ!
VVV
...اس-سۋ ءىشىپ ءابدىراحمان ەكەۋىمىز ۇيدەن شىققاندا ەلدىڭ الدى جاتا باستاپ ەدى. ءتۇن تاستاي قاراڭعى. اياڭداپ كەلە جاتىرمىز. ەسىمبەكتىڭ اۋىلىنىڭ سىرتى ىزى-شۋ، قىم-قۋىت، ءابدىراحمان جىلدامداي باسىپ مەنىڭ الدىمدى وراي بەرەدى. بىرتىندەپ جاقىنداعان سايىن اسىر سالىپ ويناعان بالالاردىڭ، ازىلدەسىپ ويناپ كۇلگەن قىز-قاتىنداردىڭ داۋىستارى ايقىندالا بەرەدى. الدەكىمنىڭ ارت جاعىمىزدان سىڭقىلداپ كۇلگەن داۋسى ەستىلگەندەي بولدى. ءابدىراحماندى يىعىنان تارتىپ توقتاتىپ، كۇتۋگە اينالدىق. قاراڭداعان ەكى-ءۇش ادامنىڭ بويى كورىندى.
- قويشى، قاراعىم، اۋرەلەمەشى!
بىرەۋ داۋىستاڭقىراپ:
- قالقاجان!
- اۋ!
- مەنىڭ ماناعى ايتقانىم بولا ما؟
قىز كۇلدى:
- جارار، بولادى...
جاقىنداپ قالدى. داۋىس تانىس - اينابايدىڭ قىزى. اۋىلى ەسىمبەك پەن ءبىزدىڭ اۋىلىمىزدىڭ ورتالىعىندا، ون شاقتى ءۇيلى كەرەي. ءبىز اۋىلىنىڭ تۇسىنان وتكەندە قاتىندارىنىڭ دابىرلاپ جۇرگەندەرى ءبىلىنىپ ەدى.
- كۇلزيپا كەلەدى، - دەپ كۇلدىم.
ءابدىراحماننىڭ كۇلزيپا دەسەڭ شامى.
اعايىن اراسىندا از ءۇيلى كەرەي بولعانمەن ايناباي دەگەن ءبىردى-بىرگە سوعىپ، ەكى ەلدىڭ اراسىنا وت سالىپ تۇتاندىرىپ جۇرەتىن ءبىر قىزىل كوزدى بالە. ەل ىشىندە اينابايدىڭ ىستەمەگەن بۇزىقتىعى جوق. اناۋ-مىناۋ ادامدار وزىنەن سەسكەنەتىن دە ەدى. قىزى كۇلزيپا سوندا 17 شاماسىندا شىعار دەيمىن. ورتا بويلى، قارا سۇرلاۋ، تىك قاباق، سۇستانىڭقىراپ تۇراتىن ادام ەدى. ايناباي ءوزى كەدەي ۋاقىتىندا كۇيەۋگە بەرىپ، سوڭعى كەزدە شەل ءبىتىپ تاۋىرلەنگەن سوڭ ايىرعىسى كەلەتىن. ەل ىشىندە كوزگە تۇسەتىن جىگىت ول كەزدە ءابدىراحمان. ايناباي ءوزى ات ارقاسىنا ءمىنىپ جۇرگەن سوڭ قىزىن ءتاۋىر جىگىتكە بەرگىسى كەلىپ ءابدىراحماننان ۇمىتتەنگەن: «...ءابدىراحماننىڭ جايىنا قارايمىن عوي. ازىن-اۋلاق مال بەرسە دە ۇيلەسەر ەدىك...» دەپ ايتادى-مىس دەگەن ءسوز قاشىپ ءجۇردى. جەڭىل اۋىز قاتىندار ءابدىراحمان اۋىلىنا كەلسە، «كۇيەۋ» دەپ مازاسىن الادى. جالپى جۇرت - كۇلزيپانى ءابدىراحمان قايتسە دە الادى دەپ وزدەرىنشە ءسوزدى بىتكەنگە ەسەپتەيدى. سول جىلى قىس ءابدىراحماننىڭ اكەسى ءشوپ ىزدەپ ءجۇرىپ اينابايدىڭ ۇيىنە كەلسە، اينابايدىڭ قاتىنى قوس قازىنى بۇزباستان سالىپ ەتپەن سىيلاپ، اقىسىز-پۇلسىز ءبىر شانا ءشوپ بەرىپ جىبەرەدى. اينابايدىڭ قىزىنىڭ ەرجەتكەندىگىنە جانە داۋلەتىنە قىزىعىپ، ءابدىراحماننىڭ اكەسى قۇدا بولۋعا وتە قۇمارلانادى. ءبىراق ءابدىراحمان ۇناتپايدى: «ءتىپتى سۇيمەيمىن، سۇيمەگەن ادامدى نە قىپ الامىن» دەيدى.
ءابدىراحماننىڭ بۇل سىرىن زامان قۇربىسىنان باسقا ەشكىم سەزبەيتىن ەدى... الدەقالاي ءبىر جەردە كەزدەسە قالسا، كۇلزيپا ۇيالىپ، قىزارىپ، تاڭىرگە جازادى دا الادى.
كۇلزيپا ەكەنىن بىلگەن سوڭ ءابدىراحمان جۇرۋگە ىڭعايلانسا دا، مەن جىبەرمەدىم، قالجىڭداسىپ بارعاندى جاقسى كوردىم. دابىرلاسىپ سويلەسكەن كۇيلەرىمەن بىزگە ءتونىپ كەلدى دە، ءبىر كەلىنشەك:
- يبايى، كوتەك، مال دەسەك، ادام ەكەن عوي، - دەدى.
وداعايلاپ شەتتەي باستادى.
- مارجان بيكەمىسىڭ، بەرى كەل، - دەدىم.
- مۇنىسى كىم، مەنى تانيدى عوي...
- بار، كىم ەكەن، - دەدى كۇلزيپا.
ءابدىراحمان جۇرە بەردى. مەن ولاردىڭ جانىنا باردىم.
- اناۋىڭ كىم؟ - دەستى.
- ءابدىراحمان.
- كۇيەۋ ەكەن عوي، بىزدەن نەگە قاشتى، - دەپ مارجان بيكە كۇلە سويلەدى. كۇلزيپا تالىمسىپ جەڭگەسىنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ، سىڭقىلداپ كۇلىستى. ايانداي باسىپ ءابدىراحماننىڭ ارتىنان جەتتىك. بىزبەن جۇمىسى جوق، ەسى-دەرتى التىباقاندا.
- امانسىزدار ما، - دەگەننەن باسقا ەش نارسە ايتپادى. كۇلزيپا سىزىلىپ جەڭگەسىنىڭ ارتىنا تامان ءجۇرىپ وتىردى.
التىباقانعا جاقىندادىق. سويلەگەن ءسوز، ويناعان ويىن، قارانداعان ادام - ءبارى دە انىق كورىنە باستادى. ناق ءبىزدىڭ كەلۋىمىزدى كۇتكەندەي ەكى قىز ارقانعا اسىلىپ ىرعالىپ ءان سالدى.
- شۇعا قۇداشالارىڭ ءاندى باستادى، - دەدى مارجانبيكە. ناق سول مينۋتتا شىققان ءان شىنىندا شۇعادان باسقاعا لايىقتى ەمەس ەدى. سونداعى ايتقان ولەڭى ءالى قۇلاعىمدا.
«... نە مۇڭدىق، بۇل دۇنيەدە قىزدار مۇڭدىق،
اتادان بولىپ مۇڭدىق نەگە تۋدىق.
اتادان مۇڭدىق بولىپ تۋماس ەدىك،
بۇرىنعى اتا-بابا جولىن قۋدىق...»
VIII
...جاس كەزدەگىنىڭ ءبارى قىزىق قوي، اسىرەسە، سول ءابدىراحمانمەن بىرگە ويىندا بولعان ءتۇن مەنىڭ ءالى كۇنگە ەسىمنەن قالمايدى؛ ءبىر ءتۇرلى كوز الدىمدا ەلەستەيدى دە تۇرادى.
ءبىز كەلگەندە ويىن جاڭا باستالعان ەكەن. شۇعالار ولەڭدەرىن توقتاتىپ، ارقاننان ءتۇستى. جاي ازىلمەن كوپ ۋاقىت وزدىردىق. دومبىرا الدىرىپ ءابدىراحمان ءان سالدى. بيشارا، جىگىت ەدى عوي. ونداي ويىنداردا ءبىر ءتۇرلى ۇستايتىن ارقاسى بار ەدى. ولەڭدى تۇيدەكتەتىپ ۇزبەستەن سوقتى. جۇرتتىڭ ءبارى ءابدىراحماننىڭ اۋزىنا قارادى. جاتىپ قالعان بىرەن-ساران كەمپىرلەر شاپاندارىن جامىلىپ كەلىپ ولەڭ تىڭداستى. ويىن-كۇلكىنىڭ قىزىعىمەن تاڭ اتقانىن دا بىلمەي قالدىق. جۇرت بىرتىندەپ ىدىراي باستادى. مارجانبيكە ماعان جاقىنداڭقىراپ سىبىرلاپ:
- قايتپايسىڭدار ما؟ - دەدى.
- جۇر، قالقاجان، - دەپ كۇلزيپانى ەرتىپ و دا جونەلدى. ۋاق-تۇيەك بالالار، شۇعانىڭ جەڭگەسىنەن باسقاسىنىڭ ءبارى كەتىپ بىتۋگە اينالدى.
شۇعا جاي سويلەسكەنى بولماسا، ءابدىراحمانمەن ونشا ەجىل-قوزىل بولا المادى. مەن زايكۇلمەن سويلەسىپ، ءابدىراحماننىڭ شۇعاعا ىنتىقتىعىن ايتتىم.
- قايدان بىلەيىن، وقىعان جىگىت قوي. وقىعاندىعىنا قىزباسا، بۇرىن مۇنىڭ اكەسىندەي جىگىتتەرگە دە بارعان جوق ەدى... مەن قولىمنان كەلگەنىن ايامايىن، -دەپ كۇلدى.
- جەڭەشە، قايتامىز با، - دەدى شۇعا.
- نەگە اسىقتىڭىز، - دەپ ءابدىراحمان جانىنا جاقىندادى.
ءبىز قاشىعىراق وتىر ەدىك. كۇبىرلەسىپ سويلەستى. وقتا-ساندا ءابدىراحماننىڭ «جاس جۇرەك...» دەگەن داۋىسى ەستىلدى. الدەنە ۋاقىتتا ءابدىراحمان:
- قوش بولىڭىز،- دەدى.
جالت قاراسام، شۇعا ۇيىنە كەتىپ بارا جاتىر ەكەن.
- تەنتەكجان-اۋ، مەنى تاستاپ بارا جاتىرسىڭ با، - دەپ زايكۇل دە تۇرا جونەلدى.
IX
...ءابدىراحمان ويىننان كوڭىلسىزدەۋ بولىپ قايتتى. شۇعامەن سويلەسكەن ءسوزىن، جاي-كۇيىن ايتىپ مۇڭايدى.
- وسى مەنىڭ كەدەيلىگىم-اۋ، باي بالاسى بولسام، شۇعا ءسوزسىز قابىل الار ەدى، -دەدى.
ازىلدەسىپ تۇرىپ ءابدىراحمان كوڭىلىن بىلدىرسە، شۇعا تۇسىنبەگەنگە سالىنىپتى. سالعان جەردەن بولا قويمادى دەگەن مۇنىكى دە تەنتەكتىك قوي...
قالتاسىنان ءبىر بۇكتەۋلى قاعازدى الدى دا:
- مىنا حاتتى شۇعاعا جازىپ وتىرمىن. مەنىڭ ويىم، شۇعامەن كوڭىل قوسسام، الىپ قاشىپ كەتۋ ەدى. بولماسا، مىڭ جىلدا ەسىمبەك ماعان قىزىن بەرمەيدى دە، جانە وعان بەرەتىن مەندە مالدا جوق. نە جاۋاپ قايتاراتىنىن قايدان بىلەيىن، - دەپ كۇرسىندى.اجارىندا ءبىر ءتۇرلى كەيىستىك بار ەدى. حاتتى اشىپ وقىدى. قۇداي بەرگەن ولەڭدى اياسىن با، ۇزىننان-ۇزاق جازعان. سونداعى شۇعاعا جازعان حاتى:
«... ءسىز ءبىر ايسىز نۇرلاندىرعان اسپاندى،
بۋلاندىرعان، ۋلاندىرعان جاس جاندى.
ءبىز ءبىر عارىپ پانالاعان ساياندا،
جاس جۇرەكتە مىقتى جارا باستالدى.
كىردى نۇرىڭ، وتتى جاقتى ىشىمە،
كوتەرەم دەپ سەنە المايمىن كۇشىمە.
ءبىرىنشى زار شىقتى تىلدەن مۇڭدانىپ،
بۇدان بۇرىن ايتىلماعان كىسىگە.
جاس جۇرەكتىڭ جالقىندى دەپ تىلەگى،
جارامدىسىن سىزدەن قالاپ تىلەدى.
ازىرىنە ءۇمىت قاپتىڭ تاۋىنداي،
جازمىش ءتۇرىن جاۋاپ قايتسا بىلەدى.
مينۋت، ساعات، كۇندىك، ايلىق قول ەمەس،
تىلەيتىنىم، جۇدەيتىنىم ول ەمەس.
كورسە قىزار، انتىن بۇزار قىلجاقباس،
تۇرلاۋى جوق اسىرە قىزىل مەن ەمەس.
ءبىر كورگەندە سيقىرلانىپ اقىل-وي،
بال سوزىندە قالدى ىنتام ءبىر قانباي.
قىرىق بۇكتەلىپ كەلسە حاتىڭ تۇمارداي،
جىلى جۇزبەن كوڭىلدى جاي قىلارداي.
«بولاد» دەگەن جالعىز اۋىز ءسوز تاپسام،
كوڭىلىمە ساقتار ەدىم قۇرانداي...»
تۇستە قويدان كەلگەندە بازاربايدى شاقىرتىپ الىپ حاتتى بەردىك. شۇعا جاۋاپ جازسا توقتاۋسىز اكەلىپ جەتكىز دەدىك.
ءالى ەسىمدە. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ سىرتىندا ءبىر كىشكەنە كوگال بار-دى. اۋىلعا كەلگەن قوناقتىڭ ءبارى ات ارقانداپ شالعىنىن جاپىرىپ تاستاعان. كوگالدىڭ تۇستىك جاعىندا ىستىقتان شىبىنداپ جاتقان قويلار. بىرەن-ساران كىسىلەر شىجىعان ىستىققا قاراماي قويىن قۇرتتاپ، جاباعىسىن قىرقىپ جاتىر...
ابدىراحمان قايدا كەتكەن دەپ ىزدەپ جۇرسەم، قويدىڭ قوتانىنىڭ جەل جاعىندا شالعىنعا باۋىرىن توسەپ، كوگالدىڭ ورتاسىندا جاتىر. قاسىنا كەلىپ:
- باتىر-اۋ، مۇنىڭ نە؟ - دەدىم.
- قايتەيىن، ۇيدە وتىرعىم كەلمەگەن سوڭ جاتقانىم عوي، - دەدى.
ءبىر ءتۇرلى قالىڭ ويعا شومىپ، ەكى كوزى ەلدىڭ سىرتىندا، بىردەمەنى كۇتكەن ادام سەكىلدى. نە كۇتكەنى بەلگىلى - بازاربايدىڭ كەلۋى. شۇعانىڭ حاتتى قالاي قارسى الارى بەلگىسىز. بۇرىنعى قالپىن ىستەسە، وقىماستان جىرتىپ تاستايدى. ونى ءابدىراحماننىڭ ءوزى سەزەتىن. حات جىبەرۋگە ەكى وقتى بولعان سوڭ، مەن دەمەپ جىبەردىم، ويتكەنى - ويىندا وڭاشا سويلەسكەنىمدە: «اتاققا شىققان جىگىت قوي، حات جازىپ كورسىن، ونشا تەرىسكە كەتپەس» دەپ زايكۇلدىڭ ايتقانى بار-دى. جاڭا ءبىر ءسوزىنىڭ رەتىندە «تەنتەكجان وسى جىگىتتى اۋزىنان تاستامايدى» دەپ سەزدىرىپ ەدى. ايەل جايىن ايەل بىلەدى عوي. ءارى سىرلاس جەڭگەسى، ءبىر امالىن تابار دەپ مەن زايكۇلگە سەنىپ ەدىم.
ءابدىراحمان كوپكە شەيىن ۇندەمەي جاتتى. كۇن ىستىق. جۇرتتىڭ ءبارى كولەڭكەدە... مەن ءسوز باستادىم:
- شۇعا قايتەر ەكەن.
- قايدان بىلەيىن، - دەدى. كۇرسىندى. ءۇمىت ارالاس ۋايىم كوز
جانارىندا ويناپ تۇردى.
ءبىز ورنىمىزدان تۇرا بەرگەندە ەسىمبەكتىڭ اۋىل جاعىنان جۇگىرە باسىپ كەلە جاتقان بازارباي كورىندى. ءابدىراحمان بايەك تاۋىپ تۇرا المادى. جاقىنداعان سايىن بازاربايدىڭ بەت-اجارىنا قارايمىز... ارسالانداپ كۇلىپ جەتىپ، ەتىگىنىڭ قونىشىنان ءبىر جاپىراق قاعازدى شىعارىپ ءابدىراحمانعا بەردى. قولى دىرىلدەپ ءابدىراحمان اشىپ وقىدى:
«قۇرماتلۋ مىرزا ءابدىراحمانعا سالەم سوڭىندا ايتارىمىز: حاتىڭىزدى الدىق، قازىر پالەندەي جاۋاپ بەرە المايمىز، ايىپقا بۇيىرماڭىز. جازۋشى شۇعا».
ابدىراحمان تۇنجىراپ وتىرا كەتتى، بالادان اۋىزەكى سۇراي باستادىق:
- ۇلكەن ۇيىندە وتىر ەكەن، جەڭەشەم شاقىرادى دەپ دالاعا شىعارىپ الىپ حاتتى ۇستاتا بەرىپ ەدىم، «قاعىنعىر، مۇنىڭ نە؟» دەدى.
- وقىساڭ بىلەسىڭ دەپ ەدىم، بەتىمە قاراپ جىميىپ كۇلدى دە، اشىپ وقىدى. سوسىن قالتاسىنا سالىپ وتاۋعا باردى. مەن قالمادىم. «قاعىنعىر، كەتسەيشى، جۇرتتىڭ حاتىن تاسىپ وسى سەن-اق مازامدى الدىڭ عوي» دەپ تاعى كۇلىمسىرەدى. بۇرىن حات بەرگەنىمدە اشۋلانىپ جىرتىپ، ءبىر-ەكى كۇنگە دەيىن ماعان قىمىز بەرگىزبەي جۇرەتىن. بۇل جولى ونداي اشۋ شاقىرماعان سوڭ دامەلەنىپ، «اپەكە، جاۋاپ جازىپ بەرسەيشى، ەشكىمگە سەزدىرمەستەن اپارىپ بەرەيىن» دەپ جالىندىم... كىشكەنە وتىردى دا، وسى قاعازدى جازىپ بەردى، - دەدى بازارباي.
حاتىندا اشىق جاۋاپ بەرمەسە دە، بالانىڭ ايتۋىمەن شۇعانىڭ ىڭعايىن بايقادىم.
- ەندى شۇعا قۇتىلمايدى، - دەدىم.
ءابدىراحماننىڭ اجارى كىرىڭكىرەيىن دەدى...
Х
...حات جازىسقان سوڭ كوپ ۇزاماي-اق ءابدىراحمان شۇعامەن جاقىنداسىپ كەتتى. ءبىرىن-ءبىرى سۇيگەندىگى سونداي، از ۋاقىت كورمەسە، ىنتىق بولىپ ولە جازداۋشى ەدى. ەكەۋى دە مەنەن سىرىن جاسىرمايدى. ەسىمبەكتىكىنە قىمىز ىشە قىدىرىپ بارسام، شۇعا جايراڭداپ قويا بەرەدى. وڭاشا جەر بولسا سۇرايتىنى ءابدىراحمان.
- جولداسىڭ قايدا؟ - دەيدى.
ونە بويى ءبىر ەلدە جاتا بەرۋ وڭاي ما؟ ەلىنە كەتىپ ءابدىراحمان ون شاقتى كۇن كەشىكسە، شۇعا مازامدى الادى:
- نە عىپ كەلمەي جاتىر، حابار ءبىلدىڭ بە، امان با ەكەن؟ - دەپ. ءابدىراحمان مەن شۇعانىڭ اراسىنداعى سۇيىسپەندىك بىردەن بىرگە جايىلىپ، بۇكىل ەل حابارلاندى. جالپى جۇرت پالەن دەمەگەنمەن ايناباي تىنىش قالمادى. شۇعا مەن ءابدىراحماننىڭ كوڭىل قوسقان قالپىن ەسىتكەندە كۇلزيپا جىلاپتى دەپ قاتىندار وسەك قىلىپ ءجۇردى. ۇمىتتەنىپ جۇرگەن ادامى قىزىن مەنسىنبەي تاستاپ كەتكەن سوڭ ايناباي نە قىلارىن بىلمەي ەسىمبەككە حابار تيگىزىپتى: «قىزى بۇزىلدى، ءابدىراحمانمەن ءبىر كۇنى كەتەيىن دەپ ءجۇر» دەپ.
ەسىمبەكتىڭ ءۇي ءىشى ەسىتىپ بۇلان-تالان بولىپتى. شۇعا نە قىلا قويسىن؛ تازدىڭ اشۋىن تىرنادان الىپ بازاربايدى ايداپ شىعارىپ جىبەرەدى. مەنى ءۇيىنىڭ ماڭايىنا جۋىتپايدى. «كوپتەن كورشى بولعان ەل ەدىك، ارامىزعا سالقىندىق تۇسىرمە...» دەپ شالدار ۇگىتتەپ ءابدىراحماندى جولىنان تايدىرماق بولدى. ءابدىراحمان بارىنە دە:
- شۇعا اينىسا امالىم جوق. ەگەر شۇعا سوزىندە تۇراتىن بولسا، نە قيىندىق بولسا دا كورەم. الماي تىنبايمىن، - دەۋمەن بولدى.
- ورىسشا وقىعان ءدىنسىز نەمە، كوپتىڭ ءسوزىن اياق استى قىلدى، - دەپ شالدار ەسىمبەكتىڭ جاعىندا بولدى.
ءابدىراحماندى جاقتايتىن كىلەڭ جاستار، جاتاتىنى ءبىزدىڭ ءۇي. جۇرتتا دا ءدىن جوق قوي، «اقساقالدارعا قارسى بولعان ادامدى ۇيىندە ساقتادى» دەپ، مەنىڭ باسىمدى ىسكە بايلادى. ەسىمبەكتىڭ جوعالعان اتىن مەن ۇرلادى قىلىپ، ءبىر بۇزاۋلى سيىرىمدى تولەۋگە اپەردى. كوپكە توپىراق شاشاسىڭ با، قۇدايدىڭ سالعانىنا كوندىك تە وتىردىق.
كوپتىڭ تالقىسى قيىن عوي. سوڭعى كەزدەردە قورقىتايىن دەدى. ەسىمبەكتىڭ بالالارى بىرنەشە بوزبالالارمەن ءتۇن بولسا اڭديتىن بولدى. قولدارىنا تۇسسەك جوق قىلىپ جىبەرۋى شەكسىز ەدى.
بۇرىنعىدان گورى قاتىناۋ سيرەي باستادى. شۇعانى ساعىنعاندا ءابدىراحمان ولەڭ ايتاتىن بولدى:
«... جانىم ءسۇيىپ جارىم دەپ سەنىپ ەدىم،
قۇرباندىققا باسىمدى بەرىپ ەدىم.
ايتىلعان ءسوز، ۋادە، سەرتىم ءۇشىن -
ات سابىلتىپ، شۇعاجان، كەلىپ ەدىم.
بۇرىن جاقىن اۋىلىڭ الىستادى،-
اڭدىپ جۇرگەن ءبىر دۇشپان قالىسپادى.
ەكەۋىمىزدى ىنتىق قىپ ەكى جاقتا -
تاعدىردىڭ نەگە مۇنشا قارىسقانى!..»
XI
...ايناباي ەسىمبەكتى قۇتىرتقانىمەن قاناعاتتانباي ءابدىراحماندى باسقا جونمەن مۇدىرتۋگە دە كىرىسكەن، «تۇرىكتەرگە جاسىرىن اقشا جيىپ ءجۇر...» دەپ ءابدىراحماننىڭ ۇستىنەن ارىز بەرىپ ءجۇر دەگەن ەمىس-ەمىس حاباردى ەسىتىپ شوشىنىپ جۇردىك. ءابدىراحمان ويىنا ەش نارسە دە المادى، بىزدىڭ ۇيدە جاتتى دا قويدى. ەرتەندى-كەش ازابى شۇعاعا قالاي جولىعۋ، قالاي سويلەسۋ... بۇرىنعىداي حاتىن تاسيتىن بازارباي دا جوق، زايكۇلدى ەكى باستان كورە المايمىز، ءاي، قيىن-اق بولدى-اۋ...
ءبىر كۇنى كەشكە جاقىن اۋىلدىڭ سىرتىندا بەلەسكە شىعىپ وتىردىق. بەتىمىز ەسىمبەكتىڭ اۋىل جاعىندا، كوز ۇشىندا بۇلدىراپ كورىنگەن ادامداردىڭ ايەل ەكەنىن، ەركەك ەكەنىن ايىرا المايمىز. ەسىمبەكتىڭ ءۇيى اۋىلدىڭ ورتالىعىندا. سول ماڭايدا جۇرگەن ادام ءابدىراحمانعا شۇعا بولىپ كورىنەدى... ەكەۋمىزدە ءۇن جوق، ول شۇعانى، مەن زايكۇلدى ساعىنام... ۇزاماي ورىستەگى سيىرلار جىبىرلاپ ەلگە قايتا باستادى. جاپپاستاردىڭ ماڭايى لەك-لەك بولىپ تۇيەمەن تولى. اۋىل ءىشى ىڭ-جىڭ داۋىس - ماڭىراعان قوي، موڭىرەگەن سيىر،شۇرقىراعان جىلقى. اعىتقان قۇلىندار ويناقتاپ، شاڭ اسپانعا شىقتى... ءبارىن دە كوردىك. بىرىنە دە كوڭىل بولگەنىمىز جوق. وي باسقا.
ءابدىراحمان ءسوز باستاپ:
- شۇعادان بۇگىن حات الدىم-اۋ، - دەدى.
- نە جازىپتى؟
- ساعىندىم دەپتى. ءۇيدىڭ ءىشىنىڭ ءبارى دە قاس كورىنەدى. «باسىم قاتتى عوي، قۇتىلۋدىڭ امالى نە» دەپتى.
- جازدىم. كەتەيىك دەدىم. حاتتى جىبەرەتىن ادام تابىلمايدى عوي، ەگەر انىق ۋادەسىن السام، ۇزاماي كەتەر ەدىك...
ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز اياقتالا بەرگەندە، ەكى اۋىلدىڭ ورتاسىنداعى اعىتقان قالىڭ جىلقىنىڭ اراسىنان جىڭىشكە جولمەن شاڭداتىپ ءبىر پار اتتى شىعا كەلدى. ءجۇرىسى قاتتى، اسىعىس ادام سەكىلدى. ارت جاعىندا جالباڭداپ شوقىتىپ كەلە جاتقان ءبىر سالت اتتىسى بار. ءبىز ءسوزدى قويىپ اربالىعا قارادىق. جاقىنداعان سايىن ادامى ايقىندالدى.
بىرەۋى ورىس سەكىلدى، مەنىڭ جۇرەگىم تاس توبەمە شىقتى. قالتىراپ كەتتىم. دالادا وتىرعانشا ۇيگە بارايىق دەپ ەدىم، جوقتان قورقاسىڭ-اۋ، - دەپ ءابدىراحمان كۇلدى.
اربالى اۋىلعا ءتونىپ كەلىپ ءبىزدىڭ ۇيگە بۇرىلدى. كوشىرى ءبىر جاس جىگىت. قاتار وتىرعان ەكەۋدىڭ بىرەۋى ورىس.
- قۇداي ۇرعان شىعار، - دەدىم.
ءابدىراحمان دا سۇرلانىڭقىراپ كەتتى. اياڭداپ ۇيگە قاراي جۇردىك. ورىسى قارعىپ ءتۇسىپ «وسى ما» دەگەن ادامعا ۇقساپ بىزگە قارسى تۇرا قالدى.
- ءابدىراحمان كىم؟
- مەن.
- ايدا، كيىن، بولىسقا بارامىز، - دەدى ورىس. ايداۋىل ەكەن. موينىندا قىلىشى، ماڭدايىندا جارقىراۋىعى بار.
- مەنى قايتەسىڭ، - دەدى.
- مەن بىلمەيمىن، جاساۋىل شاقىرادى.
قارسىلاسار دارمەن جوق، ەستەن تانىپ قالدىق. جالما-جان اتتى جەكتىرىپ مەن الىپ جۇرمەكشى بولدىم. اۋىلدىڭ سەكسەڭدەگى شالى، سەگىزدەگى بالاسىنا شەيىن جيىلدى، ءبارى دە تاماشا كوردى...ءاي، جۇرتتا دا ءدىن جوق-اۋ!.. مەنىڭ اجەم ءابدىراحمان ءۇشىن بوتاداي بوزداپ جىلاپ جۇرگەندە، ايىزى قانعان ادامشا تابالاپ ناساتتانىپ تۇرعاندارى بولدى... ەسىمدى بىلگەن سوڭ ءابدىراحمانعا ءبىراز جولداس بولدىم عوي، قۇداي بىلەدى، قازاق بالاسىنا ينەدەي قياناتى جوق ەدى. قادىر بىلەتىن جۇرت قايدا؟
XII
...كۇن باتا اۋىلدان شىقتىق. بىزدىڭ دە جەككەنىمىز پار ات. دەلبەنى ءوزىم ۇستادىم. جول ەسىمبەكتىڭ اۋىلىنىڭ ۇستىنەن باسا جۇرەدى. قاتتى شىققان قارقىنىمىزبەن كەلىپ قالدىق. ءابدىراحماننىڭ ەكى كوزى الدىندا. الدىمىزدا ءجۇز سارجىن شاماسىندا ەسىمبەكتىڭ ءۇيى تۇر، ءبىراق شۇعا كورىنبەيدى. شىركىن-اي، سۇيىسپەندىك تە قيىن عوي.
جاڭا جەككەن ات باسىمەن الىسادى. ەندى كىشكەنە جۇرسەك، ءوتىپ تە كەتەمىز. ءبىراق وتكىمىز كەلمەيدى. اتتىڭ باسىن تەجەي بەرەم. كىم بىلەدى، بۇدان كەتسە ءابدىراحمان شۇعانى ماڭگى كورە الماس، ياكي كورسە دە ءبىراز ۋاقىت ساعىنۋعا تۋرا كەلەر دەگەن وي ەلەستەيدى. بىرىمىزگە ءبىرىمىز سويلەسپەسەك تە ءبىرىمىزدىڭ ويلاعانىمىزدى ەكىنشىمىز ءبىلىپ كەلەمىز... بۇرىن تۇندە بارعاندا ماڭىنان جۇرگىزبەيتىن ەسىمبەكتىڭ ايۋ توبەتتەرى ءۇرىپ الدىمىزدان شىقتى. ەسىكتىڭ الدىندا ءبىرتالاي ادام جاعالاي وتىر، كوزدەرى بىزدە. اڭگىمەنى سوعىپ وتىر. كىم بىلەدى، الدە ءبىزدى مازاق قىلىپ وتىر ما؟! باسىنا كيمەشەك كيگەن شۇعانىڭ ۇلكەن جەڭگەسى قاراشا ءۇيدىڭ بەلدەۋىنە بوتانى بايلاپ تۇيە ساۋىپ وتىر. ۇلكەن ءۇي مەن وتاۋدىڭ اراسىندا بايبىشە تەڭسەلىپ ءجۇر. ءبارى دە ماعان قۋانىشتى سەكىلدى كورىندى. ءبىزدىڭ كەتىپ بارا جاتقانىمىزعا تاڭىرقاعان ەشكىم جوق سەكىلدى، ۇستالىپ ايدالاتىنىن الدەقاشان ءبارى دە ءبىلىپ قويعان ءتارىزدى. ءبارى دە كۇلىپ ءجۇر، ءبارى دە ءبوسىپ ءجۇر...
ءبىراق شۇعا جوق...
ءابدىراحمان كەنەت:
- ايدا! - دەدى.
ات توقتاۋعا اينالعان ەكەن. دەلبەنى جيىڭقىراپ ۇستاپ، ايداي بەرگەنىمدە اۋىلدىڭ سىرت جاعىنداعى قۇدىقتان كەلە جاتقان ەكى ايەل كورىندى. بىرەۋى شۇعا! اپىرىم-اۋ، جامان قۋاندىم. كوزىمنەن جاس شىعىپ كەتتى. قاتارلاسىپ كەلگەنىمىزدە ءبىزدى تانىپ ەكەۋى دە سۇستيىپ تۇرا قالدى. زايكۇلدىڭ يىعىندا شەلەك، شۇعا جانىندا بوس ەرىپ كەلە جاتىر ەكەن. ءابدىراحمان اربادان قارعىپ ءتۇسىپ جۇگىردى. قۇشاقتار، سۇيەر دەپ ەدىم، ايتپەدى، جۇرتتىن ءبارى سامساپ قاراپ تۇرعان سوڭ يبالىق قىلدى بىلەم...بەكەر ۇيالدى، قۇشاقتاۋ كەرەك ەدى، ءسۇيۋ كەرەك ەدى!
- اپىرىم-اي! قايدا باراسىڭدار، - دەدى شۇعا.
- بولىسقا ايداپ بارادى، - دەدى ءابدىراحمان.
شۇعانىڭ كوزىنەن جاس مولدىرەپ قويا بەردى. اربانىڭ ۇستىندەگى مەن دە ەرىكسىز جىلادىم. زايكۇل شىركىن قورقاقتاۋ ەدى، جالتاڭ-جالتاڭ قارادى دا:
- ويباي، تەنتەكجان-اۋ، ءجۇر، اۋىلدىڭ ادامدارى جۇگىرىپ كەلەدى، - دەپ شەلەگىن جەردەن كوتەرىپ-اق الدى.
ايرىلماي امال جوق ەكەنىن ەكەۋى دە سەزەدى. ءبىرىنىڭ كوزىنە ءبىرى قاراپ قاتتى دا قالدى... ارت جاعىمىزدا ايقاي-ۇيقاي، بوقتاۋ، جۇگىرگەن ادامنىڭ اياعىنىڭ دىبىسى. الدىمىزدا ءبىراز جەر بارىپ توقتاپ ءبىزدى كۇتىپ ايداۋىل ويباي سالىپ جاتىر.
- ءابدىراحمان!
- قوش! - دەدى.
تەڭسەلىپ كەلىپ ارباعا ءمىندى. كوزىنىڭ جاسى مولدىرەپ اعىپ بەتىن جۋىپ كەتتى. ءبىز اتتى ايداي بەرگەندە قارلىققان داۋىسپەن:
- قوش، قالقام، قالقام!.. - دەدى شۇعا.
كەمسەڭدەپ جىلاپ وتىرا كەتتى.
XIII
...ءابدىراحماندى جاساۋىل دۋانعا الىپ كەتتى. مەن جىلاپ-جىلاپ قايتتىم. جانىمدا شۇعاعا تاپسىر دەگەن حاتى بار. ەلگە كەلگەنىمە 5 - 6 كۇن بولسا دا، رەتىن تاۋىپ بەرە المادىم.
ءبىز ەلدەن كەتەتىن كۇنى، كەشكە جاقىن دالادا سويلەسكەندى شام كەرىپ ەسىمبەك شۇعانى جامان سوگىپتى. اعالارى دا قاتاندىق قىلعان بىلەم. سودان بەرى شۇعا جىلاۋدا، تاماقپەن جۇمىسى جوق دەسىپ ءجۇردى. بىرەر كۇننەن سوڭ «شۇعا اۋرۋ ەكەن، توسەك تارتىپ قالىپتى» دەگەندى ەسىتتىم. اۋىل اراسى جاقىن بولعانمەن بۇرىنعىداي بارىپ سويلەسەتىن كۇن جوق. جاسىرىنىپ ءجۇرىپ ءابدىراحماننىڭ حاتىن شۇعاعا زورعا تاپسىردىم...
شۇعا شىن اۋرۋعا اينالعان سوڭ ەسىمبەك جۇمسايىن دەدى، باقسى-بالگەر الدىرىپ ەم قىلدىرىپ ەدى، جازىلمادى، ناۋقاسى كۇننەن-كۇنگە ۇدەپ، ەسىن تانىپ ساندىراقتاۋعا اينالعان: ساندىراقتاعانداعى ايتاتىنى ءابدىراحمان بولدى.
بىلعاڭداپ وسكەن جالعىز قىز بىلاي بولعان سوڭ بايبىشە ءۇيىنىڭ ءىشىن ۇگىتتەپ، شۇعانى ولىمنەن قۇتقارماق بولىسادى. ول ەمى ءابدىراحماندى ەل بولىپ اقتاپ الىپ، توي قىلىپ ەكى جاستى قوسۋ. بالاعا دەگەن مەيىرىمشىلىك ەسىمبەككە مۇنى دا ەرىكسىز ىستەتپەك بولادى. اعايىن-تۋعاندارىمەن اقىلداسىپ، بولىستان ءوتىنىپ ءابدىراحماندى قايتارتپاق بولدى. مۇنىڭ تەرىس دەپ ەشكىم ەسىمبەككە ايتا المادى.
ماعان دا ەركىنشىلىك بولۋعا اينالدى.
شۇعا شاقىرادى دەپ ءبىر كۇنى ەسىمبەكتىڭ تۇيەشىسى كەلدى. توبەم كوككە تيگەندەي بولىپ قۋاندىم. كەلدىم. ۇلكەن ۇيىندە، كىلەمنىڭ ىرگەسىن تۇرگىزىپ، شۇعا جاتىر ەكەن. ماعان كوزى ءتۇسىپ كەتىپ قامىقتى.
- قاراعىم، - دەپ شەشەسى بەتىنەن ءسۇيىپ، شۇعانىڭ كوزىندەگى جاستى ورامالمەن ءسۇرتىپ الدى.
- جىلاما، قاراعىم، ءبىر سەنىڭ ريزالىعىڭ ءۇشىن اكەڭنەن ەسىتپەگەن ءسوزىم جوق. قايتەيىن، بيلىك مەنىڭ قولىمدا بولسا، بۇل كۇيگە ءيا تۇسەر ەڭ، ءيا تۇسپەس ەدىڭ...
بايبىشە دە قامىقتى. ۇيدە باسقا ادام جوق ەدى.
شۇعا شەشەسىنە:
- اجە، - دەدى.
- ءاۋ، قاراعىم.
- مەنى وڭاشا قالدىرشى.
- قالدىرايىن، قاراعىم، - دەپ بايبىشە شىعىپ كەتتى.
مەن شۇعاعا جاقىندادىم.
- جايىڭ قالاي؟ ءتاۋىرمىسىڭ، - دەدىم.
- ءتاۋىر ەمەسپىن، - دەدى. كوزىمە كوزى ءتۇسىپ كەتىپ، قامىققانداي بولدى... - ءتاۋىر ەمەسپىن... ءتاۋىر بولۋدى تىلەمەيمىن دە...سالەم، سالەم ايت؟... - دەدى. جىلاپ قويا بەردى. جاستىعىنىڭ استىنا تىعۋلى ورامالمەن كوزىن ءسۇرتتى.
- ءتىرى كەلسە كورەسىڭ عوي، ءبىراق مەن...
تىعىلعان جاسقا بۋلىعىپ ءسوزىن ايتا المادى.
- قۇداي جازعان بولسا ءبارىمىز دە كورەمىز. اجارىڭىز ءتاۋىر عوي، جازىلارسىز، - دەدىم.
- جازىلىپ كەرەگى نە؟ ءبارىبىر مەن باقىتتى بولا المايمىن. اكەم اياسا، مەنىڭ دەرتىم جانىما باتقان سوڭ اياپ وتىر. ەرتەن ساۋىقسام قايتا كۇيسەۋدەن تايىنبايدى. ولەم دەپ ارمان قىلمايمىن، جالعىز-اق ارمانىم بار. تۇنەۋگى كەرگەندە ءابدىراحمان ءبىر اۋىز ءسوز ايتا بىلمەدى. ءبىر كورىپ سويلەسىپ، جانىم شىعاردا، «شۇعام!» دەپ بەتىمە بەتىن تيگىزسە، بار ارمانىم ءبىتىپ، دۇنيەدەن ارمانسىز ەتەر ەم... ءاي، جوق قوي! - دەدى.
اۋىر كۇرسىندى.
كەشكە شەيىن وتىرىپ مەن ەلگە قايتتىم.
مەن ۇيگە كەلسەم ءابدىراحماننىڭ قالادان كەلگەنىن ەستىپ ءۇيدىڭ ءىشى قۋانىپ وتىر ەكەن. شۇعانىڭ حالىن كورىپ قايعىرىپ قايتسام، ءابدىراحماننىڭ كەلگەنىن ەسىتكەن سوڭ تاسىپ كەتتىم. مەنىڭ قۋانۋىم ىنتىق بولىپ جاتقان شۇعاعا ءابدىراحماندى اكەلىپ ءبىر كورسەتۋ ەدى. اتقا مىنە سالىپ بارسام ول ەل دە قۋانىشتى ەكەن، سويلەسكەننەن-اق ءابدىراحمان شۇعانى سۇرادى. اۋرۋىن بۇرىن دا ەسىتكەن ەكەن. مەن - «ءتاۋىر» دەپ كوڭىلىن جۇباتتىم. تۇنىمەن ۇيقى كورمەدى. ەرتەڭىنە جىلقى كەلە اتتى ەرتتەپ ءمىنىپ ءبىزدىڭ ەلگە اسىقتى. جەلە شوقىتىپ كەلە جاتىرمىز. كۇن اپتاپ ىستىق-اق. ول قۋانىشتى، قايداعى جوقتى ايتىپ مەنى كۇلدىرۋمەن بولدى.
ايدالىپ بارا جاتقاندا شۇعاعا شىعارعان ولەڭىم ەدى دەپ ءان سالدى:
«... ءجۇزى قۇبىلا، ءسوزى قۇران شۇعانىڭ،
ءبىر شۇعا ءۇشىن جاندى قۇربان قىلامىن.
كەتەرىمدە ارماندا بوپ سۇيە الماي،
ەڭىرەپ جىلاپ «قالقام» دەدى-اۋ شىراعىم...»
ءبىز اۋىلعا جەتكەندە بەركىمبايدىڭ ءۇيىنىڭ قاسى لىق تولعان ادام ەكەن. اتتى بايلاپ ءابدىراحماندى ۇيگە كىرگىزدىم دە، نەگە جينالىپ تۇرعاندارىن بىلەيىن دەپ اياڭداپ كىسىلەرگە قاراي ءجۇردىم. جاقىنداي بەرگەنىمدە ءبىر سالت اتتى شوقىتىپ كەلدى دە، ايقايلاپ بىردەمە ايتىپ كەيىن ءجۇرىپ كەتتى. نە ايتقانىن ەسىتە المادىم. ءبىراق الدەنەگە جۇرەگىم تىتىركەندى. بويىم مۇزدادى...جۇگىرە باسىپ جاندارىنا كەلگەنىمدە «قۇداي راحمەت ەتسىن!..» دەپ بەتتەرىن سيپاپ باتا قىلىستى. مەن اڭ-تاڭ بولدىم. ايتباي ماعان قاراپ:
- ەسىتتىڭ بە، شۇعا قايتىپتى-اۋ، - دەدى. سۋىق سۋدى توبەمنەن قۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى. تۇرعان ورنىمدا قاتتىم دا قالدىم. جيىلعان جۇرتتىڭ ءبارى دە باستارىن شايقاستى.
- وي، شۇعا دەسە، شۇعا ەدى-اۋ... - دەستى.
اۋىلدىڭ ادامدارى جيىلعان قالپىمەن كەلىپ ءابدىراحمانعا ەستىرتتى. ءابدىراحمان جىلامادى، سۇپ-سۇر بولىپ قاتتى دا قالدى. ءبارىمىز دە كوڭىل ايتقان بولدىق.
* * *
شۇعانىڭ ولگەن ورنىن كورۋ ءابدىراحمانعا ماقسۇت بولدى. جۇرتتىڭ «ءولدى» دەگەنىنە نانباعانداي بولدى. ءبارىمىز كەلدىك.
ەسىمبەكتىڭ ءۇيى ىزى-شۋ، قىم-قۋىت ەكەن. كەلە جاتقان كەپ ادامدى كورگەن سوڭ كەلىندەرى دالاعا شىقتى. كوزدەرى قىپ-قىزىل. زايكۇل ىمداپ شاقىردى. قالتاسىنان الىپ ءبىر قاعازدى ۇسىندى. حات ەكەنىن ءبىلدىم. جۇرەگىم ەلجىرەپ جىلاپ جىبەردىم. ءابدىراحمان دا سەزىپ تۇر ەكەن، وڭاشاراق شىعىپ وقىدىق. ءابدىراحماننىڭ كوزىنىڭ جاسى سورعالاپ حاتقا تامۋمەن بولدى.
سونداعى شۇعانىڭ ولەردە جازعان حاتى:
«... اۋرە بوپ نەگە بىتكەن اجار-كورىك،
ىشىڭە وت ءتۇسىردىڭ قالقام كورىپ.
گۇلدەنۋ جاس ومىردە ماقسۇت بوپ ەد،
سەرتتەسىپ، قول الىسىپ، ۋادە بەرىپ.
جولىڭا قۇربان قىپ ەم جان مەن ءتاندى،
داريعا، ايتىلعان سەرت بولماي قالدى.
كورە الماي اقتىق مينوت ديدارىڭدى،
ارماندا جان تاپسىرعان مەن ءبىر زارلى!..
حاتى دەپ اقتىق جازعان عاشىق جاردىڭ،
ەسىڭە ال، دۇعاڭا مەن ىنتىزارمىن.
قوش، ساۋ بول، ويناپ-كۇلىپ جولىعارمىز،
استىندا اق تۋىنىڭ پايعامباردىڭ!..»
شۇعانىڭ سۇيەگىن بۇرىنعى ەسكى قورىمدارىنا قويماق بولىپ، ەسىمبەك كوشىن تۇيەگە تەڭدەپ جونەلدى. كەلەر جىل «وگىز سويعاننىڭ» باسىنا كەلىپ قونعان سوڭ ەل جيىپ اسىن بەردى. سوندا تۇرعىزعان بەلگى ەدى... دەپ ءسوزىن ءبىتىردى.
اڭگىمەنىڭ قىزىعىنا تۇسكەن سوڭ قاراكەر اتى قامشىدان قۇتىلىپ جولى بولىپ كەلە جاتىر ەدى. ءبىر-ەكى تەبىنىپ شاۋجايلاپ قاتارلاستى. الدىمىزداعى بەلەسكە شىققاندا ۇلكەن كولدىڭ اڭعارى كورىنىپ، قۇبىلا جاعىندا ءبىر وباشىق مۇنارلاندى.
- انە، - دەدى جولداسىم، - انە، شۇعانىڭ بەلگىسى كورىندى...وي، ءوزى دە شۇعا دەسە، شۇعا ەدى-اۋ!.. - دەپ قويدى.
بەيىمبەت مايليىن
