تذركئ تئلدةستةردئث بئرئككةن (ذيعئر) قاعاناتئ

تذركئ مةملةكةتتئگئندة مئزعئماس داستذرگة اينالعان اشئنا اؤلةتئنةن حان سايلاؤ جذيةسئن ذيعئرلاردئث ياعلاقار تايپاسئنئث كوسةمئ قذل-بويلا (ل.گؤميلةأتة - پةيلو) كةلمةسكة جئبةردئ. ول 745- جئلئ تاقتا وتئرعان باسمئل تايپاسئنئث حانئنئث باسئن كةسئپ الئپ، تاث يمپةراتورئنئث استاناسئ چاثانعا جئبةردئ جانة ءوزئن قذتلئق بئلگة دةگةن لاؤازئممةن حان رةتئندة مويئنداؤدئ ذسئندئ. تاقتان قؤئلعان اشئنا اؤلةتئنة ئلةسكةن تذرئكتةردئث ءبئر بولئگئ قئتايعا قاشئپ، اقئرئ سوندا تابعاچتارعا ارالاسئپ، اسسيميلياسياعا ذشئراپ، جويئلئپ كةتتئ. ياعلاقار تايپاسئ باستاعان ون ذيعئر رؤلارئ تاريحي سانانئ مذلدة جويئپ جئبةرؤ ءذشئن اشئنا اؤلةتئنةن قالعان تاريحي ةسكةرتكئشتةردئ تالقانداؤعا كئرئستئ. وسئ زوبالاثنئث بارئسئندا اتاقتئ كذلتةگئننئث دة ءمذسئنئ تالقاندالئپ، ونئث باسئ دةنةسئنةن ءبولئنئپ قالدئ. وسئنداي بذلئنشئلئككة باسقا تذرئك اقسذيةكتةرئنئث مذسئندةرئ دة ذشئرادئ. ادامزات ءذشئن اسا قذندئ اسئل مذرالار وسئلايشا ناداندئقتئث قذرباندئعئنا اينالدئ. ياعلاقار اقسذيةكتةرئ كةزئندة وزدةرئ باعئنئشتئ بولئپ باس يگةن جانة وزدةرئنة باؤئرلاس تذركئتئلدةس حالئقتاردئ قؤدالاؤعا ءتذسئردئ. ةندئ مةملةكةت اتاؤئ بولئپ كةلگةن «تذرئك» ةتنونيمئن «ذيعئر» ةتنونيمئ اؤئستئردئ.
ذيعئر اتانعاندار و باستان-اق تذركئتئلدةس وعئزداردئث تايپالئق بئرلةستئكتةرئ اياسئندا ءوسئپ-ونگةن رؤلار مةن تايپالاردان قذرالدئ. سوندئقتان دا بةلگئلئ تذركئتانؤشئ-عالئم م.جولداسبةكوأ ولار قذرعان مةملةكةتتئ بئرئككةن تذركئ قاعاناتئ دةپ اتاؤدئ ذسئندئ. «ذيعئر» ةتنونيمئ توثئرةگئندة ءارتذرلئ پئكئرلةر بار. ولاردئث ئشئندة، ءبئزدئث ويئمئزشا، ءابئلعازئنئث ءتذسئندئرؤئ شئندئققا الدةقايدا جاقئن. ول «ذيعئر» ةتنونيمئنةن «سذتتةي ذيئعان» (بئرئككةن) دةگةن ماعئنانئ قابئلداپ، مذنداي اتاؤدئ رؤ-تايپالار بئرلةستئگئنة اتاقتئ وعئزحاننئث بةرگةنئن اتاپ كورسةتكةن ةدئ. شئندئعئندا دا، ذيعئرلاردئث توعئز وعئزدار وداعئنان ءبولئنئپ شئققاندارئن ةسكةرةر بولساق، بذل ايتئلعانداردئث تئپتةن دة نةگئزسئز ةمةستئگئن بايقار ةدئك.
و باستا ذيعئر رؤلارئنئث بابالارئ ةجةلگئ چيدي، دينلين تايپالئق بئرلةستئكتةرئ قذرامئندا كوشئپ-قونئپ ءجذردئ. بذلاردئث بايئرعئ عذنداردئث دا اتالارئ ةكةندئكتةرئن ةسكةرةر بولساق، ذيعئرلاردئث كئم ةكةندئگئ ايگئلةنة تذسةدئ. عذنداردئث بيلئگئ ئدئراعان سوث، ورحون ايماعئندا تةلة تايپالار وداعئ ذيئمداستئ. ةندئ ذيعئرلار بابالارئ وسئ كونفةدةراسيا قذرامئندا كوشئپ-قونئپ ءجذردئ. V عاسئر ورتاسئندا اشئنا باستاعان التئنتاؤداعئ (التايداعئ) تذركئلةر وسئ تةلةلةردئث 40 مئث ذيلئك بئرلةستئكتةرئن باعئندئرئپ، سولاردئث كذشئمةن وزدةرئنئث اتاجاؤلارئ جؤجانداردئ (اأارلاردئث بابالارئن) جةثئپ، تذرئك قاعاناتئن قذرعان بولاتئن. قاعانات ةكئگة بولئنگةندة تةلةلةر شئعئس تذرئكتةرئنة قارادئ. العاشقئ شئعئس تذركئ قاعاناتئ ئدئراعان سوث تةلةلةر وداعئن قئپشاقتاردئث بايئرعئ بابالارئ سئر-ةندالار (ل.گؤميلةأتة - سةيانتو) بيلةدئ. بذل ذلئس اسا قؤاتتئ بولئپ، قئتايدئ ءجيئ مازالادئ. وسئ VІ عاسئردا-اق بئردة تةلةس، بئردة گاوگذي اتانعان ءتورت رؤ (يؤانحة، بؤگؤ، توثرا، باةگؤ) توپتاسئپ، حذيحة (حذيعئر) دةگةن اتپةن اتالا باستادئ. سئر-ةندا ذلئسئ ئدئراپ، سةگئز وعئزدار (نايمانداردئث بابالارئ) مةن توعئز وعئزداردئث (كةرةيلةردئث بابالارئ) بايئرقؤ كونفةدةراسياسئ قذرئلعاندا حذيحةلةر (حذيعئرلار) توعئز وعئزدار قذرامئندا بولدئ. سوندئقتان دا كةيبئر زةرتتةؤشئلةر توعئز وعئزداردئ ذيعئرلارعا جاتقئزئپ شاتاسا بةرةدئ. شئن مانئندة، بايئرقؤ كونفةدةراسياسئ ئدئراعان سوث توعئز وعئزداردئث كةيئنگئ قازاق ارعئندارئنئث ارعئ بابالارئن قذراعان باسمئلداردئ جانة قارلذقتاردئ باسئپ الئپ، ون ءبئر وعئز اتانعان كةزدةرئ دة بولدئ. ياعني توعئز وعئزدارعا حذيعئرلاردان باسقا دا تذركئ تايپالارئ كئرگةنئن ذمئتؤعا بولمايدئ. بذل جةردة تاعئ ءبئر ةسكةرتة كةتةتئن ماسةلة، «قذيعئر» اتاؤئ «جاؤئنگةر» دةگةن ماعئنانئ ءبئلدئرئپ، ياعلاقار تايپاسئنئث اتئنا بالاما رةتئندة قولدانئلسا، ال «ذيعئر» اتاؤئ، جوعارئدا اتاپ كةتكةنئمئزدةي، «بئرئككةن» دةگةن ماعئنادا ياعلاقار تايپاسئ توثئرةگئنة توپتاسقان ون ذيعئر رؤلارئنئث تايپالئق بئرلةستئگئنئث اتئ رةتئندة ايتئلئپ كةلدئ. مذنئ ةجةلگئ قئتاي ءتئلئن جةتئك مةثگةرگةن تذرسئنحان قايئركةن باؤئرئمئز ءوزئنئث دوكتورلئق ديسسةرتاسياسئندا ايقئنداپ بةرگةن ةدئ.
اثگئمة باسئندا ايتئپ كةتتئك، قذيعئرلاردئث، ياعني ياعلاقار اؤلةتئنئث ةكئنشئ شئعئس تذرئك قاعاناتئنئث تاعئن باسئپ الؤئن وسئ تايپا كوسةمئ قذل-بويلا ذيئمداستئردئ. ول بذل ئستة شئعئس قارلذقتارئنئث، باسمئلداردئث جانة وزئنة باعئناتئن ذيعئرلاردئث قاعاناتقا قارسئ باس كوتةرؤلةرئن ءتيئمدئ پايدالانا ءبئلدئ جانة ءوزئن قولداپ تةلةلةر بئرلةستئگئنةن بولئنة كوشكةن التئ تايپاعا (بؤگؤ، حذن، بايئرقؤ، توثرا، سئعا، كيبي) سذيةنئپ، بايئرعئ تذركئلةر استاناسئ ورنئققان حانعاي تاؤئ مةن ورحون وزةنئ ارالئعئندا حان ورداسئن تئكتئ. جاثا قاعاناتتئث اؤماعئ شئعئستا باتئس ءمانجؤرياسئن قامتئسا، وثتذستئكتة گوبي ءشولئنئث سولتذستئگئنةن باستالئپ، باتئستا قارا ةرتئسكة دةيئن باردئ. ءارتذرلئ سوعئس جانجالدارئنان شارشاعان قاعاناتتئ باسقارعان قذل-بويلا قئتايمةن بةيبئت قارئم-قاتئناستئ جولعا قويدئ. وسئ ساياساتتئ ونئث ورنئنا 747- جئلئ تاققا وتئرعان بالاسئ مويئنشور (ل.گؤميلةأتة - مويانچؤر گةلة-حان) ونان ارئ جالعاستئردئ.
وزدةرئ تالقانداعان كوك تذرئكتةرگة ءارقاشان ةلئكتةگةن ذيعئرلار توثئرةگئندةگئلةردئ جاؤلاؤ ارقئلئ مةملةكةتتئ نئعايتپاق بولدئ. 756- جئلئ ولار چيكتةردئ (شةكتئلةردئث بابالارئن)، 758- جئلئ قيدانداردئ (قاراقئتايلاردئث بابالارئن) كذشپةن باعئندئردئ. مويئنشوردئث بةلسةندئ جورئقتارئ ذيعئرلاردئ كذشةيتة ءتذستئ. ول قايتئس بولعان سوث تاققا وتئرعان يديگان حان (759-780) بذرئنعئ تذرئكتةر ءتارئزدئ قئتايدئث سولتذستئك ايماقتارئنا باسئپ كئرئپ، توناؤشئلئقپةن اينالئستئ. ازامات سوعئسئ ءجذرئپ جاتقاندئقتان بذل تذستا قئتاي ذيعئرلارعا تويتارئس بةرة المادئ. وسئنئ پايدالانئپ، يديگان قئتايعا اؤقئمدئ جورئق جاساماق بولدئ. الايدا توعئز وعئز وداعئنا كئرةتئن جانة ذيعئرلاردئث نةگئزگئ كذشئن قذرايتئن تايپالار قئتايمةن سوعئستئ قالامادئ. ناتيجةسئندة اقسذيةكتةر كوتةرئلئس ذيئمداستئرئپ، سوعئسقذمار يديگاندئ ءولتئردئ. ةندئ قاعانات تاعئنا كةزدةيسوق ادامدار وتئراتئن كةزةث باستالئپ، ذيعئرلار بيلةگةن قاعانات سايلانبالئ مونارحياعا اينالدئ. وسئلايشا ساياسي تذرعئدان السئرةي باستاعان قاعانات 783- جئلدان باستاپ قئتايدئث أاسسالئنا قالاي اينالعانئن دا بئلمةي قالدئ.
ذيعئرلاردئ وزدةرئنئث جاعئنا شئعارؤ اتتئ اسكةرلةرئ از جانة ئرگةدةگئ تيبةتپةن ئلعي دا قئرعي-قاباق جاعدايدا وتئرعان قئتايعا اسا ءتيئمدئ بولدئ. تيبةتتئكتةر ذيعئرلارعا امالسئز قذل بولعان شئعئس قارلذقتارئن، ةنةساي قئرعئزدارئن قولدايتئندئقتان جانة ت.ب. تذركئتئلدةس تايپالار جاعئندا بولعاندئقتان، ذيعئرلار قئتايلئقتارمةن بئرئگئپ، ال قئتايلئقتار ارابتاردئث حاليفئ حارؤن-ار-راشيدپةن كةلئسئپ، ورتاق جاؤمةن سوعئسقا اتتاندئ. بذل سوعئس ذزاققا سوزئلئپ، اقئرئ 821- جئلئ تيبةت پةن قئتايدئث كةلئسئمئمةن اياقتالدئ. الايدا بذدان ذيعئرلار ةشتةثة ذتقان جوق. قاعاناتقا باعئنعان تايپالار ذيعئر اقسذيةكتةرئنئث ءوزارا ايتئستئ ادةتكة اينالدئرعان ءمانساپقورلئق ءئس-ارةكةتتةرئنةن جةري باستادئ. وسئلايشا 794- جئلئ ولاردان گوبي ءشولئنئث وثتذستئك-شئعئسئنداعئ شاتو تذرئكتةرئ (ؤاقتاردئث بابالارئ) بولئنسة، ال 835- جئلئ شئعئستاعئ تاتابئلار كةتتئ. تيبةتتئكتةردئث قولداؤئمةن قئرعئزدار قاعاناتقا قارسئ ةكئ رةت كوتةرئلدئ. اسئرةسة، ولاردئث 818- جئلعئ كوتةرئلئسئ ذيعئرلاردئث ذستةمدئگئن شايقالتئپ جئبةردئ. شةشةسئ تذرگةش، ال قئزئ تيبةتتئث بةلگئلئ قولباسشئسئنا تذرمئسقا شئققان قئرعئز اجو ءوزئن تاؤةلسئز حان جاريالاؤمةن شةكتةلمةي، ذيعئر قاعانئنئث وزئنة باعئنؤئن دا اشئق تالاپ ةتتئ.
تاق ءذشئن تارتئستان قالجئراپ، بيلئككة زاثسئزدئقپةن، كذشتئلةر عانا قول جةتكئزةتئن كةلةثسئز زامانعا تاپ بولعان، اشتئقتان السئرةپ قئستان زورعا شئققان ذيعئرلارعا قئرعئزدار 840- جئلئ كةنةتتةن باس سالدئ. ذيعئر حانئ كذلذگبةك ءولتئرئلئپ، ذيعئرلار باس ساؤعالاپ جان-جاققا قاشتئ. ولاردئث ءبئر بولئگئ جوثعارياداعئ قارلذقتارعا قوسئلسا، ال ةكئنشئ بولئگئ تيبةتتئكتةردئ بارئپ ساعالادئ. ال ذيعئر حانئنئث توثئرةگئن قذراعان 13 رؤدئث قالدئقتارئ ءمانجؤرياداعئ تاتارلاردان پانا ئزدةدئ. الايدا وث مئث اسكةرمةن مذندا جةدةلدةتة كةلئپ جةتكةن قئرعئز حانئ اجو ولاردئ قؤالاپ ءجذرئپ، بئرتئندةپ قئردئ. ال جوثعارياعا قاشئپ بارئپ قارلذقتاردئ پانالاعان ذيعئرلار ةكئگة ءبولئنئپ، ولاردئث ءبئر بولئگئ كذچة توثئرةگئنة ورنئقسا، ال ةكئنشئسئ بةسبالئقتئث اينالاسئن پانالادئ. 866- جئلئ تيبةتتئ قئتايلئقتاردئث ءبئرجولاتا تالقانداؤئ وسئ ذيعئرلاردئ مذلدة جويئلئپ كةتؤدةن قذتقارئپ قالدئ. وسئ ايماقتا، لوبنور كولئنئث سولتذستئگئندة، بؤگؤ سزؤن قاشئپ-پئسقان ذيعئرلاردئث ءبئر بولئگئن بئرئكتئردئ. مذنئث ءوزئ حاندئق دةپ ايتؤعا كةلمةيتئن شاعئن عانا ذلئس ةدئ. ونئ بيلةؤشئ سوندئقتان دا «يدئقذت» لاؤازئمئن يةمدةندئ. دةگةنمةن دة ءدال وسئ شاعئن ذلئس «ذيعئر» ةتنونيمئن ساقتاپ قالئپ، بولاشاققا جةتكئزدئ. بذگئنگئ ذيعئرلاردئث ارعئ بابالارئ وسئ ذلئستان باستاؤ الادئ. وسئلايشا كةزئندة بذكئل ورتا ازيانئ تئتئرةتكةن كوك تذرئكتةردئ جويئپ جئبةرگةن ذيعئرلار دا تاريح ساحناسئنان كةتتئ. تذركئ تئلدةستةردئث اؤئزبئرلئگئ ورنئقپاي، ولاردئث ءبئر ورتالئققا بئرئككةن مةملةكةتئنئث دة ورنئعا قويمايتئنئن تاريح تاعئ دالةلدةدئ.
تالاس وماربةكوأ،
ءال-فارابي اتئنداعئ قازاق ذلتتئق ؤنيأةرسيتةتئنئث قازاق حالقئنئث ةجةلگئ جانة ورتا عاسئرلارداعئ تاريحئ كافةدراسئنئث مةثگةرؤشئسئ، تاريح عئلئمدارئنئث دوكتورئ، پروفةسسور
(«انا ءتئلئ» گازةتئ، 31- ناؤرئز. 2011 - جئل)