ءتئلئ مذكئس بالالار نةگة كوبةيئپ بارادئ؟

بذدان ناتيجة شئقپاسئنا كوزئم جةتكةن سوث، باسقا تاسئلگة كوشتئم. ةندئ اتاؤئندا «ر» دئبئسئ بار زاتتاردئ كورسةتئپ، اتئن سذراي باستادئم. قولئما تذسكةنئ بوتةلكةنئث «كرئشكاسئ» ةدئ. «مئناؤ نة؟» دةپ سذرادئم «كرئشكانئ» كورسةتئپ. بالا ذندةمةيدئ. سذراقتئ تاعئ دا قايتالادئم. سوندا دا ءذن جوق. شئدامئم تاؤسئلئپ بارادئ. ول ذندةمةگةن سوث، سذراعئما ءوزئم جاؤاپ بةردئم. «كرئشكا عوي، كرئشكا! وسئنئ دا بئلمةيسئث بة؟» - دةپ ادةيئ نامئسئنا ءتيدئم. سويتسةم، الگئم «اقئماق، ول - قاقپاق!» دةپ قاشا جونةلمةسئ بار ما؟!
بايقاساثئز، بذگئندة ةلئمئزدة ءتئلئنئث مذكئستئگئ بار بالالار ءجيئ كةزدةسةتئن بولدئ. كوپتةگةن دئبئستئ دذرئس ايتپاي، بذزئپ ايتاتئندار كوپ. باياعئدا «ر» ءارپئن «ئل» نةمةسة «عئ» دةپ وقيتئنداردئ عانا كورؤشئ ةدئك، قازئر «ق» مةن «گ» ءارپئن «ت» قئلئپ، «ر»-نئ «م»-عا اؤئستئرئپ، «ل»-نئ «ؤ»-مةن الماستئرئپ، «س»، «ش»، «ج»، «ز» ارئپتةرئن «چ» قئلئپ ايتاتئندار بارشئلئق. ياعني دئبئستالؤ جاعئنان ءبئر-بئرئمةن بةس قايناسا سورپاسئ قوسئلمايتئن ارئپتةرمةن الماستئرؤ - ذلكةن پروبلةما. بالاباقشاعا بارساثئز، دئبئستئ دذرئس ايتاتئن بالانئ شام الئپ ارةث تاباسئث. اتا-انالاردئث الاثدايتئنئ دا - سول. بئلدئرلاپ شئققان بالانئث ءتئلئ سول بئلدئرلاعان كذيئ قالا بةرسة، قاي اتا-انا ؤايئمداماسئن؟! «بالامئزدئث ءتئلئ دذرئس شئقپاي جاتئر» دةپ، ذيئنة لوگوپةد مامانداردئ شاقئرئپ جذرگةندةر دة بذگئندة كوبةيدئ. ونئ ايتاسئز، ءتئپتئ بالاباقشالاردا لوگوپةد دةگةن ماماندئق تاپشئ بولئپ بارادئ.
لوگوپةدكة سذرانئس نةلئكتةن ءوسئپ كةلةدئ؟
باياعئدا لوگوپةد دةگةندئ قازاق كورمةك تذگئل، ةستئمةيتئن دة، ونئث نة ةكةنئن دة بئلمةيتئن. ال بذگئندة ةكئنئث ءبئرئ بئلةدئ. ءتئپتئ لوگوپةديالئق بالاباقشالار دا بار.
وعان دا كةزةككة تذرعاندار جةتةرلئك. وسئ جةردة «بذگئندة نةگة ءتئل مذكئستئگئ بار بالالار سونشا كوبةيئپ بارادئ» دةگةن سذراق تؤادئ. نةگة مذنداي پروبلةما قازاق بالالارئ اراسئندا بةلةث الؤدا؟
ءبئر عانا مئسال. ماسةلةن، استاناداعئ جةكةمةنشئك «ة.» (اتئن ادةيئ اتاماي وتئرمئز) بالاباقشاسئنا قئركذيةكتة ةستيار توبئنا (3،5-4،5 جاس ارالئعئنداعئ بالالار) 20 بالا كةلةدئ. سونئث 12-سئ جاسئنا ساي دذرئس سويلةي المايدئ. ال ةرةسةك توبئنا كةلگةن 18 بالانئث 10 عا جؤئعئنئث سويلةؤ تئلئندة كةمشئلئكتةرئ بار.
جالپئ، ءتئل مذكئستئگئ نةدةن بولادئ؟ بذعان ماماندار بئرنةشة سةبةپ ايتادئ. سونئث ءبئرئنشئسئ - ةمئزئكتةن. ةمئزئكتئ كوپ ةمگةن بالانئث تاثدايئ تةرةثدةپ، يكةمسئزدةنئپ، ارتيكؤلياسيالئق قوزعالئسئ ناشارلايدئ. ياعني دئبئستئث دذرئس شئعؤ-شئقپاؤئنا سةبةپتةردئث ءبئرئ - تاثداي. تاثدايدان بولعان اقاؤدئث اسةرئنةن ارئپتةر دذرئس دئبئستالماي جاتادئ. ال بذرئنعئ قازاق بالالارئ ةمئزئك دةگةندئ بئلدئ دةيسئز بة؟! بذرئن مذنداي پروبلةمانئث سيرةك بولؤئ سوندئقتان دا بولار.
ةكئنشئ سةبةپ - اتا-انانئث بالاسئنا دذرئس كوثئل ءبولئپ، اثگئمةلةسپةؤئ. ماسةلةن، بالا ءبئر جاستا 5-10 ءسوز ايتؤعا ءتيئس ةكةن. ةكئ جاستا 200-300 ءسوز بئلةتئندةي قابئلةتكة جةتةدئ. ءذش جاستا كذردةلئ سويلةمدةردئ ايتئپ، داؤئستئ دئبئستاردئ تولئق مةثگةرةدئ ةكةن. وسئ جاستان باستاپ بالانئث جالپئ سويلةؤ ءتئلئ داميدئ جانة وعان تئكةلةي سةبةپكةر اتا-اناسئ بولادئ. قازئرگئ كذنئ كوپ اتا-انا بالاسئمةن ءبئر جاسئنان باستاپ سويلةسة بةرمةيدئ. سويلةسةتئندةرئ سيرةك. ونئث وزئندة بالانئ شةكتةن تئس ةركةلةتئپ (گيپةروپةكا)، كادئمگئ تذسئنئكتئ تئلمةن ةمةس، بالانئث بئلدئرلاعان تئلئمةن سويلةسةدئ (بالامةن بالا بولئپ). بالا ؤئلدةپ سويلةسة، اناسئ دا بالامةن قوسا ؤئلدةيدئ. بذل دذرئس ةمةس. كةرئسئنشة، بذل جاعدايدا انا بالاسئن تذسئنبةسة دة، ونئمةن دذرئس سويلةسئپ، ءسوز ذيرةتؤئ كةرةك. بذل قئزمةتتئ وتباسئ ينستيتؤتئندا نةگئزئنةن اجةلةر اتقارعان. ءبئر توپ نةمةرةسئن اينالاسئنا جيناپ، بؤئنئ قاتپاعانئن الدئنا الئپ، ةرتةگئ ايتاتئن. ال ةندئ بةسئكتةن بةلئ شئقپاعانئنا كةلةتئن بولساق، ونئمةن اناسئ اينالئساتئن. بالانئث ساناسئن قالئپتاستئرئپ، ءتئلئن قازاقشا شئعارؤدا بةسئك جئرئ - ناعئز تاماشا ءادئس. ياعني بالاعا ءالدي ايتؤ، بالامةن اثگئمةلةسؤ دةگةن ءسوز. بذل بالا ءتئلئن قازاقشا شئعارؤعا سةپ بولادئ دةيتئن سةبةبئمئز، «الدي-الدي، اق بوپةم، اق بةسئككة جات، بوپةم. جئلاما، بوپةم، جئلاما، جئلئك شاعئپ بةرةيئن، كوكقذتاننئث قذيرئعئن جئپكة تاعئپ بةرةيئن» دةگةن بةسئك جئرئندا، بايقاساثئز، داؤئستئ-داؤئسسئزئ، جؤان-جئثئشكةسئ، قاتاث-ذياثئ بار دئبئستار تذگةلگة جؤئق كةزدةسةدئ. «بالانئ باستان» دةگةندة اتام قازاق وسئنئ دا مةثزةگةن سياقتئ.
ءذشئنشئ سةبةپ - بالانئث توپئراقتا ويناماؤئ. بذگئنگئ كذننئث بالالارئ باياعئداي توپئراقتا ويناؤدان قالدئ. تؤراسئن ايتساق، اتا-انا بالالارئن توپئراقتا ويناؤدان شةكتةپ جاتادئ. ال عالئمدار ءتئلدئث دامؤئنا بالا قولئنئث ذساق موتوريكالارئ، ياعني قول بذلشئق ةتتةرئ مةن ساؤساقتارئنداعئ نذكتةلةر اسةر ةتةدئ دةپ دالةلدةپ بةرگةن ةكةن. ال قازاقتا مذنئث رولئن ذيدة وتئرئپ وينايتئن «حانتالاپاي»، «بةس اسئق»، تذزدة وينايتئن «شةثبةر»، «تيگئزبةكئل»، «ءذش تابان» سةكئلدئ اسئق ويئندارئ جاقسئ اتقارعان. بذلاردئث بارلئعئ وسئ ذساق موتوريكانئ دامئتؤعا جاقسئ اسةر ةتةدئ. ءتئپتئ بالانئث قولئنا سذيةك ذستاتئپ، مذجئتئپ قويؤ دا ءتئلدئث دذرئس دامؤئنا وث اسةرئن تيگئزبةك. بئرئنشئدةن، الاقاننئث بذلشئق ةتتةرئ شيراسا، ةكئنشئدةن، سذيةك مذجؤ ارقئلئ بالا ارتيكؤلياسيالئق جاتتئعؤلار جاسايدئ.
ارتيكؤلياسيالئق جاتتئعؤدئث تاعئ ءبئر تاماشا قازاقي ءتاسئلئ - ذرتئنا قذرت سالئپ، سورئپ ءجذرؤ. قازئر مالتا سورئپ جذرگةن قاي قالانئث بالاسئن كوردئثئز؟ وتة سيرةك! سوندئقتان دا اؤئلدئث بالالارئندا ونداي پروبلةما جوق. ءتئپتئ ءتئلئنئث مذكئستئگئنةن قذتئلؤ ءذشئن گرةك فيلوسوفئ دةموسفةن دة ةكئ ذرتئنا تاس سالئپ جذرگةن. كوپشئلئكتئث كوزايئمئ، تالايعا تانئمال بولعان «كارناأال» فيلمئن كورسةثئز، وندا دا ءتئلئنئث مذكئستئگئ بار نينا سولوماتينا اؤزئنا جاثعاق سالئپ الئپ، جاتتئقپاؤشئ ما ةدئ؟!
گذلزات ةرمةكبايةأا، لوگوپةد:
- ءتئل مذكئستئگئنة اكةلئپ سوعاتئن ذلكةن ماسةلةلةردئث ءبئرئ - بالامةن وتباسئندا ورئسشا سويلةسؤ. ذيدة ورئسشا سوزدةرگة قذلاعئن «قئزدئرئپ» كةلگةن بالانئ بالاباقشادا تاربيةشئلةر قازاقشا سويلةؤگة ماجبذرلةيدئ. سونئث ناتيجةسئندة بالا ةركئن سويلةؤ قابئلةتئنةن ايئرئلادئ، بذدان ءتئل مذكئستةنة باستايدئ. ياعني دئبئستالؤئ ذقساس ارئپتةردئ اجئراتا الماي قالادئ. مذندايدا قازاق بالاعا جاثئلتپاشتار ايتقئزعان. ماسةلةن، «شةشة، شةشة، نةشة كةسة سئندئ كةشة؟» دةپ ايتقئزؤ بالانئث ءتئلئن قالپئنا كةلتئرگةن. سوندئقتان دا بالا ةسةيگةنشة ونئمةن تةك ءبئر تئلدة عانا سويلةسئپ، وعان قازاقشا جاثئلتپاشتار ايتقئزؤ كةرةك.
جاسذلان دةگةن لوگوپةد-دةفةكتولوگ تانئسئم «قازاق بالاسئنئث اقئل-ويئن، ءتئلئن دامئتؤدا وزگة ةلدةردئث ادئستةمةسئ جاقسئ ناتيجةلةر بةرة بةرمةيدئ، قازاق بولئپ تؤعان بالالاردئث وي-ءورئسئن، ءتئلئن دامئتؤعا تةك قانا قازاقي ادئستةمة قاجةت» دةپ ءجيئ ايتاتئن ةدئ. ءوزئ دة وسئ تاقئرئپتا ديپلوم قورعاعان. ياعني قازاقتئث ذلتتئق ويئندارئ، ذلتتئق داستذرلةرئ، ذلتتئق تاربيةسئ عانا بالانئث ساناسئنا ءسئثئمدئ. ةندةشة، جوعارئدا ايتئلعان اثگئمةلةر - قازئرگئ باتئستئث ادئستةمةسئن قولدانئپ جذرگةن لوگوپةدتةرئمئزگة قذلاققاعئس. لوگوپةدتةن بذرئن اتا-انا قاپةرگة السا دةيمئز.
اأتور: سالتان ساكةن
دةرةككوز:
دةرةككوز: «الاش ايناسئ» گازةتئ