ارعئ بةتتةن اؤعان ةل

استانا. 1- ءساؤئر. قازاقپارات - وتكةن عاسئردئث العاشقئ جارتئسئ قازاق ءذشئن جايلئ بولمادئ. رةسةي پاتشاسئنئث قازاق ازاماتتارئن مايدانعا الؤ تؤرالئ 1916 -جئلعئ جارلئعئ، 1917 -جئلعئ قازان توثكةرئسئ، اق پةن قئزئل قئرعئنئ، 1931-32- جئلعئ اشتئق جانة 1937- جئلئ باستالعان جاپپاي قؤعئن-سذرگئن، ةكئنشئ دذنيةجذزئلئك سوعئسئ ت.ب. قازاق حالقئنا زور ناؤبةت اكةلدئ. وسئ الاساپئراندا ولگةنئ ءولئپ، ولمةگةنئ اؤپئرئمدةپ جانئن باقسا، قولئندا كذش-كولئگئ بار، شةكارا ماثئن مةكةندةگةن حالئق شةتةلدةرگة قاشئپ بارئپ، جان ساؤعالادئ.
None
None

عالئم تالاس وماربةكوأ، 1916- جئلعئ پاتشا جارلئعئ مةن قازان توثكةرئسئنئث كةسئرئنةن 100 مئثداي قازاق قئتاي ةلئنة اؤئپ كةتكةن، دةيدئ. ال، اشتئق جئلدارئ اؤئپ بارعان قازاقتاردئ تارباعاتاي ةلئنئث اتاقتئ بايئ باسباي شولاق ذلئ ءوزئنئث اق- ادال قارجئسئن جذمساپ، ارنايئ اسحانا اشئپ، اش قازاقتاردئ اجال تئرناعئنان امان الئپ قالعان.

تاريح دةگةنئمئز تولعامالئ. سوعئستان كةيئن قازاقستاندا بةيبئت ءومئر باستالسا، قئتايدا قيئنشئلئق پايدا بولدئ. «مادةني توثكةرئس» دةيتئن جةلةؤمةن جذرگئزئلگةن ساياسي ناؤقان مذنداعئ قازاقتارعا سور بوپ ءتيدئ. ناؤقاننئث سوثئ 200 مئث قازاقتئث كوشئ شةكارا بذزئپ قازاقستانعا ءوتئپ كةتؤئنة اكةلئپ سوقتئردئ.

اتالمئش كوش ارادا جارتئ عاسئرعا تاياؤ ؤاقئت وتسة دة تولئق دالةلدئ عئلئمي باعاسئن ءالئ العان جوق. ةكئنشئدةن، بذگئنگة دةيئن تاريحي وقؤلئقتاردا ايتئلماي كةلةدئ. سويتة تذرا وسئ كوشپةن قارايلاس ةلئمئزگة قونئستانعان نةمئس، كورةي ذلتتارئ مةن كاأكاز حالئقتارئ تؤرالئ مالئمةتتةردئ جاقسئ بئلةمئز.

تاؤةلسئزدئك تاثئ اتئپ، سانامئز ويانعان تذستا، وسئناؤ ءئرئ كوشتئث تاريحي ماثئزئن نةگة ايتپاسقا؟ شئندئعئندا اتالمئش كوشتئث يةسئ قانداستارئمئز مذندا كةلئپ، ةكئنشئ دذنيةجذزئلئك سوعئستان كةيئنگئ اؤئل شارؤاشئلئعئن وركةندةتؤ ءتارئزدئ بةيبئت كذنگئ ةل ةكونوميكاسئنئث ورلةؤئنة قوسقان ذلةسئ ءوز الدئنا، ذلتتئق ةتنومادةني قذبئلئستاردئث، اسئرةسة، دةموگرافيالئق ءوسئم، ءتئل، ءداستذر، قولدانبالئ ونةر، ذلتتئق مؤزئكا مادةنيةتئنئث وركةندةؤئنة وراسان زور ذلةس قوستئ. ةگةر دة وسئ قازاقتاردئث ذلتتئق قؤاتئ كةلئپ قوسئلماعاندا قازاقستان مةملةكةتئ ذلتتئق تذرعئدان قذرئپ تا كةتؤئ مذمكئن ةدئ. دةموگرافتاردئث مالئمةتئنة سذيةنسةك: 60- جئلدارئ شةكارا اسقان ةلدئث ذرپاعئ 2 ميلليونعا وسكةن. جانة قانداي ذرپاق، اؤزئ ؤئزعا جارئعان ذرپاق.

تاريحي وقيعانئث توپ ورتاسئندا بولعان، ءارئ كوشتئث بذيداسئن ذستاعان ازامات، ذلكةن جازؤشئ قابدةش ءجذمادئلوأ اعامئزدئث ةستةلئك جازباسئندا بئلاي دةگةن ةكةن: «سول كذندةرئ ءبئر بايقاعانئم، قاي اؤئلعا بارساث دا، جةرگئلئكتئ جاستار تئم از بولاتئن. تةك جاستار عانا ةمةس، ورتا بؤئن ةركةكتةر مةن قارتتار دا سيرةك ةدئ. سوعئس اياقتالعالئ ون جةتئ جئل وتسة دة، ونئث زاردابئ ءالئ جويئلا قويماپتئ. ورتا بؤئننئث از بولاتئنئ كوپشئلئگئ مايداننان قايتپاعان. جاستاردئث كةمئس بولاتئنئ - سوعئس جئلدارئندا بالا از تؤعان. ولارعا قاراعاندا، كوشئپ كةلگةندةردئث جال-قذيرئعئ ءبذتئن، ازامات قاتارئ تولئق ةدئ. ءار ذيدةن بةس-التئ بالا ءورئپ شئعاتئن».

جازؤشئ اعامئز ايتقانداي: ءبئر-ءبئر ءذيدةن ءورئپ شئققان بةس-التئ بالا وسكةن سوث ذلتئمئزدئث رؤحانياتئنا ولشةؤسئز ذلةس قوستئ. تازا قوسپاسئز قازاقئ تاربيةمةن سؤسئنداعان بذلار، قازئردئث وزئندة قازاق مادةنيةتئنئث دئثئن ذستاپ وتئر. اتئن اتاپ ءتذسئن تذستةؤدئث قاجةتئ بولماس. قازئرگئ تاثدا مةملةكةتتئك قئزمةتتة قازاقشا ءئس جذرگئزئپ وتئرعان، ذلتتئق تةاترلاردا ونةرپاز بولئپ جذرگةن جانداردئث دةنئ وسئ كوشكةن ةلدئث تذقئمئنان. ق ر مادةنيةت ءمينيسترئ مذحتار قذل-مذحامةد جانة وسئ جئلدارئ قئتايدان كوشئپ كةلگةن جاس ازامات قاجئمقان ءماسئموأتئث بالاسئ كارئم مئرزا (قازئرگئ ذكئمةت باسشئسئ) ت.ب. ايتا بةرسة، كةتة بةرةتئن ءتذرئ بار.

ورايئ كةلگةندة ايتا كةتةيئك، وسئ تاريحي وقيعانئث ساتئمةن ئسكة اسؤئنا ءدئنمذحامةد قونايةأتئث سئثئرگةن ةثبةگئ ةرةن. وداق باسشئلارئن تئزةگة سالئپ كوندئرگةن وسئ ديمةكةث. «سول كذنئ كةشكة تامان شةكارا بويئنداعئ قالئث ةل زارئعا كذتكةن جاقسئلئق حابار دا كةلئپ جةتتئ-اؤ! كرةملدة وتئرعاندار ذزاق تولعانئستان كةيئن: «شئنجاثنان وتكةن بوسقئندار قابئلدانسئن! ولار قازاقستاننئث الماتئ، تالدئقورعان، سةمةي، شئعئس قازاقستان سياقتئ شةكارالئق وبلئستارعا قونئستانسئن!» دةپ قاؤلئ الئپتئ» دةپ جازادئ قابدةش اعا. («تاثعاجايئپ دذنية» عذمئرنامالئق رومان، الماتئ، «تامئر»، 1999 ج. 405-بةت).

كوشئپ كةلگةن قازاقتاردئث ك س ر و-نئث ازاماتتئعئن قابئلداؤئ نةبارئ 2-3 ايعا عانا سوزئلعان. بذل ءئستئ شةشؤگة اتسالئسقان ازامات 1959- جئلئ «تةمئرتاؤ وقيعاسئنا» بايلانئستئ مينيستر قئزمةتئنةن بوساپ، الماتئ وبلئستئق ئشكئ ئستةر باسقارماسئنا باستئق بولئپ كةلگةن شئراقبةك قابئلبةكوأ مئرزا: 1930- جئلئ 2 -تامئزدا ك س ر و جوعارئ كةثةسئ قابئلداعان «و گراجدانستأة أ س س س ر» دةگةن 7 باپتان تذراتئن زاثنئث 2- جانة 3- باپتارئن باسشئلئققا العان دا، بوسقئن قازاقتارعا دةرةؤ ازاماتتئق بةرؤ تؤرالئ قورئتئندئ (زاكليؤچةنية) شئعارئپ، دةرةؤ ئسكة اسئرعان.

قئتاي ةلئندةگئ تولقؤدئث بارئسئن قاداعالاپ وتئرعان كةثةس وداعئ 1962- جئلئ ءساؤئر ايئنئث 15-30 ارالئعئندا 15 كذن بويئ شةكارانئ بئرنةشة جةردةن اشئپ تاستاعان. تةك باقتئ ماثئنان وتكةن ادام سانئ 150 مئث بولسا، جاركةنت جانة كذزؤئن زاستاأاسئ ماثئنان اسقاندار سانئ 30-40 مئثعا جةتكةن. رةسمي قذجات بويئنشا 200 مئث قازاقتئث شةكارا اسقانئ جايلئ دةرةك بار.

تاعئ دا قابدةش ءجذمادئلوأتئث جازعانئنا جذگئنسةك: «كوش جامانتئ زاستاأاسئنا جةتكةندة كذن ارقان بويئ كوتةرئلدئ. كةلسةك: شةكارانئث ةكئ جاعئ بئردةي ءيئن تئرةسكةن حالئق. الا باعانداردئ قوسقان سئمدئ ءبئر شاقئرئمداي جةرگة دةيئن جيئپ تاستاپتئ. سالت اتتئلار مةن وگئز، تذيةلئ كوشتةر كةز كةلگةن جةردةن ءوتئپ جاتئر. تةك اربا وتةتئن وتكةل بئرةؤ عانا، سول ماثدا كةزةك كذتكةن قاربالاستئق بايقالادئ. ...بئرةؤلةر الدئثعئ كوشتةرئن اكةلئپ تاستاپ، ارتتا قالعان جذكتةرئنة كةتئپ جاتئر. باقتئ تاؤئنئث جةلكةسئندةگئ ساي-سالا، سوناؤ اقشوقئ بوكتةرئنة دةيئن لئقئلداپ تولئپ كةتئپتئ. قولئندا بارلار ذيلةرئن تئگئپ العان. بذلاردان باسقا اربانئث كولةثكةسئندة، اشئق اسپان استئندا جذكتةرئن ءذيئپ قويئپ جاتقان حالئقتا قيساپ جوق سول كذنئ ذزاق كذن ات ذستئندة ءجذردئم. اش-الامان بوسقئن جذرتقا ازئق-تذلئك تاراتتئق بوسقئن ةلدئ شةكارادان قارسئ الئپ ورنالاستئرئپ جذرگةندةر نةگئزئنةن اسكةري ادامدار، ةلدئ تئزئمگة الئپ جاتئر ةكةن. شةكارا كذزةتئندةگئ بارلئق قازاق وفيسةرلةرئن تذگةلدةي وسئندا اكةلگةن سياقتئ»، دةيدئ.

ءبئر قئزئعئ كةثةس كةزئندة بذل تاقئرئپقا تئيئم سالئنعان. ايتئلئپ، جازئلؤ بئلاي تذرسئن ةسكة الؤعا بولمايدئ دةلئنگةن. ةكئ ةل اراسئنداعئ ساياسي قئرعيقاباق ساياساتقا بايلانئستئ اؤئپ كةلگةن حالئققا قئسئمشئلئق تا بولماي قالعان جوق. وسئ وقيعا جايلئ قابدةش اعا: «سةن سوندايسئث» دةپ كوزگة شذقئماعانئمةن، ادامداردئث قارئم- قاتئناسئنان، رةسمي ورئنداردئث استامشئل قئلئعئنان ءبارئبئر ءبئلئنئپ تذردئ. وسئ كةمسئتؤشئلئكتئ شئنجاثنان كةلگةن قازاق زيالئلارئ تذگةلدةي باستان كةشئردئ. ...ويتكةنئ ولار ورئسشا بئلمةدئ. شئنجاثدا وبلئس، اؤدان، ايماق باسقارعان ازاماتتار مذندا كةلگةن سوث، امال جوق، مال باقتئ، ذساق-تذيةك كاسئپتئ قاناعات تذتتئ. كئمنئث قانداي ةثبةگئ، ءبئلئم-قابئلةتئ بار دةپ سذراعان ةشكئم بولمادئ»، دةپ جازئپتئ. (424-بةت)

ؤاقئت وتة كةلة «كةمسئتؤ» جاراسئ دا جازئلدئ. تؤعان ذرپاق تةثةلدئ. قازئر نةمةرةنئ قويئپ، شوبةرةگة ءوتئپ كةتتئ. «اتامئز ةرتةدة قئتايدان كةلئپتئ» دةگةن اثئز قالدئ. ؤاقئت دوثگةلةگئ ةندئ ءبئر اينالعاندا بذل دا جوعالادئ. وسئ ادامدار حالقئمئزدئث قؤاتئ السئرةپ، جئعئلعالئ تذرعاندا جاراتؤشئ يةمئمئز جئبةرگةن عاجايئپ كذش ةدئ. بذگئنگئ كةلئپ جاتقان ورالمان باؤئرلارئمئزعا دا وسئ تذرعئدان قاراعان ابزال.

بةكةن قايرات ذلئ

نامئس سايئتئنان

سوڭعى جاڭالىقتار