ءتاثئر - وتارلاؤشئلار ويلاپ تاپقان ءدئن

2009- جئلئ اقپان ايئندا موثعوليا عئلئم اكادةمياسئ، حالئقارالئق موثعولتانؤ وداعئ مةن ياكؤتيانئث «ولونحو اسسوسياسياسئ» بئرلةسئپ، ذلان-باتئر قالاسئندا «تاثئرگة تابئنؤ جانة ةؤرازيا حالئقتارئنئث ةپوستئق جئرلارئ» اتتئ حالئقارالئق كونفةرةنسيا ذيئمداستئردئ. وعان 23 ةلدئث عالئمدارئ قاتئستئ. وسئ جيئندا ءتاثئرتانؤدئث بولاشاعئ جايلئ كوسئلة سويلةگةن شةشةندةر كذللئ تذركئ-موثعول الةمئن ءبئر ءتاثئردئث استئنا بئرئكتئرؤ جايلئ باستامالار كوتةرئپ، دذرلئگئپ بارئپ باسئلدئ. بذلاردئث دالةلئ ذلئ قاعان شئثعئس وسئ ءدئننئث ارقاسئندا الةمدئ جاؤلاعان-مئس.
ءتاثئر تانئمئ جايلئ رةسةيدئث سأةردلوأسك كينوستؤدياسئ دةرةكتئ فيلم ءتذسئرئپتئ. وندا وركةنيةتتةن كةنجةلةپ قالعان ءسئبئر-التاي حالئقتارئ مةن بؤريات موثعولداردئث تئنئس- تئرشئلئگئن ءسوز ةتةدئ. فيلمنئث باستئ وزةگئ: كئتابي ءدئنئ جوق قاراثعئ حالئققا ادةتتةگئدةي اتا-بابالارئثدا «كةرةمةت» ءتاثئر دةيتئن ءدئن بولعان، ةرتةدة ةدئل (اتتيلا) دةيتئن اتالارئث وسئ كةرةمةت ءدئننئث ارقاسئندا، ريم يمپةرياسئن قذلاتقان، ونئث كذشتئ بولؤ سةبةبئ، ءتاثئر ءدئنئن تذتقانئ دةپ، ؤاعئزدايدئ.
وسئ فيلمنةن كةيئن تاتار ذلتشئلدارئ دا «بابامئز ةدئل پاتشا ذستانعان ءتاثئر ءدئنئن مانسذق ةتكةننةن كةيئن تاؤةلسئزدئككة قولئمئز جةتپةي وتئر ةكةن، ءارتذرلئ ءدئن ذستانعاندئقتان بةرةكةمئز كةتئپ جاتئر، تةز ارادا ءتاثئر دئنئنة قايتؤئمئز قاجةت» دةيتئن باستاما كوتةرئپ تة ذلگةردئ.
ءبئراق استراحاندئق عالئم أيكتور ميحالةأيچ أيكتورين ةدئل پاتشا ءتاثئر ءدئنئن ذستانباعاندئعئن ايتادئ. ءتئپتئ ءتاثئر ءدئنئ دةيتئن ومئردة بولماعان، ارئ كةتكةن دة بايئرعئ كوشپةندئلةرگة ءتان عذرئپتئق سالت عانا. ونئ جةكة دارا ءدئن رةتئندة قاراستئرؤ زور قاتةلئك، دةيدئ. سول سياقتئ قازاقستاندئق عالئم، ءدئن تانؤشئ اشئربةك مؤمينوأ: «ءدئن بولؤ ءذشئن ونئث كئتابئ، پايعامبارئ، عيباداتحاناسئ، شاريعي ذكئمئ بولؤ كةرةك. تاثئرلئك دئندة ونداي سيپات جوق. بذل بذرئنعئ وتكةن تذرمئستئق سالتتارعا نةگئزدةي وتئرئپ، بةرتئندة ادامدار وزدةرئ ويلاپ تاپقان دذنية» دةيدئ.
تاعئ ءبئر دئنتاؤشئ جاس عالئم سمايئل سةيئتبةكوأ: «تاثئرشئلدئك ءدئن ةمةس تذركئ حالئقتارئنئث يسلامعا دةيئنگئ نانئمئ. تابئنؤدئث باستئ وبيةكتئسئ - ءتاثئر. تاثئرشئلدئك كذن سايئن ناماز وقئپ، عيباداتحاناعا بارؤدئ، قذلشئلئق جاساؤدئ تالاپ ةتپةيدئ. كذندةلئكتئ قذلشئلئعئ مةن عيباداتحاناسئ بولماسا، ول قانداي ءدئن بولماق؟» دةيدئ.
راسئندا قازئرگئ تاثدا وسئنداي عيبادات جاساپ شارشامايتئن جالعان ءدئن يسلام دذشپاندارئ ءذشئن تاپتئرمايتئن قذرال بولؤدا.
وسئ ورايدا، جالعان ءدئن «تاثئرشئلدئك» نة ءذشئن قاجةت؟ ونئ قولداؤشئلاردئث كوزدةگةن ماقساتئ نة؟ وسئ سذراقتار توثئرةگئندة وي جذگئرتئپ كورسةك، ءتاثئر ماسةلةسئن كونة تذركئ تاريحئ مةن جازؤئن زةرتتةپ جذرگةن عالئمدار كوپ كوتةرةدئ. ولاردئث پايئمئ بويئنشا كونة تذركئ جازؤلارئندا «ءتاثئر» ءسوزئ بار. وسئ ءبئر اؤئز ءسوزدئث ماعئناؤي مانئنة نازار اؤدارماي تذركئ حالئقتارئنا ءدئن رةتئندة تئقپالاعان تذلعالار دورجي بانزاروأ پةن شاكئرتئ شوقان ءؤاليحانوأ. بذلار وتارلاؤشئ اق پاتشانئث ساياساتئ نةگئزئندة جذمئس جذرگئزسة، كةثةس وداعئ كةزئندة بذل ءئستئ اتقارعان ادام اكادةميك س.گ.كلياشتورنئي باستاعان تذركئ تانؤشئلار. بذلاردئث يدةياسئن جالعاستئرؤشئلار ءبئزدئث ةلئمئزدة دة تولئپ جاتئر.
مذنداعئ ماقسات بئرةؤ. حالئقتئ تةك يسلامنان تايدئرؤعا قادام جاساؤ. ولار ةث الدئمةن قازاق سياقتئ كوشپةندئ حالئقتاردئث دذنيةتانئمئن يسلامنان بذرئنعئ جانة يسلامنان كةيئنگئ دةپ ةكئگة بولئپ قارايدئ. بئلايشا ايتقاندا، ادامنئث ساناسئ مةن دذنيةتانئمئن تئرداي جالاثاشتاپ الادئ دا، ورتاعا اكةلئپ تاستايدئ. جالاثاش قالعان «سانانئ» حريستيان با، كوممؤنيستئك يدةيا ما، بئرةؤ كةلئپ كيئندئرةدئ. ءسويتئپ، باسقانئث شةكپةنئن كيگةن حالئقتئث دذنيةتانئمئ «قذتقارؤشئسئنا» ءومئر بويئ قذلدئق ذرؤمةن وتةدئ. وسئعان قاراعاندا ءتاثئرتانئمدئ دامئتؤدئث ءبئر قئرئ وتارلاؤشئلئق سيپاتئنا ية.
جالپئ ءدئن تانؤ عئلئمئ ءدئندئ ةكئ توپقا ءبولئپ قارايدئ. ءبئرئنشئسئ، اللا تاراپئنان جئبةرئلگةن سامؤي دئندةر (ياهؤدي، حريستيان، يسلام). ةكئنشئسئ، اللا تاراپئنان جئبةرئلمةگةن ادامدار وزدةرئ جاساعان جالعان دئندةر (توتةميزم، تاثئرشئلدئك، انيميزم، ناتؤريزم، ت.ب.).
شئنايئ ءدئن پايعامبارلار ارقئلئ ادامدارعا جةتكئزئلگةن اللانئث بذيرئقتارئ مةن تئيئمدارئنان تذراتئندئقتان، تةك ؤاهيگة عانا سذيةنةدئ. ءدئننئث ةث باستئ ةرةكشةلئگئ وسئ ؤاهي ارقئلئ كةلؤئندة. ءدئننئث نةگئزئ ؤاهيگة قذرئلماسا، اللا قذزئرئندا يلاهي (قذدايلئق) ءدئن بولئپ سانالمايدئ. ونداي ءدئندئ «جاساندئ ءدئن» دةپ اتايدئ.
سوندئقتان دا، رةسةيلئك ذلتشئل- ميسسيونةرلئك باعئتتئ ذستايتئن «اقئلدئلار» ءسئبئر-التاي-بؤريات حالئقتارئن اقيقاتتان الئستاتا ءتذسؤ ءذشئن «تاثئرلئك» ذستانئمنان اينئماؤعا كذنئ-ءتذنئ شاقئرؤدا. ويتكةنئ، جاساندئ ءدئن تذتئنعان جذرتتا بولاشاق بولمايدئ. ول باسقا حالئققا اينالئپ (اقيقاتئندا ورئستانئپ) تئنادئ. اللانئث ءسوزئ قذران ذكئمئندة: ««ةگةر اللادان بةت بذرساثدار، ورئندارئثا سةندةردةن باسقا حالئقتئ اؤئستئرادئ. سوسئن ولار سةندةر سياقتئ بولمايدئ» دةيدئ. («مذحاممةد» سذرةسئ، 38-ايات). ةكئنشئدةن، اللانئث قاسئندا يسلامنان وزگة ءدئن قابئل ةتئلمةيدئ. «كذمانسئز اللانئث قذزئرئنداعئ ءدئن يسلام» («ال-يمران» سذرةسئ، 19-ايات). «كئم يسلامنان باسقا ءبئر ءدئن ئزدةسة، ودان ول استة قابئل ةتئلمةيدئ. ول احئرةتتة زيانعا ذشئراؤشئلاردان بولادئ» دةيدئ («ال-يمران» سذرةسئ، 85-ايات).
اقئل-ةسئ ساؤ ادام قذران ذكئمئن تةرئسكة شئعارؤئ مذمكئن ةمةس. سوندئقتاندا قازئرگئ تاثئرشئلدئكتئث استارئندا اسا قاتةرلئ اداسؤ جاتئر.
بةكةن قايرات ذلئ
نامئس سايتئنان