يسلام. قذران. عئلئم

سان عاسئردان بةرئ تئپ-تئنئش، بةيبئت ءومئردئ ناسيحاتتاپ كةلگةن اسئل ءدئنئمئزدئ سوثعئ جئلداردا لاثكةستئك، ةكسترةميستئك سةكئلدئ نةبئر جاعئمسئز ذعئمدارمةن بايلانئستئراتئن پئكئرلةر پايدا بولؤئ جذرةگئمئزگة اؤئر تيةتئنئ راس. نةگئزئندة، يسلام ةش ؤاقئتتا ادامداردئ بذلئككة، بذزاقئلئققا، تارتئپسئزدئككة نةمةسة بئرةؤدئث جازئقسئز قانئن توگؤگة شاقئرعان ةمةس. كةرئسئنشة، ول وزگةنئث اقئسئنا قئلداي قيانات جاساماؤعا ذيرةتةتئن ذلكةن تاربية قاينارئ.
VІІ عاسئردئث العاشقئ جارتئسئندا تاياؤ شئعئس پةن ورتا شئعئس حالئقتارئ ءذشئن وتة ماثئزدئ ةكئ ذلكةن وقيعا كوزگة ذرئپ تذرعانداي ايقئن كورئنئپ جاتتئ. ءبئرئنشئسئ، ادامزات بالاسئنا ةكئ دذنية باقئتئمةن سذيئنشئلةي كةلگةن يسلامنئث پايدا بولؤئ، ال ةكئنشئسئ، تارئداي شاشئلئپ، ءوزارا جانجالدان كوز اشپاي كةلگةن اراب رؤ-تايپالارئ جذدئرئقتاي جذمئلئپ، جاثا اراب مةملةكةتئنئث نةگئزئن قالاپ جاتؤئ ةدئ. يسلامنئث ءيلاهي دئندةردئ ءتامامداؤشئ موردةي بولئپ ةث سوثئنان ءتذسؤئ جانة جةكةلةگةن قاؤئمدارعا عانا ةمةس، بارشا ادامزات بالاسئنا كةلؤئ ونئث حاقتئعئن بئلدئرةتئن بذلتارتپاس انئق دالةلدةرگة جاتادئ. دةمةك، بذل ءدئننئث ياهؤديلئك پةن حريستياندئققا قاراعاندا الةؤمةتتئك سيپاتئ باسئم.
اراب تذبةگئندة اسا قؤاتتئ ءدئني مةملةكةتتئث ورناؤئ اراب ةلئ تاريحئنا عانا ةمةس، جةر جاهاننئث تئنئسئنا بذرئن-سوثدئ بولماعان جاثا لةپ الئپ كةلدئ. بذل ةلدئث بذرئننان تابئنئپ كةلگةن جالعان قذدايلارئ مةن پذتتارئن تاستاپ، مذسئلماندئقتئ قابئلداپ، جالعئز اللاعا عانا قذلشئلئق ةتؤئنئث يگئ اسةرئ ةدئ. وسئ تذرعئدان قاراعاندا، يسلام ءدئنئنئث قذندئلئعئن اراب ةلئنئث يسلامعا دةيئنگئ جانة يسلامنان كةيئنگئ جاي-كذيئن سالئستئرؤ ارقئلئ دا وپ-وثاي باعامداي الماقپئز.
ةجةلگئ اراب رؤ-تايپالارئنئث ءارقايسئسئ ءوز الدئنا جةكة جاساندئ قذدايلارعا كوزسئز تابئنئپ كةلدئ. ءتئپتئ حالئق ساناسئندا «تايپالئق-رؤلئق قذداي» دةگةن دة ذعئم بولدئ. ادامدار جاساندئ قذدايلار تةك وزئنة قاتئستئ رؤلار مةن تايپالاردئ عانا ساقتاپ-قورعايدئ دةپ سةندئ. وسئلايشا، ءاربئر رؤدئث وكئلئ ءوزئ تابئنئپ جذرگةندةرئنةن «وزگة دة پذتتار بار، ولار ءوزارا تالاسئپ، جاؤلاسؤئ دا مذمكئن» دةگةن ويمةن ءومئر ءسذردئ. پذتتار تاستاردان، اعاشتاردان، ءتئپتئ كةيدة نان، قذرما سةكئلدئ ازئق-تذلئك تذرلةرئنةن دة جاسالدئ. اركئم ءوز تايپاسئنئث پذتتارئنا قذرباندئق شالدئ. ءتئپتئ جاثا تؤئلعان قئز بالالاردئث تئرئدةي جةرگة كومئلؤئن تةك ةكونوميكالئق سةبةپپةن نةمةسة نامئستئث تاپتالؤئمةن عانا ةمةس، «قذرباندئق» دةگةن تذسئنئكپةن دة بايلانئستئراتئن عالئمدار بار.
دةسةك تة، اراب ةلئنئث قئم-قؤئت تاريحئنا ذثئلسةك، سول كةزدئث وزئندة جةر بةتئ دذنيةسئنةن الدةقايدا جوعارئ تذراتئن اسا ذلئ ءبئر قذدئرةتتئث بار ةكةندئگئنة بذلئثعئر بولسا دا سةنئم بولعانئن جوققا شئعارا المايمئز. الگئ پذتتار سول قذدئرةتكة جاقئنداؤدئث ءبئر دانةكةرئ دةپ سانالعان سئثايلئ. كةيبئر ارابتار ول قذدئرةتتئ قاسيةتتئ قاعبانئث يةسئ دةپ ذقتئ. سوندئقتان، ءوز پذتتارئن سول قاسيةتتئ قارا تاستئث ذستئنة نةمةسة ماثئنا ورناتؤعا تئرئستئ. يسلام ءدئنئ كةلگةنگة دةيئن، قاعبا ماثئندا پذتتاردئث 360 ءتذرئ بولدئ دةگةن دةرةك كةزدةسةدئ. مذنئث ءوزئ اراب دذنيةسئنئث يسلامعا دةيئنگئ رؤحاني ءومئرئنئث قاي دةثگةيدة بولعاندئعئن كورسةتةتئن ءبئراز شئندئقتئث وزةگئن ارشئسا كةرةك.
ارابتار ادةبيةتكة جاقئن حالئق بولعاندئقتان، ءوز پذتتارئنا ارناپ ولةث-قيسسالار جازؤمةن دة اينالئستئ. ولاردئث سول داؤئردةگئ ادةبيةتتةرئنئث نةگئزگئ تاقئرئبئ وسئ جةلئگة قذرئلدئ دةسةك، اقيقاتتئ اينالئپ وتكةندئك بولماس. كوپ قذدايعا سةنئپ كةلگةن اراب دذنيةسئنئث تاريح ساحناسئنداعئ بذرئنعئ بةت-بةينةسئ وسئنداي كذيدة ةدئ.
ال بذكئل عالامداردئث جالعئز يةسئ، ذلئ اللا تاعالاعا بوي ذسئنؤعا شاقئرعان يسلام ءدئنئ كةلگةندة، ارابتار اراسئنداعئ وسئنداي ميفتئك وي-تذسئنئكتةر بئرتئندةپ سةيئلئپ، ناعئز اقيقاتتئث نذر ساؤلةسئ بئلئنة باستادئ. ادامداردئث دذنيةگة، بذكئل جاراتئلئستارعا دةگةن كوزقاراسئ وزگةردئ. ولةث-داستانداردئث تاقئرئپتارئ دا جالعاندئ جئرلاؤدان ارئلئپ، وزگة ارناعا ويئسؤعا بةت الدئ. ال اللانئث اياتتارئ وقئلعاندا، ازؤئن ايعا بئلةگةن مايتالمان اقئنداردئث ءوزئ ءسوزئن توقتاتئپ، عاجايئپ ءيلاهي سوزدةردئث تذثعيئق سئرلارئنا تاثعالئپ، تاثداي قاعؤدان وزگة شارا تاپپادئ. اقئندار قذراننئث اياتتارئ ادامزاتتئث سوزئنةن الدةقايدا بيئك تذرعانئن تولئق مويئندادئ.
يسلامعا دةيئنگئ كةزةثدة ءدئني تذسئنئگئ ةجةلگئ حريستياندئققا جاقئن كةيبئر وتئرئقشئ ةلدةر دة بولدئ. بذل جاراتؤشئ جالعئز قذداي مةن اقئرةت كذنئنة سةنؤگة شاقئراتئن حانيفتئك سةنئمنةن تؤئنداسا كةرةك.
يسلام ءدئنئ ياهؤديلةر مةن حريستيانداردئث تذسئنئكتةرئندةگئ ميفولوگيالئق كةلةثسئزدئكتةردئ دة تارتئپكة كةلتئرئپ تذزةتة باستادئ. تةك كوزگة كورئنةتئن ناقتئلئققا عانا سذيةنگةن قاسئرةتتئ كوزقاراس يسلامنئث كةلؤئمةن رؤحاني-عايئپتئق ذلاعاتتئ سةنئمنئث تذنئعئنا قاراي ئعئستئ. ذلئ اللا تاعالاعا دةگةن سةنئم بئرتئندةپ ادامگةرشئلئك قاسيةتتةرمةن دة تولئقتئ.
يسلام ءدئنئ «تايپالئق پذتتار مةن جالعان قذدايلارعا سةنؤدةن» باس تارتئپ، اسا قذدئرةتتئ، ءبارئن كورؤشئ، ءبارئن ةستؤشئ، ةرةكشة راحئمدئ، جاراتؤشئ، ةسةپ-قيساپ كذنئنئث يةسئ جالعئز اللاعا قذلشئلئق ةتؤگة شاقئردئ. اراب تذبةگئنئث تذرعئندارئ يسلام كةلمةي تذرئپ، تابيعاتتئث سذراپئل كذشتةرئنئث الدئندا باس ءيئپ كةلسة، ةندئ يسلام ءدئنئنئث بيلئگئ جذرگةن كةمةل كةزةثدة تاعدئرعا يمان كةلتئرئپ، ةكئ دذنيةنئث تةرةزةسئن تةث ذستاؤعا كوشتئ. مذنئث سئرئ يسلامنئث يگئلئگئندة جاتقاندئعئ حاق.
يسلام قوعامدئق قاتئناستارعا ئقپال ةتئپ، جالپاق جذرتتئث الةؤمةتتئك ماسةلةلةرئن دة وپ-وثاي شةشة باستادئ. مئسالئ، الةؤمةتتئك داعدارئس پةن قئم-قيعاش ئشكئ قايشئلئقتارعا ذشئراپ، حالئقتئث ئشتةي ئدئراي باستاؤئ اراب تايپالارئنئث باسئنا تونگةن قاسئرةت بذلتئ ئسپةتتةس ةدئ. تةك اراب ةمةس، مذنداي ءدئني-رؤحاني قاراثعئلئق بذلتئ جةر بةتئندةگئ بذكئل ادامزات اتاؤلئنئث باسئنا ءذيئرئلئپ تذرعان بولاتئن.
كوشپةلئ تايپالاردئث ذجئمدئق مذلكئ بولعان جايئلئمدار مةن قذدئقتار ذستةم تاپ وكئلدةرئنئث يةلئگئنة ءوتئپ كةتكةن. ال تذرمئسئ ناشار، ءالسئز باداؤيلةر بذرئنعئدان دا ءسئثئرئ شئعئپ كةدةيلةنة تذسكةن. ءوسئمقورلئق كةثئنةن ةتةك الئپ، قذلدئق كوبةيگةن. باسئ بوس، ازات ءباداؤيدئ ءوز تايپاسئ قورعاپ، اراشا تذسة المايتئنداي جاعدايعا دا جةتتئ. تايپاسئنان بةزئپ، شولگة بارئپ قاراقشئلارعا قوسئلعانداردئث سانئ دا كذن ساناپ ارتتئ. ال ءبئر-بئرئمةن شابئسئپ-قئرقئسئپ جاتقان اراب رؤ-تايپالارئنئث ءبئر تؤدئث استئنا بئرئگؤئ حالئقتئث كوسةگةسئن كوگةرتئپ، مةرةيئن اسئردئ. يسلام ءدئنئ ادامداردئ جاثا قذقئقتئق قارئم-قاتئناسقا شاقئرئپ، جاثا سةنئمنئث كةثئنةن جايئلؤئنا جاعداي تؤدئردئ.
جاثا ءدئن كةلؤئنةن ون جئل وتپةي جاتئپ ارابتاردئث ذلان-اسئر تةرريتوريانئ باعئندئرعان داثقئ جان-جاققا جايئلا باستادئ. ال حازرةتئ مذحاممةد (س.ع.س.) پايعامبارئمئزدئث قاؤئمئ اقيقات ءدئندئ جايؤ جولئنداعئ كذرةستئث ماثئزئن جان-تانئمةن قابئلداپ، ونئ تابيعي مئنةزدةرئنة اينالدئرئپ الدئ.
اراب ةلئنئث بيلئك جذرگئزؤشئ تابئ ةجةلگئ وركةنيةتتئث ورتالئقتارئ بولئپ سانالعان سيريا، مةسوپوتاميا، مئسئر سئندئ ءونئمئ مول ةلدةردئ جاؤلاپ الئپ، مول ولجا مةن قازئناعا كةنةلؤگة بذرئننان-اق قذلئقتئ ةدئ. الايدا بئتئراپ، التئباقان الاؤئز بوپ جاتقان اراب تايپالارئنئث بذل ويدئ جذزةگة اسئرؤعا شامالارئ كةلمةيتئنئ ايدان انئق-تئ. ال يسلام ءبئر دئنگة بئرئككةن مذسئلمانداردئث رؤحئن اسقاقتاتئپ، جاراتؤشئ يةمئزدئ الةمگة پاش ةتؤدئث قانشالئقتئ ماثئزدئ ةكةندئگئن قذران كارئمنئث ايقئن اياتتارئمةن بةكئتئپ بةردئ: «سةندةر كئتاپ يةلةرئنةن اللاعا، اقئرةت كذنئنة سةنبةگةندةر، اللا مةن ونئث ةلشئسئ ارام ةتكةن نارسةلةردئ ارام دةپ بئلمةگةندةر، حاق ءدئندئ (يسلام ءدئنئن) ءدئن ةتئپ ذستاماعاندار سةندةرگة كئشئرةيئپ، بويسذنئپ، ءوز قولئمةن سالئق (جيزيا) تولةگةنگة دةيئن سوعئسئثدار» («تاؤبة» سذرةسئ، 29-ايات).
ءسويتئپ، يسلام ءدئنئ ازيا مةن افريكا حالئقتارئنئث اراسئندا، ةؤروپانئث ءبئر بولئگئندة، جالپئ ءذندئستاننان يسپانياعا دةيئنگئ ذلان-عايئر دالادا كةثئنةن جايئلدئ. ءذش قذرلئقتئث تذرعئندارئنان قذرالعان كوپتةگةن حالئقتار ءبئر اتانئث بالاسئنداي، ءبئر قولدئث سالاسئنداي بئرئگئپ، رؤحاني-ساياسي كذشكة اينالدئ. سول كةزدة الةمدئ ءدذر سئلكئندئرئپ تذرعان ةكئ الئپ يمپةريا يران مةن أيزانتيا دا مذسئلمانداردئث ئعئنا جئعئلدئ.
اراداعئ نةبئر اؤئر قاقتئعئستار ناتيجةسئندة يران تولئعئمةن مذسئلماندارعا باعئنئپ، يسلام ءدئنئن قابئلدادئ دا، أيزانتيا ازيا قذرلئعئنداعئ يةلئگئنةن تولئقتاي ايئرئلدئ.
قاسيةتتئ قذران كارئمدةگئ: «ءتذپ-تذگةل اللانئث ارقانئنان (دئننةن) جابئسا ذستاثدار، اجئراماثدار (بولئنبةثدةر). ءارئ وزدةرئثة اللانئث بةرگةن نئعمةتئن ةسكة الئثدار. ويتكةنئ، ءبئر-بئرئثة دذشپان ةدئثدةر، اللا جذرةكتةرئثنئث اراسئن جاراستئردئ. ونئث نئعمةتئمةن تؤئسقا اينالدئثدار» («ءالي يمران» سذرةسئ، 103-ايات) دةگةن ايات ومئردةن كورئنئس تاپتئ.
ال اللانئث سوثعئ ةلشئسئ، ارداقتئ پايعامبارئمئز مذحاممةد (س.ع.س.) سول كةزدة اراب ةلئنئث ةكونوميكالئق جانة ءدئني ورتالئعئ سانالعان مةككة قالاسئندا دذنيةگة كةلدئ. بذل قالانئث تذرعئندارئ ةگئنشئلئكپةن دة، قول ونةرئمةن دة، باؤ-باقشا وسئرؤمةن دة اينالئسپايتئن. ولار سولتذستئك جاعئنان سيريا، يراك، مئسئر قالالارئنان، ال وثتذستئگئنةن ءذندئستان، قئتاي، شئعئس افريكا ةلدةرئنةن كةلةتئن ذلكةن-ذلكةن ساؤدا كةرؤةندةرئنئث كذتئمئمةن اينالئساتئن. حالئقتئث دةنئ نةگئزئنةن وسئ ئسپةن شذعئلداناتئن. مةككةدةگئ ةث بةدةلدئ، ءارئ باي سانالاتئن قذرايئش تايپاسئ ساؤدا ةكسپةديسيالارئن ذيئمداستئرئپ باسقاراتئن. سونداي-اق، ءوسئمقورلئق تا بذل تايپانئث كاسئبئ بولدئ. ويتكةنئ، حيدجازدئث كوشپةلئ تايپالارئ كوبئنة-كوپ قارئز استئندا ةزئلئپ، ودان قذتئلؤ ءذشئن وسئممةن اقشا الاتئن. قذرايئش تايپاسئ اراب تذبةگئندةگئ وزگة تايپالاردئث ءبئرئ عانا بولعانمةن، ول ةكونوميكالئق جاعدايئ جاعئنان وزگةلةردةن كوش ئلگةرئ-تئن.
مذحاممةد پايعامبارئمئز (س.ع.س.) وسئ قذرايئش تايپاسئنئث حاشيم رؤئنان شئقتئ. اكةسئ شاعئن داؤلةتتئ ابدؤللا دةگةن كئسئ ةدئ. ول ومئردةن ةرتة وزئپ، سودان سوث التئ جاسئندا اناسئ ءامينادان دا ايئرئلئپ، پايعامبارئمئز (س.ع.س.) جةتئم قالادئ. ءسويتئپ، سذيئكتئ پايعامبارئمئز (س.ع.س.) كوكةسئ ءابؤ ءتالئبتئث قامقورلئعئنا ءوتتئ. ونئث قولئندا جذرئپ، قوي دا باعادئ. ةر جةتة كةلة ساؤدا كةرؤةندةرئنة قوسئلئپ، ولارعا اتقوسشئلئق تا جاسايدئ.
قذران كارئمدة اللا تاعالا مذحاممةد (س.ع.س.) پايعامبارئمئزدئ بذكئل عالامدارعا راحئم نذرئ، ءارئ اقيقات دئندئ جةتكئزؤشئ ةتئپ جئبةرگةنئ جايلئ: «ءاي ادامدار! مةن سةندةردئث بارلئعئثا اللانئث جئبةرگةن ةلشئسئمئن. جةر مةن كوكتئث پاتشالئعئ اللانئكئ. ودان وزگة ةشبئر قذداي جوق. ول تئرئلتةدئ دة ولتئرةدئ. سوندئقتان اللاعا جانة اللانئث سوزدةرئنة سةنةتئن، ونئث وقؤ-جازؤدئ بئلمةيتئن پايعامبار ةلشئسئنة يمان كةلتئرئثدةر. تؤرا جول تابؤلارئث ءذشئن وعان ئلةسئثدةر!»، - دةيدئ («اعراف» سذرةسئ، 158-ايات).
بذعان دةيئنگئ سان مئثداعان پايعامبارلاردئث اراسئندا ءبئر قاؤئمعا عانا ةمةس، بذكئل ادامزات پةن جئندارعا جئبةرئلگةن اقئرزامان پايعامبارئ حازئرةتئ مذحاممةدتئث (س.ع.س.) الار ورنئ ةرةكشة. اللا تاعالا: "سةنئ بذكئل الةمگة راحمةت ةتئپ قانا جئبةردئك»، - دةپ وعان (س.ع.س.) وزگةشة ءئلتيپات تانئتتئ. سوندئقتان اللانئث سوثعئ ةلشئسئ (س.ع.س.) قاسيةتتئ قذران كارئمدئ بارشا ادامزات بالاسئنا ءتذسئندئرئپ، ناسيحاتتادئ. ءومئرئنئث سوثئنا دةيئن وسئ مئندةتتئ قالتقئسئز اتقاردئ. قذران بولسا، جةر بةتئنة وزئنةن بذرئن تذسكةن قاسيةتتئ كئتاپتار مةن پاراقتاردئث (سؤحؤف) مازمذنئن تولئقتاي قامتئدئ. ولاردا بةرئلگةن ءدئني ذكئمدةردئ بةكئتة كةلدئ.
مذحاممةد (س.ع.س.) پايعامبارئمئز ادامدارعا ذلئ اللا تاعالانئث قذدئرةتئنة سذيةنة وتئرئپ، نةبئر عاجايئپ مذعجيزالاردئ كورسةتتئ. بئردة ءدئنئمئزدئث اقيقاتتئعئنا كوزئن جةتكئزگئسئ كةلگةن ءبئر كئسئنئث سذراؤئ بويئنشا، اللانئث قالاؤئمةن، اسپانداعئ ايدئ قاق بولگةنئ جايلئ دةرةك بار. اعاشتئث وعان سالاؤات ايتاتئنئنا سةنئمئن ناقتئلاعئسئ كةلئپ، سذراق قويعان كئسئگة: «اعاشتئث ءوزئ ايتسئن» دةؤئ مذث ةكةن، ذلكةن ءبئر اعاش تامئرئمةن قوپارئلئپ، پايعامبارئمئزعا (س.ع.س.) جاقئنداپ كةلئپ، ءيئلئپ سالا بةردئ. اللا ةلشئسئنئث كةيبئر جان-جانؤاردئث دا ءتئلئن بئلگةنئن دالةلدةيتئن تاريحي وقيعالار بولعان. ءبئراق، پايعامبارئمئز (س.ع.س.) بذلاردئث ةشبئرئن وزئنة تاثعان ةمةس، ءبارئ دة ذلئ قذدئرةت يةسئ اللا تاعالانئث بذيرئعئمةن جذزةگة اسئپ جاتقاندئعئن ايتئپ وتئراتئن. ءوزئ تةك اللانئث ءامئرئن جةتكئزؤشئ ةكةنئن بئلدئرةتئن.
اراب جذرتئ اللانئث اقيقات ءدئنئن تذسئنگةن سايئن بذرئنعئ سةنئمدةرئنةن بةت بذرئپ، لةك-لةگئمةن يسلام دئنئنة كئرئپ جاتتئ. ال مةككةنئ بيلةؤشئ تابئنا بذل، ارينة، ذنامادئ. ولار ادامداردئث يسلامعا وسئلايشا ذدةرة اؤئتقؤئن ءوز دئندةرئنةن بةزؤشئلئك دةپ ذقتئ. قولدارئنان كةلگةنشة بذعان توسقاؤئل بولؤعا تئرئسئپ باقتئ. الايدا مذسئلماندئقتئ قابئلداؤشئلار سانئ ءبئر كئسئگة دة ازايمادئ. قايتا كذن وتكةن سايئن ولار كوبةية بةردئ. مةككةنئث ذستةم تاپ وكئلدةرئ بذل ءئستئث ماتةريالدئق جاعدايمةن بايلانئسئ بولار دةپ، مذحاممةد (س.ع.س.) پايعامبارعا مول دذنية، سذلؤ جار، بيئك مانساپ ذسئنئپ تا كوردئ. الايدا، ارداقتئ ةلشئ (س.ع.س.): «ءبئر قولئما ايدئ، ةكئنشئ قولئما كذندئ بةرسةثدةر دة، اللانئث ءدئنئن تذسئندئرؤدةن باس تارتپايمئن»، - دةپ ءوز ذستانئمئن ايقئن ءبئلدئردئ. ةندئ ءدئن دذشپاندارئ مذحاممةد پايعامباردئ تةك ءولتئرئپ قانا قذتئلؤعا بولار دةپ، بئرنةشة مارتةبة ونئث مذباراك جانئن و دذنيةلئك ةتؤگة ارةكةت ةتئپ كوردئ. ونئ ولتئرگةن كئسئگة كوپ دذنية بةرةتئنئن ايتئپ جار سالئپ تا بايقادئ. الايدا، ولاردئث ةشقايسئسئ ناتيجة بةرگةن جوق.
ذلئ اللا تاعالا ءوزئنئث سذيئكتئ قذلئن قاشان دا امان ساقتاپ، وعان قارسئ شئققانداردئ، ءاماندا قذردئمعا باتئردئ. ءبئراق، مةككةلئك اق سذيةكتةر زئميان پيعئلدارئن ةش باسةثدةتپةدئ. اللانئث ةلشئسئنة زذلئمدئق جاساؤدئ ذدةتة بةردئ. اقئرئ، اللا ةلشئسئنئث (س.ع.س.) قاسئنا ون شاقتئ ساحاباسئن ةرتئپ الئپ، مةككةدةن مةدينةگة قونئس اؤدارؤئنا تؤرا كةلدئ. ءبئزدئث جئل ساناؤئمئز بويئنشا 622- جئلئ جذزةگة اسقان وسئ كوش مذسئلمانشا جئل ساناؤدئث (هيجرا - قونئس اؤدارؤ) باسئ سانالادئ.
مةدينة قالاسئندا پايعامبارئمئزدئث (س.ع.س.) ذگئت-ناسيحاتتارئ كةثئنةن تارقادئ. جاثا ءدئن جايلئ ءئلئم-ءبئلئمدئ اؤس، حازرادج سةكئلدئ وتئرئقشئ رؤ-تايپالار تولئقتاي قذپتادئ. وسئ جةردة قذرئلعان شاعئن عانا قاؤئم كةلةشةكتة ذلكةن يسلام يمپةرياسئنئث العاشقئ يادروسئ سانالادئ. يسلامدئ قابئلداعان مةدينةلئك انسارلار ةندئ اراب تذبةگئندةگئ باداؤي تذرعئندار اراسئنا مذسئلماندئقتئ تاراتا باستادئ. رؤ-تايپالار بئرئنةن سوث ءبئرئ حاق ءدئندئ قابئلداي بةردئ. ءسويتئپ، 630- جئلئ ارابيانئث كوپ بولئگئ اللانئ جالعئز، مذحاممةدتئ (س.ع.س.) ونئث قذلئ جانة ةلشئسئ دةپ مذسئلماندئقتئ قابئل ةتكةن ةدئ. سودان سوث، اراداعئ ءبئرقاتار قاقتئعئستاردان كةيئن مةككة تذرعئندارئ دا اللاعا بوي ذسئنا باستادئ. ال اللانئث سذيئكتئ قذلئ مذحاممةدكة (س.ع.س.) ةلدئث باسقارؤشئ كوسةمئ رةتئندة باعئندئ. جذرةگئ جايساث، مةيئرئم جارشئسئ مذحاممةد (س.ع.س.) مةككةلئكتةردئث بذرئنعئ زورلئق-زومبئلئق، قاستاندئقتارئنئث ءبارئن كةشئردئ. وسئلايشا بذگئندة الةم جذرتشئلئعئ جيئلئپ قاجئلئق پارئزدارئن وتةيتئن قاسيةتتئ قالا مةككة مذسئلمان الةمئنئث ورتالئعئنا اينالدئ. قاسيةتتئ قاعباداعئ جالعان قذدايلار مةن پذتتار ءبئرئ قالماي قيراتئلدئ.
مذحاممةد پايعامباردئث (س.ع.س.) اراب ةلئندةگئ توزئعئ جةتكةن داستذرلةرمةن كوپ كذرةسؤئنة تؤرا كةلدئ. ويتكةنئ، حالئقتئث ابدةن ةتئ ذيرةنگةن سةنئمئنةن بئردةن قايتا قويؤئ قيئن ةدئ. وسئنئ ةسكةرگةن اللانئث ةلشئسئ جاماعاتقا ذنةمئ ادامزات تاريحئنان، يبراهيم، هؤد، ءساليح، شؤايب (الةيهيم ءسالام) سةكئلدئ پايعامبارلاردئث ومئرئنةن ذلگئ-ونةگة كةلتئرئپ وتئردئ.
ارينة، ءدئنئمئز العاش قالئپتاسا باستاعان جئلدارئ جاثادان مذسئلمان بولعان باداؤيلةر ءذشئن يسلامعا جات ادةت-داعدئلارئمةن بئردةن قوش ايتئسؤ وثاي بولعان جوق. بئرةؤدئث جامانشئلئعئنا كةشئرئممةن قاراؤ، ءذش كذننةن ارتئق كةك ساقتاماؤ دةگةن قاعيدالاردئ العاشئندا جذرةگئنة سئيئستئرا الماعاندار دا ذشئراسئپ جاتتئ. الايدا، اللانئ جالعئز ذكئمدار، مذحاممةد (س.ع.س.) ونئث ةلشئسئ دةپ تولئق يمان كةلتئرگةندةر اراق-شاراپ ءئشؤ، قذمار ويناؤ، زيناقورلئقپةن اينالئسؤ سةكئلدئ ءناپسئنئث ارباؤلارئنئث قانشالئقتئ زيان ةكةندئگئن سانالئ تذردة ذعئنئپ، ولاردان باس تارتتئ. ال مذحاممةد پايعامبارئمئز (س.ع.س.) اسئل ءدئنئمئزدئث قذندئ قازئنالارئن تاپتئشتةپ ذيرةتؤدةن جالئقپادئ. ول اللانئث ةلشئسئ رةتئندةگئ مئندةتتةرئن تولئق، ءتئپتئ اسئرا ورئندادئ. اللا تاعالادان جابرةيئل (ا.س.) ارقئلئ ءتذسئپ وتئرعان قاسيةتتئ قذران اياتتارئن ةث قاراپايئم ادام ءذشئن دة ذعئنئقتئ بولاتئنداي ةتئپ ءتذسئندئرئپ وتئردئ. ارداقتئ راسؤلدئث (س.ع.س.) سويلةؤ مانةرئنئث ءوزئ وزگةگة ذقسامايتئنداي ةرةكشة بولعانئن دا ءبئلؤئمئز كةرةك. ايشا انامئز: «اللا ةلشئسئنئث انئق جانة ايقئن سويلةيتئنئ سونشا، تئثداعان ادامدار ونئ تولئق تذسئنةتئن»، دةپ ةسكة العانئ بار. وسئلايشا قذران كارئمدةگئ اقيقات شئندئقتار پايعامبارئمئزدئث مذباراك اؤزئنان نذر بولئپ قذيئلا بةرةتئن. اللا ةلشئسئنئث جارقئن جذزئنة قاراپ: «مئناداي عاجاپ ءديداردئث يةسئنةن جالعان ءسوز شئعؤئ مذمكئن ةمةس» دةپ مذسئلماندئقتئ قابئلداعاندار دا بولدئ. ونئث ونةگةلئ ومئرئنة قاراپ وتئرئپ، تاث قالؤشئلار دا توپ-توبئمةن يسلامدئ قابئلداپ جاتتئ. حاق دئندةگئ تاثعاجايئپ قاعيدالاردئ ةستئپ بئلگةندة، تالاي ادام كوزدةرئنة جاس الئپ اللاعا مويئنسذنئپ جاتتئ. قئز بالاعا، اناعا، جالپئ ايةل زاتئنا جاسالاتئن قذرمةتكة ريزا بولعان كوپتةگةن نازئك جاندئلار اسئل دئنئمئزگة كوپتةپ بةت بذردئ.
يسلام ءدئنئنئث پايدا بولؤئ قذران كارئمنئث تذسؤئمةن تئكةلةي بايلانئستئ. جالپئ اراب حالقئ ةجةلدةن ءسوز ونةرئنة باي حالئق. اقئندارئ سؤئرئپ سالئپ ولةث شئعارؤعا كةلگةندة الدئنا جان سالمايتئن. مئنة، وسئنداي ءسوزدئث قادئرئن بئلةتئن حالئقتئث اراسئنا قاسيةتتئ قذران كئتابئمئز ءتذستئ. دةمةك، مذنئث وزئندة ءبئر سئر بار. حالئقتئث بذعان دةيئن تئثداپ جذرگةن ولةثدةرئنئث مازمذنئندا اللا، ءدئن، اقئرةت، يمان جايلئ ايتئلمادئ. ولاردئث ءبارئ كوبئنشة كوركةم سوزگة قذرئلاتئن. كةنةت مذسئلماندار كةلئپ، اللا تاعالانئث قاسيةتتئ كالام شارئپتةرئن وقئپ بةرگةندة، ةستئگةن جذرت ةرةكشة تاث قالئپ: «بذل ادامنئث سوزدةرئ ةمةس» دةگةننةن وزگة ةشتةثة دة ايتا الماي، تذرعان ورئندارئنا قادالئپ، بةيجاي كذيگة ذشئرادئ. قذران كئتاپتئث ذشقئر قيالدان نةمةسة شالقار شابئتتان تؤاتئن ءسوز ةمةستئگئنة ةستئگةن ادام بئردةن يلاندئ.
پايعامبارئمئزدئث (س.ع.س.) ءوزئ ءبئر حاديسئندة قذران كارئمدئ بئلايشا سيپاتتاپ بةرگةنئ بةلگئلئ:
«اللانئث كئتابئ سونداي ءبئر كئتاپ - وندا سةندةرگة دةيئنگئ ؤاقيعالار، سةندةردةن كةيئنگئ حابارلار جانة ارالارئثدا جاسالاتئن ذكئمدةر بار. ول ةشبئر ءازئلئ جوق تورةشئ كئتاپ، ونئ مةنسئنبةي تاستاپ قويعانداردئ اللا قذردئمعا باتئرادئ، ال ودان باسقادان تؤرالئق ئزدةگةندةردئ اداستئرادئ. ويتكةنئ، ول - اللانئث مئقتئ ءجئبئ جانة حيكمةتكة تولئ ءسوزئ، ءارئ ول - تؤرا جول. ونئمةن جذرگةندةر اداسپايدئ، ونئ ارقاؤ ةتكةن تئلدةر شاتاسپايدئ. عالئمدار ونئ قانشا وقئسا دا، استة تويمايدئ، كوپ وقئلعاننان ول ةسكئرمةيدئ، ئشئندةگئ عاجايئپتارئ سارقئلمايدئ. جئندار ونئ ةستئگةندة، «شئندئعئندا، ءبئز اسا عاجاپ قذران ةستئدئك» دةپ تاثدانئستارئن جاسئرا المادئ. كئم وعان سذيةنئپ سويلةسة، تؤرالئق ايتادئ، ونئمةن ذكئم ةتسة، ءادئل بولادئ، ونئ ذستانئپ ءومئر سذرسة، مول ساؤاپقا كةنةلةدئ، وعان شاقئرعان تؤرا جول تابادئ».
قذران كارئم - مذسئلمان بالاسئنئث تؤرا جولدان تايماي، تابان جولئن دذرئس تاؤئپ جذرؤئنة ارنالعان باسشئ كئتاپ. اللا تاعالا قذران مازمذنئنا بارشا عالامنئث قئر-سئرئ مةن بذكئل عئلئم اتاؤلئنئث نةگئزدةرئن سئيعئزدئ. بةينةلةپ ايتقاندا، قذران - ون سةگئز مئث عالامنئث ادامزات تئلئنة اؤدارئلعان تذسئندئرمةسئ. تاريح، الةؤمةتتانؤ، قوعامتانؤ سةكئلدئ قوعامدئق عئلئمدار دا، ماتةماتيكا، فيزيكا، حيميا، بيولوگيا سئندئ جاراتئلئستانؤ ئلئمدةرئ دة ءاؤ باستا وسئ اللادان تذسكةن ءيلاهي كئتاپتان نةگئز الاتئنئن قازئر كوپتةگةن ايگئلئ عالئمدار مويئندادئ. مويئنداپ قانا قويعان جوق، جاراتؤشئ يةمئزدئث شةكسئز ئلئمئنة تاث قالئپ، شئن ئقئلاسپةن مذسئلماندئقتئ قابئلدادئ. قذران كارئمدة ذكئمدةر، شاريعات تالاپتارئ، مئسالدار، ونةگةلةر، اسپان الةمئنئث جذيةسئ تاعئ باسقالار جونئندة دالةلدةؤدئ قاجةت ةتپةيتئن، بذلتارتپاس ايقئن ماعلذماتتار بار.
الايدا، وكئنئشكة قاراي، وسئ اقيقاتتئ مويئنداعئسئ كةلمةي، قذراندئ ادامزات قولئنان شئققان جاي ءبئر قاتارداعئ كئتاپ رةتئندة قاراؤشئلئق بولدئ. كةثةس وكئمةتئنئث سالقئنئ دا بذعان اسةر ةتپةي قويمادئ.
ال يسلام الةمئنئث بذل كئتاپتئ وقؤ دا، جاتتاؤ دا، تئثداؤ دا قذلشئلئق ةكةندئگئن تةرةث سةزئنگةن زاماندار بولدئ. ادامدار قذراننئث قادئرئن جاقسئ ءتذسئنئپ، ونئمةن بايلانئسئ كذشةيگةن عاسئرلاردا ةلدئث دة ءال-اؤقاتئ جاقساراتئنئن تاريح دالةلدةپ ذلگةردئ. ماسةلةن، ومار يبن ابدؤل ازيزدئث كةزئندة حالئقتئث تذرمئسئ ورلةگةنئن كورةمئز. ولاي بولسا، اللانئث رازئلئعئن كوزدةپ، قاسيةتتئ قذراندئ كوبئرةك وقؤعا تئرئسقانئمئز ءجون.
قذران كارئمنئث 114 سذرةدةن تذراتئنئ ءمالئم. ولار «فاتيحا» سذرةسئنةن باستالئپ، «ناس» سذرةسئمةن ءتامامدالادئ. ونداعئ ةث ذزئن سذرة «باقارا» سذرةسئ بولسا، ةث قئسقا سذرة «كاؤسار» سذرةسئ. قذران سذرةلةرئنئث ءارقايسئسئ باتپان-باتپان سالماق كوتةرئپ تذرعانئ انئق. ماسةلةن، ءبئر عانا «فاتيحا» سذرةسئ نةبارئ جةتئ اياتتان تذرعانئمةن، ول بذكئل قذراننئث مازمذنئن قامتئپ تذراتئنئن مذسئلمان عذلامالارئ دالةلدةگةن. ونئث ءاربئر ءسوزئنئث تولئق ءمانئن اشؤ ءذشئن عالئمدار توم-توم كئتاپتار جازؤدا. ايتالئق، ادام بالاسئ اللا تاعالانئث جةر بةتئندةگئ حاليفاسئ ةكةندئگئن بئلدئرگةن اياتتئ قانشا ذزاق تذسئندئرسةك تة بولادئ. دذنيةدةگئ وزگة جاراتئلئستاردئث بارلئعئ ادامعا قئزمةت ةتةتئنئن بئلدئرگةن بذل ايات ءدئني تذرعئدان دا، تاريحي تذرعئدان دا، دذنيةتانئم ءپالساپاسئ تذرعئسئنان دا اشئلا بةرةدئ. ادامنئث جاراتئلؤئ مةن عالامنئث جاراتئلؤئ دا ءوز الدئنا بولةك قوزعالؤئ ءتيئس اؤقئمئ كةث تاقئرئپ.
ادامزاتتئث قازئرگئ بيئگئنةن كوز سالساق، تاريح كوشئنئث بةت الئسئن تذزةپ، الةمگة ذلئ وزگةرئس ةنگئزگةن ءئرئ قذبئلئستارعا كؤا بولامئز. سونئث ءبئرئ دة، يسلام ءدئنئ ةكةنئ ءسوزسئز. باقئتقا باستايمئز دةپ ذرانداتقان كذللئ-بئرةگةيئ دة يدةولوگيالاردئث توقئراؤعا ذشئراؤئ جاثا ئزدةنئستةرگة جول اشئپ، جئل وتكةن سايئن يسلام ءدئنئنئث الةمدئ باؤراپ بارا جاتقانئ بارشامئزعا ايان. بذگئنگئدةي جاهاندانؤ عاسئرئندا مادةني-رؤحاني فاكتور رةتئندة يسلام ءدئنئنئث ماثئزئ نةلئكتةن ةسةلةپ ارتؤدا؟ ول ادامزاتقا نة بةردئ؟ دامؤعا قانداي ذلةس قوستئ؟ قذندئلئقتارئ نة؟
العاشقئ بذيرئعئ «وقئ!» دةپ كةلگةن يسلام ءدئنئ ةث اؤةلئ ادامزاتتئ بئلئمگة، وقؤعا ذندةدئ. قذرانعا ءذثئلؤمةن قاتار مئنا الئپ عالام كئتابئن دا قوسا زةردةلةؤگة شاقئرئپ، ذلئ شةبةردئث قذدئرةتئنة سانالئ تذردة باس ءيدئردئ. قاسيةتتئ قذرانداعئ «بئلةتئندةر مةن بئلمةيتئندةر تةث بة؟» («زذمار» سذرةسئ، 9-ايات)؛ «بذلاردئث ئشئندةگئ عئلئمعا بويلاعاندارعا زور سئي بةرةمئز» («نيسا» سذرةسئ، 162-ايات)؛ «سونداي-اق، قذلدارئنان (ةث الدئمةن) عالئمدار اللادان قورقادئ» («فاتئر» سذرةسئ، 28-ايات)؛ «راببئم، ءبئلئمئمدئ ارتتئرا گور!» («تاها» سذرةسئ، 11ايات) دةگةن اياتتاردئ، پايعامبارلاردئث ميراسقورلارئ» (ءابؤ داؤئد)، «تال-سونداي-اق، «عالئمدار مذسئلمان-بةسئكتةن كور بةسئككة دةيئن ءبئلئم ئزدةثدةر» (ءال-اجلؤني)، «ءبئلئم ئزدةؤ ايةلگة دة، ةرگة دة پارئز» (يبن ماجا. مذقادديما. 17)، «ءئلئم ذيرةنؤگة شئققان ادام اللا جولئندا» (مؤسليم، زيكر. 38) دةگةن سةكئلدئ حاديستةردئ كوكةيگة تذيگةن- مذسئلماندار ءئلئم ذيرةنؤگة تالپئنئپ، ساؤاتتئلئقتئ بارئنشا جايؤعا تئرئسقان. پايعامبارئمئز ون مذسئلمانعا وقؤ-جازؤ ذيرةتكةن تذتقئنداردئ بوساتئپ، سؤففا ساحابالارئن مةشئتكة جيناپ، تةك قانا ئلئممةن شذعئلدانؤعا جذمئلدئرعان. العاشقئ ءئلئم وشاعئ ءال-ماسجيدؤل ناباؤيمةن باستالعان.
830- جئلئ حاليفا ءال-ءمامؤن تذرعئزعان باعداتتاعئ ايگئلئ ءبايتؤل-حيكما وسئنئث ءبئرئ. ءبايتؤل-حيكما اؤدارما ورتالئعئ، كئتاپحانا،-(وقؤ-اعارتؤ ءذيئ) سونداي-اق العاشقئ جوعارئ وقؤ ورنئ رولئن دة اتقارعان. ءتئپتئ ءبايتؤل-حيكماعا قاراستئ ارنايئ وبسةرأاتوريا دا سالئنعان. بذل كةزةثدة تاراعان وبسةرأاتوريالار ءبئر جاعئ استرونوميا ءپانئن ذيرةتةتئن مةكتةپ قئزمةتئن دة اتقارعان.
باعداتتا ءؤازئر نيزامؤل مذلك تذرعئزعان «نيزاميا» مةدرةسةسئ سول كةزةثنئث ةث وزئق، ةث ءئرئ وقؤ ورنئ مئندةتئن اتقارعان. اندالؤسيالئق اماؤيلةر مةن باني احمار مةملةكةتئندة دة وقؤ-اعارتؤ جذمئستارئنا قاتتئ كوثئل بولئنگةن.
ابباسيلةر كةزةثئندة دة ءبئلئم باستئ نازاردا تذرعان. حاليفا حارذن راشيد انكارانئ وزئنة قاراتقان كةزدة، سونداي-اق حاليفا ءال-ءمامؤن أيزانتيا يمپةراتورئ ميشةل ІІІ-تئ جةثگةندة، ةكئ حاليفا دا تولةم رةتئندة اقشا ةمةس، كونة جازبالاردئ تالاپ ةتكةنئ وي سالارلئق.
اسئرةسة، اماؤيلةر كةزةثئندة يران، ءذندئ، سيريا، گرةك تئلدةرئنةن كوپتةگةن ةثبةكتةر ارابشاعا اؤدارئلعان. ةجةلگئ گرةك تئلئنةن اريستوتةل مةن گةلةن، پتولةمةي، پيفاگور، ةأكليد، گيپوكرات، پلاتون، ارحيمةدتئث ولمةس-وشپةس شئعارمالارئ، پارسئ جانة سانسكريت تئلدةرئنةن دة تةرةث وي، پاراساتقا شاقئراتئن تالاي اسئل دذنيةلةر اراب تئلئنة اؤدارئلدئ. ولارعا تذسئندئرمةلةر جاسالدئ. اؤدارما جذمئستارئ ابباسيلار كةزةثئندة ءتئپتئ ذدةگةن. اؤدارؤدئث ارقاسئندا كونة مادةنيةتتةرمةن كةثئنةن تانئسقان مذسئلمان عالئمدارئ بذل مالئمةتتةردئ ءوز بئلئمدةرئمةن بايئتئپ، جةتئلدئرة تذسكةن. يسلام الةمئندة عئلئمي جذمئستار ماسةلةسئندة اندالؤسسيا اماؤيلةرئ وزئپ شئققان. باعدات پةن كوردوأادان باستاپ، يسلام الةمئنئث قالالارئندا كئتاپحانالار مةن مةدرةسةلةر كوپتةپ بوي كوتةرگةن. VIII-ХІІ عاسئرلاردا عئلئمنئث دامؤئ تذرعئسئنان مذسئلماندارعا جةتةر ةشكئم بولماعان. ةؤروپاداعئ مادةنيةتتئث قالئپتاسؤئنا، رةنةسسانس پةن رةفورمالئق قوزعالئستارعا يسلام مادةنيةتئ زور ذلةس قوسقان.
مذسئلماندار تاپسئر، قيراعات، فيقه، كالام، حاديس سةكئلدئ يسلامي بئلئمدةردئ دامئتقان. تاپسئردة ءتاباري، زاماحشاري، يبنؤل ارابي، فاهرؤددين رازي، يبنؤل كاسير سئندئ عالئمدار كوزگة تذسسة، فيقهتا ءابؤ حانيفا، يمام ماليك، يمام شافيعي، ءيبن حانبال سةكئلدئ بئلئمگة ةرةكشة تةرةث بويلاعان عالئمدار شئققان. كالام سالاسئندا يمام ءال-عازالي، يبنؤل ارابيلةر ءوز قولتاثباسئن قالدئرسا، حاديس سالاسئندا يمام بذحاري، يمام تيرميزي، يمام مؤسليم، ماليك ءيبن ءاناس سئندئ بئلگئرلةر الدئنا جان سالماعان.
مذسئلماندار يسلامي ئلئمدةرمةن قاتار مةديسينا، ماتةماتيكا، استرونوميا، حيميا، فيلوسوفيا، تاريح، گةوگرافيا سةكئلدئ جاراتئلئس پاندةرئن دة دامئتقان. اسئرةسة حاليفا حارذن راشيد پةن ءمامؤن كةزةثدةرئندة مذسئلماندار بئلئمدة ةشكئمگة ات وزدئرماعان. ءار سالادا الةم مويئنداعان وزئق عذلامالار جةتئلگةن. ايتالئق، ءال-حورةزمي، يبن ءجامشيد،- ءابؤ باكئر ءار-رازي، يبن سينا، ماتةماتيكادا -مةديسينادا ءابؤ ناسئر- ءجابير يبن حايان، ءال-ماقسيدي؛ ءپالساپادا -ءال-بيرؤني، حيميادا ءال-ماسؤدي،- ءال-باتتاني، ءالي كؤششئ، تاريحتا -ءال-فارابي، ءال-كيندي؛ استرونوميادا يبن باتؤتا، يبن حاؤكال ت.ب.-ات-تاباري، يبن حالدؤن، گةوگرافيادا
يسلام ءدئنئ عالئمدارعا ةرةكشة قذرمةت قالئپتاستئرعان. مذسئلمان ذمبةتئ قاي عاسئردا دا عالئمداردئ قذرمةتتةپ، ءار ءسوزئن التئنعا بالاعان. ذستازعا شاكئرتتةرئ ةكئنشئ اكة رةتئندة قاراعان. ومئردة العان ءئلئمئنئث بةرةكةتئن كورؤ ءذشئن ذستازئنئث اق باتاسئن، ريزالئعئن الؤعا قذلشئنعان. حازئرةت ءالي (ر.ا.) «كئم ماعان ءبئر ءارئپ ذيرةتسة سونئث ءومئر بويئ قئزمةتشئسئ بولؤعا بارمئن» دةسة، يمام اعزام ءابؤ حانيفا «ارامئزدا جةتئ كوشة بولعانئنا قاراماستان ذستازئم حاممادتئث ءذي جاعئنا ادةپسئزدئك بولماسئن دةپ ةشقاشان اياعئمدئ سوزئپ جاتئپ كورگةن ةمةسپئن. قانشا جئلدان بةرئ ءار نامازدارئمنان كةيئن اتا-اناممةن قوسا ذستازئمدئ دا قايئرلئ دذعاما قوسئپ كةلةمئن» دةپ ذستازعا، عالئمعا قانشالئقتئ قذرمةتپةن قاراؤ كةرةكتئگئن بئلدئرگةن. شاكئرت ذستازدئ عانا ةمةس، ذستازدئث جاقئندارئ مةن بالا-شاعاسئنا دا قذرمةت كورسةتكةن.
تاريحقا ذثئلسةك، باتئستئقتاردان بذرئن كوپتةگةن عئلئمي جاثالئقتاردئ مذسئلمان عالئمداردئث اشقانئنا كؤا بولامئز. ايتالئق، العاش كذن ساعاتئن ويلاپ تاپقان ءجابير يبن ءافلاه (ورتا عاسئردا)، اتوم بومباسئ جايلئ العاش تذسئنئك بةرگةن ءجابير يبن حايان (721-805)، اأتوماتتئق جذيةنئ العاش ويلاپ تاپقان ءجازاري 1136-1206)، زوولوگيالئق ةنسيكلوپةديا كئتابئن جازعان مذحاممةد يبن مؤسا (1349-1405)، تريگونومةترياعا تانگةنس، كوتانگةنس، سينؤس جانة كوسينؤس زاثدئلئقتارئن قوسقان ءابؤل ؤافا (940-998)، الگةبرا كئتابئن جازعان ءال-حورةزمي (780-850)، اگرونوميا سالاسئندا تذثعئش ةثبةك جازعان يبن اؤؤام (ХІІ ع)، العاشقئ قاعاز فابريكاسئن قذرعان يبن فازئل (739-805)، ئشةك، قذرت ميكروبئن تاپقان كامبؤر ؤاسيم (؟-1761)، جةر شارئنئث ديامةترئن العاش ولشةگةن مذحاممةد يبن مذسا، الگةبراداعئ «بينوم» فورمؤلاسئن تاپقان ومار حايام (؟-1123)، قازئرگئ دذنيةجذزئ كارتاسئنا وتة جاقئن كةيئپتة دذنيةءجذزئ كارتاسئن سئزعان پيري رةيس (1465-1554)، العاش ذشاق جاساعان يبن فيرناس (؟-888)، تذثعئش رةت كومپاستئ ويلاپ تاپقان (كاباجاكي ХІІІ ع.)، تاريح عئلئمئن العاش جذيةلةگةن يبن حالدؤن (1332-1406)، حيميا سالاسئندا كانتيتاف ءتاسئلئن اشقان ءابؤل-قاسئم ءال-كاشي (؟-1436)، 1000 جئل بذرئن مايدا تامئرلاردئ تاؤئپ، العاش رةت راك اؤرؤئنا وپةراسيا جاساعان ءالي يبن ابباس (؟-994) سةكئلدئ جذزدةگةن عالئمدار مذسئلماندار ةدئ (جولدئباي ذلئ ق. «كذدئكپةن كذرةس»).
العاشقئ تذسكةن امئرلةردئث ءبئرئ «كيئمئثدئ تازا ذستا!» («ءمذدداسسير» سذرةسئ، 4-5-اياتتار) بولعاندئقتان، مذسئلماندار تازالئققا قاتتئ كوثئل ءبولدئ. كذن سايئن بةس نامازدئث الدئندا كةمئ بةس رةت دارةت الئپ، اياق، قول، بةت، ءجذز، قذلاق، مذرئن، اؤئزعا دةيئن شايئپ وتئرادئ. اپتاسئنا ءبئر رةت جذما كذندةرئ عذسئل الؤدئ ساؤاپتئ ءئس دةپ ذعادئ. پايعامبارئمئز «اللا تاعالا جومارت - جومارت قذلدارئن جاقسئ كورةدئ، اللا تاعالا وتة پاك - تازا قذلدارئن جاقسئ كورةدئ. ةندةشة، اؤلالارئثئزدئ تازا ذستاثئزدار» (تيرميزي. «اداب»، 41.) دةگةندئكتةن مذسئلماندار ءوزئ تذراتئن ءذي مةن اؤلا تازالئعئنا دا كوثئل بولگةن. حاديستة «اللا تاعالا قارعئستايتئن ةكئ نارسةدةن ساق بولئثئزدار: ةل جذرةتئن جةرلةر مةن كولةثكة جةرلةرگة دارةت سئندئرئپ لاستاماؤ» (ءمذسليم، «تاهارات»، 68.) دةلئنگةندئكتةن، مذسئلماندار قوعامدئق ورئنداردئث تازالئعئن دا قاداعالاعان. قذراندا «ءبئز ءناسئپ ةتكةن تازا رئزئقتان جةثدةر» («اعراف» سذرةسئ، 160-ايات) دةلئنگةندئكتةن، مذسئلماندار جةگةن اسئنئث ادال بولؤئنا كوثئل بولگةن. حارام جولمةن پايدا تابؤدان جةرئنئپ، حارام نارسةنئ اؤئزعا الؤدان ساقتانعان. مذسئلمان ةلدةرئنة ساياحاتتاعان باتئستئقتار كوشةدةگئ بذرقئراعان سابئن يئسئنة، مذسئلمانداردئث تازالئعئنا تاث قالعان. مذسئلماندار ءذشئن سذندةتكة وتئرؤ مةن قان الدئرئپ تذرؤ ادةپكئ ءئس بولعان. بذنئث پروفيلاكتيكالئق ءارئ گيگيةنالئق تذرعئدان پايدالئ ةكةندئگئن باتئس ةندئ عانا ذعئپ جاتقانئ شئندئق. ХІХ عاسئرعا دةيئن باتئستاعئ پاتشا سارايلارئنئث وزئندة مونشا بولماعان كةزدة، يبن سينا، رازي، ابدؤلقاهير جانة ساحير يبن ناسرؤللاه سئندئ مذسئلمان عالئمدار سابئندئ ويلاپ تابؤ ءوز الدئنا، مونشانئث ادام تازالئعئنا قانشالئقتئ پايدالئ ةكةندئگئن زةرتتةپ تة ذلگةرگةن.
Х عاسئردئث ورتالارئندا كوردوأا قالاسئنئث وزئندة ةلؤ شاقتئ ةمحانا بولعان. حارذن ءراشيد ءداؤئرئنئث وزئندة باعداتتاعئ ةمحانالار ذلگئ تذتارلئق دةثگةيگة جةتكةن. ادؤد ءاد-داؤلا سذلتان باعداتتا جاثا ةمحانا سالدئرماقشئ بولعاندا، ورئن تاثداؤ ءئسئن مةديسينا ءئلئمئنئث بئلگئرئ ءار-رازيگة تابئستايدئ. ول ءبئر جاس شاماسئنداعئ بئرنةشة قوي سويعئزئپ، ءاربئرئنئث مذشةلةرئن باعداتتئث ءار ءتذرلئ جةرلةرئنة ئلگئزگةن. ءسويتئپ، ءبئر تاؤلئك بويئنا تذرعان ةتتئث قايسئسئ ةث از بذزئلعانئنا قاراپ، سول تازا ورئنعا ادؤدي ةمحاناسئن سالدئرعان.
باعداتتاعئ وسئ ادؤدي ةمحاناسئ، نةگئزگئ عيماراتقا كةيئننةن ءتذرلئ كلينيكالاردئث قوسئلؤئمةن تذرعئزئلعان شامداعئ نؤري اؤرؤحاناسئ، كايردةگئ مانسؤري اؤرؤحانالارئ يسلام الةمئندةگئ ةث ايگئلئ مةديسينا ورتالئقتارئ بولعان («مذسلذمان يليم ونجؤلةري»، حةيةت، ئستامبذل، 2005، 98 ب.).
ةمحانالاردا ناؤقاس ادامدار باي، كةدةي دةپ بولئنبةي، اقئسئز قارالعان. جاتئن ورئن، اسپةن قامتاماسئز ةتئلؤ تةگئن بولؤ ءوز الدئنا، ةمحانادان شئعاردا كيئم مةن ءبئر ايلئق كذنكورئسكة جةتةتئن قاراجات دا بةرئلةتئن ةدئ. بذعان قوسا، دارئگةر، اسسيستةنت، مةدبيكة، ناؤقاس كذتؤشئ سةكئلدئ باسقا دا قئزمةتكةرلةردئث جالاقئسئ قايئرئمدئلئق قوردان تولةنةتئن.
اندالؤسسيانئث ةث ايگئلئ دارئگةرلةرئنئث ءبئرئ، ةؤروپادا وپةراسيالار جاساؤداعئ جةتئستئكتةرئمةن اتئ شئققان ابؤل قاسيس دةگةن اتپةن تانئمال ءابؤل قاسئم ءاز-زاهراؤي (936-1013). الةمگة ايگئلئ كئتابئ - «ءات-تاسريف لي ءمان اجيزا انيتتاليف» اتتئ 30 بولئمنةن تذراتئن مةديسينا ةنسيكلوپةدياسئ. ول حيرؤرگيا سالاسئنا دا كوپ ذلةس قوسقان. ءاز-زاهراؤيدئث كئتابئنئث حيرؤرگياعا بايلانئستئ ءبولئمئ گةرحارد تاراپئنان لاتئن تئلئنة اؤدارئلئپ، ХVІІІ عاسئرعا دةيئن بئرنةشة رةت باسئلئپ، ةؤروپادا مةديسينا فاكؤلتةتتةرئندة نةگئزگئ كئتاپتاردئث اراسئندا وقئتئلعان.
جارالاردئ كذيدئرؤ، ءتئرئ جانؤارلارعا وپةراسيالار جاساؤ، ئشةك تئگئستةرئ، اياقتا گانگرةنا بولعان جةردئ كةسؤدئث تاسئلدةرئ، قذرتتاعان تئستةردئ سئندئرماي جذلؤ ءذشئن ءئشئن قورعاسئنمةن تولتئرؤ، شئققان جانة سئنعان جةرلةردئ ةمدةؤگة بايلانئستئ ماثئزدئ جاثالئقتارئ بار. گينةكولوگيا سالاسئندا ءوز عاسئرئنئث ةث اتاقتئ حيرؤرگئ بولعان. ول «ءات-تاسريف» كئتابئندا Watcher پوزيسياسئن تذسئندئرگةن. بذعان قوسا، وپةراسيالار جاساؤ بارئسئندا 200-گة جؤئق قذرال قولدانئپ، ولاردئث كوبئسئن ءوزئ جاساپ، سؤرةتتةرئن سالعاندئقتان دارئگةرلةردئث قولدانؤئ ءذشئن جةثئلدئكتةر جاساعان.
يسلام ءدئنئ سئرتقئ تازالئقپةن قاتار، ئشكئ رؤحاني تازالئققا دا شاقئرعاندئقتان مذسئلماندار جذرةك تازالئعئنا دا قاتتئ كوثئل بولگةن. سول سةبةپتئ وتئرئك، وسةك، بئرةؤدئ بئرةؤمةن شاعئستئرؤ، بالاعات ءسوز، كذندةؤ، قئزعانئش سةكئلدئ ناشار قئلئقتاردان بويدئ اؤلاق ذستاعان. ءاردايئم وزئنة بةرئلگةن نةسئبةنئ قاناعات تذتئپ، ةشكئمنئث الا ءجئبئن اتتاماؤعا تئرئسقان. باتئستئقتار ارمانداعان ؤتوپيا مذسئلمانداردا ءئس جذزئندة ورناعانئ شئندئق.
«ةشتةثةدةن سذرالمايتئن شةيئتتةردئث ءوزئ اقئرةتتة كئسئ اقئسئنان سذرالادئ» (ءمذسليم) دةپ ةسكةرتئلگةندئكتةن، مذسئلمانداردئث تذسئنئگئندة كئسئ اقئسئن جةؤ ذلكةن كذنا سانالعان. حازئرةت وماردئث مةملةكةت ءئسئن مةملةكةتتئث مايشامئن، جةكة ءئسئن جةكة مايشامئن جاعئپ قاراعانئ وسئنئث ايعاعئ. حاديستة: «بئرةؤدئ جذمئسقا جالداساثئزدار، ماثدايئنئث تةرئ قذرعاماي تذرئپ ةثبةكاقئسئن بةرؤگة مئندةتتئسئزدةر» (حايسامي، «ءماجماؤ ءزاؤايد»، 4497.) دةؤ ارقئلئ مذسئلمانداردئث ةشكئمنئث اقئسئن جةمةؤئنة قاتتئ ءمان بةرگةن.
قذراندا «كئم كئسئ ولتئرمةگةن نةمةسة جةر جذزئندة بذزاقئلئق قئلماعان بئرةؤدئ ولتئرسة، سوندا شئنايئ تذردة بارلئق ادامدئ ولتئرگةنمةن تةث بولادئ» («مايدا» سذرةسئ، 32-ايات) دةلئنگةندئكتةن، مذسئلماندار بةيبئت ءومئردئ، تاتؤ-ءتاتتئ تئرلئكتئ جاقتاعان. سول كةزدةگئ كورشئلةس ةأرةي، حريستيان حالئقتارئمةن جاقسئ كةلئسئمدة، ءوزارا ئمئرالاستئقتا ءومئر سذرگةن. العاشقئ اتا زاث، ياكي ادام قذقئقتارئنئث دةكلاراسياسئ ئسپةتتئ «مةدينة كةلئسئمئنئث» 2، 25-باپتارئ ياهؤديلةرگة ءدئن ةركئندئگئن تانؤ ماسةلةسئن قامتئعان. ارداقتئ پايعامبارئمئز (س.ا.س.) «سةندةرگة كئتاپ يةلةرئن، ياعني حريستيان مةن ياهؤديلةردئ امانات ةتةمئن»، - دةپ كئتاپ يةلةرئن جابئرلةمةؤگة (سؤيؤتي، ءال-جاميؤس-ساعير، ІІ، 473) شاقئرعان.
كئتاپ يةلةرئنةن (حريستياندار مةن ياهؤديلةر) قئز الؤعا بولاتئنئ، بذكئل پايعامبارلارعا قذرمةتپةن قاراؤعا شاقئرؤئنئث ءوزئ دة يسلامنئث باسقا ءدئن وكئلدةرئنة قانشالئقتئ ئلتيپاتپةن قاراعانئنا دالةل. حاليفالار داؤئرئندة دة مذسئلمانداردئ پانالاعان وزگة ءدئن وكئلدةرئنة ةشقانداي قئسئم جاسالماعان، قايتا ولاردئث قذقئ اركةز قورعالئپ وتئرعان. وسئنئث اسةرئمةن مذسئلمانداردئث ادئلةتتئگئ مةن ءدئني توزئمدئلئگئ ةرةكشة باعالانئپ، (ياهؤديلةردئث ابدؤللاه يبن ءسالام اتتئ عالئمئ سةكئلدئ) وزگة ءدئن وكئلدةرئنئث كوپتةپ يسلامدئ قابئلداعانئ بةلگئلئ.
يسلام قوعامئندا حريستياندارعا جانة ولاردئث شئركةؤلةرئنة قذرمةتپةن قارالدئ. شئركةؤدةگئ ءتذرلئ ءمذسئندئ تاستارعا، موزايكالارعا، سؤرةتتةرگة، ارنايئ مةرةكةلةردة تاعاتئن ايقئشتارئنا، قابئرلةرئ مةن جانازالارئنا قذرمةت كورسةتئلدئ. ماسةلةن، ІІІ عاسئردا سالئنعان عيمارات.-سيناي تاؤئنداعئ سيناي شئركةؤئ ول حريستيان تاريحئندا العاشقئ شئركةؤلةردئث قاتارئندا بولعاندئقتان، مذسئلمانداردئث قولئنا وتكةندة مةشئتكة اينالدئرئلماعان. تةك قانا مذسئلمانداردئث نئشانئ رةتئندة ءبئر بولمةسئ عانا ناماز وقؤعا ازئرلةنگةن. ئستامبذلداعئ اياسوفيا مةشئتئ دة وسئنئث ايعاعئ. ءالئ كذنگة دةيئن حريستيانداردئث شئركةؤئ رةتئندة تاريحي ةستةلئك بولئپ ساقتالعان. بذنداي ذلگئلةر يسلام الةمئندة ءجيئ كةزدةسكةن. ايتالئق، داماسك مةشئتئن كةثةيتؤ ءذشئن حاليفا ءال-ءؤاليد يبن ابد ءال-ماليك بذزدئرعان ياحوننا شئركةؤئن كةيئننةن حاليفا ومار يبن ابدؤلازيز قايتا قالپئنا كةلتئرتكةن (بذل دا سوندا).
مذسئلمان بيلئگئنة قاراستئ تولةنةتئن سالئقتئث ءوزئ شاماسئ كةلةتئن ةر كئسئلةردةن الئنئپ، ايةلدةردةن، بالالاردان، پوپتار مةن مذمكئندئگئ جوق ناؤقاس، سوقئر، كةدةيلةر مةن قذلداردان الئنباعاندئعئن حريستيان زةرتتةؤشئلةرئ زور قذرمةتپةن جازعان (ارنولد س.اد-داؤتؤل يلال يسلام.).
قذراندا: «ناماز وقئلعاننان كةيئن جةر بةتئنة تاراثدار، اللانئث مول راحمةتئن ئزدةثدةر. (اقئرةتتة ازاپتان) قذتئلؤدئ ءذمئت ةتئپ، اللانئ كوپ زئكئر ةتئثدةر» ساؤدادا» (ءمذناؤي،-(«جذما» سذرةسئ، 10-ايات.)، حاديستةردة «ريزئقتئث وندا توعئزئ - فايزؤل-قادير. 33244.) دةلئنگةندئكتةن مذسئلماندار ساؤدا-ساتتئقتئ بارئنشا دامئتقان. الايدا مذسئلماندار ساؤدانئث ادال بولؤئنا كوثئل بولگةن. حاديستةردة «شئن ءسوزدئ سةنئمدئ ساؤداگةر (قيامةت كذنئ) پايعامبارلارمةن، سئددئقتارمةن جانة شةيئتتةرمةن تئرئلةدئ»، «كئم تاؤاردئث كةمئستئگئن ايتپاي ساتسا، اللانئث ازابئنا ذشئرايدئ، پةرئشتةلةر ذنةمئ وعان قارعئس ايتادئ» («ءات-تاج»، 22196) دةلئنگةندئكتةن، ساتقان زاتئنئث كةمئستئگئ بولسا الؤشئعا جاسئرماي ايتاتئن بولعان. يسلام بويئنشا ساتؤشئ قالايدا تاؤارئن وتكئزؤ ءذشئن وتئرئك انت ئشپةؤئ كةرةك. باسقانئث الؤشئسئنا ءوز تاؤارئن وتكئزؤگة تئرئسپاؤئ كةرةك، الؤشئ ءوز دذكةنئنئث ةسئگئنة كةلگةنگة دةيئن ونئ وزئنة شاقئرماؤئ ءتيئس. بذل ساؤدا ةتيكاسئنا جاتقان. حاديستة «اللا ساتؤدا جةثئلدئكتئ جانة جذمساقتئقتئ، ساتئپ الؤدا جةثئلدئك پةن سئپايئ مئنةز كورسةتكةندئ، قارئز قايتارؤدا وثاي ءارئ سئپايئلئقتئ جاقسئ كورةدئ» (ءات-ءتارعيب ءؤات-تارحيب، 33354) دةلئنگةندئكتةن، مذسئلماندار ساؤدادا دا ءبئر-ءبئرئن سئيلاپ تذراتئن ادامگةرشئلئك مئنةزدةن اجئراماعان. پايعامبارئمئز كوزئ تئرئسئندة يسلامدا ساؤداعا ةنگئزگةن ةرةجةلةرئن باقئلاپ، بازار ئشئنة شئعئپ تذرعان. سونداي وقيعانئث بئرئندة، قاپتاعئ ءبيدايئنئث بةتئنة جاقسئسئن سالئپ، استئنا جامانئن سالعانئن بايقاپ، استئثعئ ءبيدايدئث نةلئكتةن دئمقئل ةكةنئن سذراعان. ساتؤشئ جاثبئردان دئمقئل تارتئپ قالعانئن ايتقاندا «ونئ ةل كورةتئن جاعئنا نةگة قويمايسئث. ءبئزدئ الداؤشئ بئزدةن ةمةس» دةگةن سوگئس ةستئگةن («ءات-تاج»).
قذراندا «كذمانسئز، مذسئلماندار ءبئر-بئرئمةن باؤئر» («حؤجؤرات» سذرةسئ، 10-ايات.)، «ولار مذمئندةرگة وتة مةيئربان» («مايدا» سذرةسئ، 54-ايات.)، حاديستةردة «ءناپسئمدئ قذدئرةتئندة ذستاعان اللاعا انت ةتةيئن، سئزدةر يمانعا كةلمةيئنشة جذماققا كئرة المايسئزدار. ءبئر-بئرلةرئثئزدئ جاقسئ كورمةيئنشة يمانعا كةلة المايسئزدار. سئزدةرگة ءبئر-ءبئرئثئزدئ جاقسئ كورؤگة سةپتئگئ تيةتئن نارسة ايتايئن با؟ ارالارئثئزدا سالةمدةسؤدئ جايئثئزدار!» (مؤسليم، ساحيح. 93. )، «مذسئلماندار ءبئر-ءبئرئن مئقتاپ ذستاپ تذرعان قابئرعا ءتارئزدئ» (مؤسليم، «ساحيح».)، «مذميندةر ءبئر-بئرئن جاقسئ كورؤدة، جان اشؤدا، ءبئر-بئرئنة مةيئرئمدئلئك تانئتؤدا، ءبئر مذشةسئ اؤئرعاندا باسقا مذشةلةرئ قوسئلا سئزدايتئن دةنة ءتارئزدئ» (مؤسليم، «ساحيح»)، «ؤا، مذسئلماننئث باؤئرئ. وعان-اللانئث قذلدارئ! باؤئر بولئثئزدار! مذسئلمان ءارقاشان قول ذشئن بةرةدئ. وزئنةن تومةن كورمةيدئ. تاقؤالئق دةگةن وسئندا. ادامعا مذسئلمان باؤئرئن قور ساناؤئ كذنا رةتئندة جةتكئلئكتئ» (مؤسليم، «ساحيح») دةگةندئكتةن، مذسئلماندار ءبئر-ءبئرئن باؤئر ساناپ، جاقسئ كورگةن، قذرمةتتةگةن. ارالارئندا تاتؤلئقتئ نئعايتئپ، ءبئر-ءبئرئنئث كةم-كةتئگئن تولئقتئرئپ، قينالا قالسا قول ذشئن بةرؤگة اسئققان. وسئ ورايدا ءانسار مةن مذهاجيرلةردئث باؤئرلاستئعئ تاريحتا التئن ارئپتةرمةن جازئلعانئ انئق.
يبن وماردئث ايتؤئنشا، ساحابالار ءوزارا قوي سويئپ، باستئ بئرةؤئنة ذسئنادئ. ول «پالةنشةنئث قارنئ مةنةن دة اش، باستئ سوعان بةرئثدةر» دةيدئ. ول كئسئ دة ءدال وسئلاي دةپ باستئ باسقاعا ذسئنادئ. وسئلايشا جةتئ كئسئدةن ءوتئپ بارئپ باس العاشقئ كئسئنئث وزئنة كةلةدئ. ويتكةنئ، وتئرعانداردئث ةث قارئن اشئ سول ةدئ» (ي. عازالي. «يحيا-ؤلؤم اد-دين»، ІІ ت. 434 ب.).
...
يسلام ءدئنئ قوعامدا جاؤاپكةرشئلئك دةگةن ذعئمنئث ماثئزئن ذقتئردئ. حاديستة: «پاتشا مةملةكةتكة جاؤاپتئ. وتاعاسئ وتباسئنا جاؤاپتئ. مالشئ مالئنا جاؤاپتئ. ايةلئ وتاعاسئنئث مذلكئنة جاؤاپتئ. اركئم قاراماعئنداعئلارعا جاؤاپتئ» (بذحاري، جذما، 11.) دةلئنگةندئكتةن، ءار مذسئلمان ءوز ئسئنة ذلكةن جاؤاپكةرشئلئكپةن قارادئ. ءابؤ باكئر (ر.ا.) حاليفا تاعايئندالعاندا، حالئقتئث الدئنا شئعئپ «مةن لايئق بولماسام دا وسئ مئندةتكة تاعايئندالدئم. ةگةر مةن ادئلدئكپةن باسقارا السام، وندا سوثئمنان ةرئثئزدةر، ال ةگةر تؤراشئلدئقتان اجئراسام مةنئ تذزةتئثئزدةر» دةگةنئ، سونداي-اق جاؤاپكةرشئلئكتئث ءزئل باتپان اؤئرلئعئن سةزئپ: «ءؤاللاهي، وسئنشالئقتئ جاؤاپكةرشئلئك جذكتةلگةن ادام بولئپ جاراتئلعاننان گورئ تذية جةيتئن جانتاق بولسامشئ؟!» دةپ ءاردايئم تةرةث كذيزةلئستة جذرگةنئ بةلگئلئ. ال ةل باسقارعان كةزئندة حاليفا وماردئث (ر.ا.) «ةگةر ةفرات وزةنئنئث جاعاسئندا ءبئر تذية جوعالسا نةمةسة وزدئگئنةن سؤعا باتئپ ولسة، اللا ونئث دا ةسةبئن مةنةن سذراي ما دةپ قورقام. بذل يسلامدا جاؤاپكةرشئلئكتئث قانشالئقتئ جوعارئ بولعانئنا دالةل.
يسلام ءدئنئ سونداي-اق، ءتذرلئ ازعئندئقتاردئ اؤئزدئقتاپ، قوعامدا ئزگئلئكتئث ذستةمدئك قذرؤئن قامتاماسئز ةتكةن. يسلامعا دةيئنگئ اراب قوعامئنئث «قاراثعئلئق ءداؤئر» دةپ اتالعانئ تاريحتان بةلگئلئ. نةبارئ 23 جئل ئشئندة اراققذمارلئق، ءناپسئقذمارلئق، زيناقورلئق، ادئلةتسئزدئك، قاتئگةزدئك، قئز بالانئ تئرئدةي توپئراققا كومؤ سةكئلدئ كوپتةگةن قوعامدئق ئندةتتةردئ ءتذپ تامئرئمةن جويدئ. «جاننات انالاردئث تابانئنئث استئندا» (ناساي، جيهاد، 6.) دةيتئندةي انانئث، قئز بالانئث- قذرمةتئ ءوستئ. «ذيات - يماننان» (بذحاري، «يمان») دةلئنئپ، يبالئلئق پةن ذياتتئلئق ارتتئ. «كورشئسئ اش كةزدة ءوزئ توق جاتقان ادام بئزدةن ةمةس» (حاكيم، ІІ، 15) دةلئنئپ، مذسئلمانداردئث ءبئر-بئرئنة دةگةن جاناشئرلئعئ مولايدئ. «وزةننةن دارةت الساث دا، سؤدئ ئسئراپ ةتؤگة بولمايدئ» (يبن ءابي شايبا (713) ءابؤ داردا) دةگةن سئنئ بيئك، سئرئ تةرةث ذستانئمدار جولعا قويئلدئ. بذل يسلام ءدئنئنئث حالئقتئ جاقسئلئققا تاربيةلةؤدةگئ باعا جةتپةس ةثبةگئن كورسةتةدئ. زينا جاساعئسئ كةلةتئنئن اشئق ايتقان جاس جئگئتكة پايعامبارئمئزدئث «سةن سونداي ءئستئ اناثا، قارئنداسئثا، اپكةثة بئرةؤدئث جاساعانئن قالار ما ةدئث؟! دةمةك، باسقالار دا ءوز جاقئندارئنا قالامايدئ» دةپ ءتذسئندئرؤئ يسلام تاربيةسئنئث تاعئلئمدئق ءارئ پسيحولوگيالئق استارئ قانشالئقتئ تةرةث بولعانئن اثداتادئ (يمام احماد، مذسناد، 55256-257.).
يسلام ءدئنئ قوعامدئق قاتئناستاردئ رةتتةي وتئرئپ، ادامزاتتئث دامؤئنا جول اشتئ. وسئ تذرعئدان مذسئلماندار تاريحتا باعا جةتپةس مادةنيةت مةن وركةنيةتتئث نةگئزئن قالاعانئن دا ايتپاي كةتؤگة بولماس. ويتكةنئ، يسلام مادةنيةتئ مةن وركةنيةتئ بةلگئلئ ءبئر دةثگةيدة باتئس الةمئنة دة اسةر ةتتئ. كرةست جورئقتارئ ارقئلئ ةؤروپا يسلام مادةنيةتئمةن تانئستئ.
ورتا عاسئردا ساياسي بيلئك اسكةري اريستوكراتيانئث، ال ءدئني بيلئك شئركةؤدئث قولئندا بولعاندئقتان، باتئستا مةملةكةت جذيةسئ تولئققاندئ تذردة قالئپتاسپاعان ةدئ. ةؤروپا شئعئستان مةملةكةتتئك قذرئلئمنئث قانداي بولاتئنئن كوردئ، كرةست جورئقتارئ ناتيجةسئندة ورتالئقتاندئرئلعان مةملةكةتتئك باسقارؤ جذيةسئن ورناتؤعا مذمكئندئك بةردئ.
مذسئلماندار كئتاپ باسؤ، جةر وثدةؤ تةحنولوگياسئ مةن جةردئ قولدان سؤارؤ، جةل ديئرمةنئ، كومپاس، شئنئ ءوندئرؤ، ماتا شئعارؤ، باؤ-باقشالار ءوسئرؤ، سيفردئ تابؤ، قالالار سالؤ، اقشا مةن چةك شئعارؤ، ساؤدا جذيةسئن قذرؤ جانة تاعئ باسقا دا قوعامدئق سالالاردئث دامؤئنا ةرةكشة ذلةس قوستئ. باتئستئقتار ءتئپتئ كيئنؤدئ دة مذسئلمانداردان ذيرةنگةنئ جاسئرئن ةمةس. كويلةك دةگةن ماعئنانئ بئلدئرةتئن «chemise» دةگةن ءسوز ارابتئث «قاميس» دةگةن سوزئنةن الئندئ.
ابباسيلار ؤاقئتئندا ءتذرلئ ايماقتاردا فابريكالار قذرئلدئ. ةؤروپالئقتار قاعازدئ شامدا كورگةندئكتةن، ونئث اتئن «كارتا داماسانا» دةپ اتادئ.
ةؤروپاعا تاثداي قاقتئرعان اندالؤسسيا مادةنيةتئنئث ءوزئ نةگة تذرارلئق. ميلادي 711- جئلئ مذسئلمان قولباسشئسئ تاريق يبن زياد 7000 اسكةرئمةن 90000 رودريك اسكةرئن تالقانداپ، سولتذستئك افريكانئ ازات ةتتئ. مذسئلماندار بذل ايماقتا سةگئز عاسئر بيلئك جذرگئزدئ. بذل داؤئردة اندالؤسسياداعئ يسلام مادةنيةتئ كذللئ الةمگة تاثداي قاقتئردئ.
ةؤروپاعا عئلئمي ءارئ فيلوسوفيالئق ذعئمدار سيسيليا مةن اندالؤسسيا ارقئلئ تارادئ. سيسيليا ذزاق ؤاقئت بويئ مذسئلمانداردئث بيلئگئنة قاراعاندئقتان ةؤروپامةن، اسئرةسة يتاليامةن تئعئز مادةني بايلانئستا ةدئ.
1085- جئلئ تولةدو مذسئلمانداردان تارتئپ الئنئپ، پاپا І بةرنارد ةپيسكوپ بولعاندا، ماثايئنا اراب ءتئلئنئث اؤدارماشئ ماماندارئ جينالدئ. بذل حريستيان ةؤروپانئث مذسئلمان عئلئمئن پايدالانؤئ ءذشئن جاسالدئ.
يسلام مادةنيةتئنة ذلكةن قئزئعؤشئلئقپةن قاراعان گةرمان يمپةراتورئ فريدريك ІІ 0 124- جئلئ عالامنئث ماثگئلئكتئگئ، رؤحتئث بولمئسئ، ءدئن مةن عئلئمنئث قارئم-قاتئناستارئ سةكئلدئ، ت.ب. فيلوسوفيالئق ماسةلةلةردئ مذسئلمان عالئمداردان سذرايتئن بولعان. فريدريك مةدرةسةلةرگة شاكئرتتةر جئبةرئپ، مذسئلمان عالئمدارئنئث ةثبةكتةرئن اؤدارتادئ، ءارئ مةدرةسةدةگئ وقؤ جذيةسئن نةگئزگة الئپ ؤنيأةرسيتتةر اشادئ.
ةؤروپا يسلام مادةنيةتئن سينتةزدةي وتئرئپ، عئلئمدا، ونةردة ذلكةن تابئستارعا قول جةتكئزدئ. ХІІ عاسئرداعئ ارابشا اؤدارمالاردئث ئقپالئ وتة زور بولدئ. ميسة ليبيريدئث ايتقانئنداي، « ХV عاسئرعا دةيئن ارابتاردئث كئتاپتارئنان پايدالانباعان جانة ولاردئ اؤدارماعان ةؤروپالئق عالئم نةكةن-ساياق بولاتئن. ولاردئث قاتارئندا ر. بةكون، لةوناردو، ا. ماگنؤستار دا بار».
ةؤروپانئث تذبئندةگئ اندالؤسسيا مادةنيةتتئث باي ورتالئعئ ةدئ. Х عاسئردئث باسئندا-اق كوردوأادا ءبئر كاتالوگئنئث ءوزئ 44 تومعا باراتئن التئ ءجذز مئث قولجازبا ةثبةكتةرگة تولئ كئتاپحانالار بولعان. مذنداي باي ءبئلئم قازئناسئ باتئس عالئمدارئن دا، شئركةؤ ماماندارئن دا اندالؤسسياعا بارئپ ءبئلئم الؤعا اسئقتئردئ.
Х عاسئردا يسلام مادةنيةتئ گيمالايدان پيرينةيگة، قارا تةثئزدةن ادانا بذعازئنا دةيئن سوزئلئپ جاتقان بذكئل مذسئلمان الةمئنة تارادئ. سيريا مةن يراك جةرلةرئ يسلام مادةنيةتئنئث ءئرئ ورتالئقتارئ ةدئ.
بذل كةزةثدة جاسالعان ةثبةكتةردئث اؤقئمئ وراسان. ادةبيةتتئث دامئعانئ سونشا، عئلئم مةن ونةرگة دة ئقپال ةتكةن. يسلام ءدئنئنئث كةث جاعراپياعا تارالؤئنئث ارقاسئندا، سونداي-اق قذراننئث ءتئلئ، قذلشئلئقتاردئث دا سول تئلدة جاسالؤئنئث ئقپالئمةن سوزدئك قورئ باي اراب ءتئلئ ورتاق تئلگة اينالدئ. ءاماؤي حاليفاسئ ابد ءال-مالئك كةزةثئندة اراب ءتئلئ مةملةكةتتئث رةسمي ءتئلئ رةتئندة قابئلداندئ. ؤاقئت وتة كةلة اراب ءتئلئ عئلئم مةن ادةبيةتتئث ءتئلئ رةتئندة قالئپتاستئ. ذلتئ اراب ةمةس مذسئلماندار دا ءوز ةثبةكتةرئن اراب تئلئندة جازا باستادئ. اراب ءتئلئن ءبئلؤ زيالئلئقتئث بةلگئسئ سانالدئ. كوردوأا، سةأيللا مةن تولةدوداعئ اتاقتئ اراب جوعارئ مةكتةپتةرئ كوپتةگةن باتئس ذلتتارئنئث ءبئلئم ئزدةنؤشئلةرئن وزئنة تارتتئ.
فرانسؤز جوعارعئ پوپتارئنئث ءبئرئ سيلأةستةر ІІ Х عاسئردئث ةث وزئق ويلئ حريستيان تذلعالارئنئث ءبئرئ ةدئ. ويتكةنئ، تولةدودا جوعارئ ءبئلئمئن ءتامامدادئ. سول جةردةگئ ءذش جئل ئشئندة مذسئلمان عالئمداردان ماتةماتيكا، استرونوميا، گةوگرافيا مةن باسقا دا عئلئمداردئ يگةرگةن.
يسپانيانئث جاقئن بولؤئ، ةكئ مةملةكةت اراسئنداعئ بارئس-كةلئستئث جةثئلدئگئ سةبةپتئ فرانسياعا يسلام مادةنيةتئ اناعذرلئم تةز ئقپال ةتكةن. ارابتاردئث وثتذستئك فرانسيانئث ءبئر بولئگئ مةن يسپانيانئث سولتذستئگئندة ورنالاسقان پيرينةي تاؤلارئنا جارتئ عاسئردان استام بيلئك جذرگئزگةن كةزدةرئندة كوپتةگةن ءوندئرئس سالالارئ، شارؤاشئلئق تاسئلدةرئ، كةث قولدانئستاعئ ءارئ بارلئعئ ارابتار ويلاپ تاپقان جابدئقتار، سؤ قذبئرلارئ وثتذستئك فرانسياعا ةنگةن.
يسپانياعا اياق باسقان مذسئلمانداردئث وي-پئكئر، تةحنولوگيا، ءئلئم سالالارئندا جوعارئ بولؤئ، حريستياندارعا ءدئني ةركئندئك بةرؤئ، اشقان مةكتةپتةرئنة قابئلداعان وقؤشئلاردئ ءدئني سةنئمئنة قاراي الالاماؤئ، ءوز كةزةگئندة ءبئرقاتار يسپاندئقتئث يسلام ءدئنئن قابئلداؤئنا تذرتكئ بولعان.
سيسيلييانئ ةكئ عاسئرداي بيلةگةن ؤاقئتتا مذسئلماندار حريستياندارعا كةث قذقئقتار بةرگةن. ارالدا ءبئرتذتاس اكئمشئلئك-باسقارؤ جذيةسئن ورناتقان. كةيئننةن حريستيانداردئث قولئنا وتكةن ارالدا حريستيان پاتشالار مذسئلماندارعا تيئسپةگةن. سارايلاردا شئعئس موداسئنا ساي كيئمدةر كيئلئپ، ساراي ءئشئ شئعئس تاسئلئنة قاراي بةزةندئرئلگةن. ؤازئرلةرئ، قورعاؤشئلارئ، اسپازدارئ مذسئلمانداردان تاثدالعان.
باتئس ةؤروپاعا ئقپال ةتكةن اراب-يسلام مادةنيةتئمةن قوسا، شئعئس ةؤروپا كوبئنة تذركئ يسلام مادةنيةتئنئث دة ئقپالئن كوردئ. شئعئس حريستياندارئ (ورتودوكستار مةن كةيبئر اعئمدار) كاتوليك اعئمئنئث بيلئگئنةن گورئ ادامعا ةركئندئك بةرةتئن مذسئلمانداردئث بيلئگئن جاقتادئ. يسلامنئث أيزانتيا جةرئندة تةز تاراؤئنئث تاعئ ءبئر قارا قئلدئ قاق جارعان ادئلدئگئ بولعان.-سةبةبئ
يسلامدا سؤرةت سالؤ مةن ءمذسئن جاساؤعا تئيئم سالئنعاندئقتان، مذسئلماندار ونةردئث باسقا تذرلةرئن جةتئلدئرگةن. ايتالئق، مذسئلمان كالليگرافياسئ - بةينةلةؤ ونةرئنئث جوعارئ جةتئستئگئ رةتئندة قابئلدانئپ، كوركةم سؤرةت جانرئندا ةرةكشة ورئن الدئ. ول اياتتاردئ اسةمدةپ جازؤدئ دامئتا كةلة، كةيئننةن ساؤلةت ونةرئنة دة ءسئثدئ. ةسكةرتكئش، عيماراتتاردئث قابئرعالارئن ماعئنالئ ولةث جولدارئمةن، حاديستةرمةن ساندةگةن بذل جازؤلار شئعئس ساؤلةت ونةرئنئث وزئندئك ةرةكشةلئگئنة اينالدئ.
اراب كالليگرافياسئ ورنامةنتكة جاناسا وتئرئپ، ةرةكشة اسةر بةرؤئمةن ةرةكشةلةندئ. كالليگرافيا ونةرئ اسا كوركةمدئلئگئ، ياعني ةستةتيكالئلئعئ ءذشئن وتة جوعارئ باعالاندئ.
ساؤلةتشئلةر سارايلار مةن مةشئتتةردئث قابئرعالارئن اراب جازؤئمةن، ستيلگة كةلتئرئلگةن گذلدةر مةن گةومةتريالئق ورنةكتةرمةن كومكةرئپ وتئردئ. بذل باسقا مادةنيةتتةرگة ذقسامايتئن سول زاماننئث وزئق ذلگئلةرئن تؤدئردئ. مئسالئ، ءتاج ماحال، ئستامبذلداعئ كوگئلدئر مةشئت، ومار مةشئتئ، ءال-ءازهار مةشئتئ، يبني تؤلؤن مةشئتئ، سامارقاند، يسفاهان مةشئتتةرئ، گرةناداداعئ الگامرا سارايئ، كوردوأا سارايلارئ مةن مةشئتتةرئ.
كالليگرافيانئث سان الؤان تذرلةرئمةن كومكةرئلگةن يسلام ةلدةرئنئث ونةرئندة گرةك، ريم مادةنيةتتةرئنئث-كوپتةگةن تةندةنسيالار بئرئكتئرئلدئ. بذل داستذرلةرئ، بذل كةشةگئ باداؤيلةر مادةنيةتئ مةن يران مادةنيةتئ، يراك، سيريا، مئسئر، اؤعانستان، ورتا ازيا مةملةكةتتةرئنئث ناقئشتارئ. مةشئت، مذنارالارئمةن الئستان كوز تارتاتئن ادةمئ قالالار، سارايلار ءوز ستيلدةرئمةن ةرةكشةلةندئ. جولاؤشئلاردئث ساپار جولئندا دامئلداؤئنا وثتايلئ سوعئلعان كةرؤةن سارايلار ادةمئ ويؤ ورنةكپةن ناقئشتالدئ. مةشئتتةردئث ئشكئ جاعئنا كئلةم سةكئلدئ ةتئپ، ادةمئ موزايكالار سالئندئ. وسئ كذنگة دةيئن ساقتالعان قالا سئرتئنداعئ داؤلةتتئ كئسئلةر تذراتئن ةلدئ مةكةندةر تةك بةكةم قابئرعالارئمةن عانا ةمةس، ادةمئ جازبالارئمةن، اشةكةيلئلئگئمةن تامساندئرعان كةرؤةن سارايلاردئ قالئپتاستئردئ. ادةمئ عيماراتتارمةن قاتار سؤ كوزدةرئ سالئنئپ، نةشة ءتذرلئ سؤ بذرقاقتارئ الةمدئ تامساندئردئ.
1260-1277- جئلدارئ باتئر بابامئز زاهير اد-دين بةيبارئستئث بيلئگئ تذسئندا مئسئردئث ةكونوميكاسئ مةن مادةنيةتئ كوركةيئپ، مةشئت، مةدرةسةلةر، كوپئرلةر، كةرؤةن سارايلار كوپتةپ سالئندئ. ول وزئنة دةيئن باسئمدئق كورسةتئپ كةلگةن سذننيتتئك اعئمنئث شافيعي مةكتةبئنة عانا ةمةس، ءتورت مازهابقا دا تةث قذقئق بةردئ. بةيبارئس يسلام ءدئنئ مةن مادةنيةتئنة، عئلئمئنا كوپ كوثئل ءبولدئ. ءبئرقاتار جذرتپةن ديپلوماتيالئق قاتئناس ورناتتئ.
جالپئ العاندا، يسلام ءدئنئنئث كةلؤئمةن يسلام الةمئنة ورتاق بئرةگةي مادةنيةت، ونةر، وركةنيةت قالئپتاستئ. يسلام وركةنيةتئ اياسئندا اراب، پارسئ، تذركئ ءتئلدئ ويشئلدار مةن عالئمدار ادامزات مادةنيةتئندة وشپةس ءئز قالدئردئ. وعان مذسئلمان شئعئسئنداعئ ماؤارانناهر ياعني ورتا ازيالئق، سونئمةن قاتار قازاق ةلئنئث 30-دان استام فارابيلةرئ، 40-قا جؤئق تارازيلةرئ، سانداعان سايراميلةر، سئعناقيلةر، جةنديلةر، كةردةريلةر، مذحاممةد حايدار دؤلاتي، جالايئريلةر جانة ت.ب. اتاقتئ عذلامالارئ دا زور ذلةس قوستئ.
ادامزات ويلاپ تاپقان ةشبئر جذيةمةن سالئستئرؤعا-قورئتا كةلگةندة، يسلام ءدئنئ كةلمةيتئن جان-جاقتئ تولئسقان ءيلاهي جذية!
الةمدئك وركةنيةتتةردئث ةث وزئعئ!-يسلام ءدئنئ
مادةنيةتتةردئث ةث كةمةلئ!
گؤمانيزم مةن بةيبئتشئلئكتئ جاقتايتئن تاتؤلئق ءدئنئ!
ونةردئ قولداعان، اقئل-ويدئ كةمةلئنة كةلتئرگةن، عئلئمدئ دامئتقان ذلئ ءدئن!
ءارئسئ پايعامبارئمئزدئث، بةرئسئ ءابؤ ناسئر ءال-فارابي، قوجا احمةت-يسلام ءدئنئ ياساؤي، سذلةيمةن باقئرعاني، سذلتان ءاز-زاحير بةيبارئس، حافيز اد-دين كةردةري، م.ح. دؤلاتي، حاسان ءالي جالايئري سةكئلدئ اتا-بابالارئمئزدئث، بارئنةن بذرئن ذلئ اللا تاعالانئث اسئل اماناتئ، ةرتةثگئ نذرلئ بولاشاعئمئزدئث ءذمئتئ، باياندئ باقئتئمئزدئث كةپئلئ.
بذگئنگئ ذرپاققا دةيئن كةلئپ جةتكةن وسئ قاسيةتتئ اماناتتئ كوزدئث قاراشئعئنداي قازئرگئ ءاربئر ءيسئ مذسئلمان-قورعاؤ، رؤحاني قذندئلئقتارئمئزدئ دارئپتةؤ بالاسئنئث قاسيةتتئ بورئشئ. بذل بورئش ءبئزدئث قوعامدا جذرةگئ اللا دةپ سوققان، «مذسئلمان ذمبةتئ» دةگةن اتقا لايئق ازاماتتار قاتارئ كوبةيگةن سايئن ءوز دةثگةيئندة اتقارئلا بةرةرئ ءسوزسئز.
يسلام قازاق مةملةكةتتئلئگئنئث سان عاسئرلار بويئ جذرةر جولئ، تايانئشئ، سذيةنئشئ، قورعانئ، بةرئك يمانئ بولدئ. قازئر دة سولاي، بولاشاقتا دا سولاي بولادئ.
ءابساتتار قاجئ دةربئسالئ، قازاقستان مذسئلماندارئ ءدئني باسقارماسئ جانة ورتا ازيا مذفتيلةر كةثةسئنئث ءتوراعاسئ، باس ءمذفتي.
(« ةگةمةن قازاقستان» گازةتئ، 23- اقپان. 2011 - جئل)