ءبىر شولمەك سىرا - اڭگىمە
-ءسىز - ايجارىق اعاي بولارسىز؟.. مەكتەپتەن مازالاپ تۇرمىز.
-ءيا، قۇلاعىم سىزدە... قاي مەكتەپ؟
-نەمەرەڭىز وقيتىن مەكتەپ... تۇڭعىش نەمەرەڭىزدىڭ بىزدە وقيتىنىن ۇمىتپاعان شىعارسىز؟
-ۇمىتقانى نەسى... ەرداۋلەت قوي - ايتىپ تۇرعانىڭىز؟ قۇداي قالاسا، ول بيىل مەكتەپ بىتىرۋگە ءتيىس.
-سول ءبىتىرۋ جاعى نەعايبىل بوپ تۇر-اۋ! ەرداۋلەتىڭىز وعان دەيىن مەكتەپتەن شىعىپ قالماسا نەعىلسىن!
-نە دەيدى؟ ول بالا نە ءبۇلدىرىپ قويدى سونشاما؟
- ەرتەڭ ساعات ون بىردە پەدسوۆەتتە نەمەرەڭىزدىڭ ءىسى قارالادى. كەلىڭىز. سوندا ءبارىن ەستيسىز.
- ەرداۋلەتتىڭ ءوز ءۇيى، اتا-اناسى بار ەمەس پە، ولارعا حابارلاستىڭىز با؟
- ۇلىڭىز ءىس ساپاردا ءجۇر ەكەن. ال، كەلىنىڭىزبەن ءتىل تابىسا المادىق. «اتاسىنا ايتىڭىز» دەيدى... سونىمەن، ەرتەڭ كەلەسىز عوي؟
ايجارىق ءبىر كۇننىڭ بوسقا وتەتىن بولعانىنا ىشتەي قىنجىلسا دا، امال جوق:
-جارايدى، بارايىن، - دەپ كەلىسىم بەردى.
ءيا، قالايدا بارۋعا تۋرا كەلەدى. مەكتەپتە بالاڭ، نە نەمەرەڭ وقيدى ەكەن، ءمالىم دارەجەدە سەن ولارعا كىرىپتارسىڭ. ولار، بەينە، سەنىڭ ءبىر قيماسىڭدى اماناتقا ۇستاپ وتىرعان سەكىلدى. كەڭەس داۋىرىندە مۇنداي مىندەتسۋ، بۇلدانۋ دەگەن بولماۋشى ەدى، وسىنىڭ ءبارى سوڭعى كەزدە، دۇنيە ساۋداعا اينالعاندا شىققان پالە. جاڭاعى مۇعالىمدى كوردىڭىز عوي، اياقتى قالاي-قالاي تاستايدى؟ قازىر مۇعالىمدەر بالاعا قوياتىن باعاسىنا دەيىن بۇلداپ وتكىزەدى دەپ ەستۋشى ەدى، ءسىرا، سول راس بولعانى عوي. سوزدەرىنەن «الدىما كەلىپ يىلمەدىڭ، جورعالاپ تۇرمادىڭ» دەگەن قياستىق سەزىلەدى.
امال جوق، كەلەسى كۇنى جازۋىن توقتاتىپ، ۋادەلى مەرزىمگە جارىم ساعات قالعاندا، مەكتەپكە قاراي اياڭدادى. مەكتەپ پەن ءۇي اراسى بالەندەي قاشىق ەمەس-تى. كولىككە وتىرماي ادەيى جاياۋ ءجۇرىپ كەلەدى. ۋاقىت - مامىردىڭ ورتا شەنى. اسپان اشىق، اۋا رايى تامىلجىپ تۇر. تال-تەرەكتەر جاپىراق جايىپ، الماتىنىڭ ناعىز گۇلگە ورانعان كەزى. تەك، مىنا ءبىر توقتاۋسىز اعىلعان ماشينالار تاسقىنى مەن سولاردىڭ شىققان ءتۇتىن مەن گاز تىنىسىڭدى تارىلتادى. الماتىنىڭ وكپەسى قىسىلىپ، اپقىنىپ تۇرعان ءتارىزدى. سوڭعى جىلدارى، اسىرەسە جەر تاۋارعا اينالعاننان بەرى قالادا اشىق الاڭ قالدىرماي، ۇيمەلەتە ءۇي سالىپ تاستاعان. ءار سوتىق جەردى جەكەلەرگە بۇلداپ وتكىزگەن قالانىڭ بۇرىنعى اكىمى ميلليونداردى قالتاعا باستى دا، شەتەلگە تايىپ وتىردى. «قايدا باراسىڭ؟ مۇنىڭ قالاي؟» دەگەن ەشكىم بولعان جوق، جەمتىكتەس دوستارى اكىمنىڭ اسىل مۇلىكتەرىن ارناۋلى ۇشاققا تيەپ بەرىپ، اق جول تىلەپ، ۇزاتىپ سالدى.
ءوتىپ بارا جاتقان ءومىر. ايجارىقتىڭ ءبىر كەزدە وقۋ ىزدەپ الماتىعا كەلگەنىنە دە ەلۋ جىلعا تاياپ قالىپتى-اۋ! شىركىن، سول كەزدەگى الماتى قانداي ەدى! ۇيلەرى الاسا بولعانىمەن، باۋ-باقشاعا ورانعان قالا ايعاي-شۋسىز، ءارى تاپ-تازا تۇعىن. كۇزدە، جازعى دەمالىستان قايتقاندا، اپورتتىڭ اڭقىعان ءيىسى تاناۋىڭدى جارىپ جىبەرە جازداۋشى ەدى-اۋ! كوشەدە ءبىر قاباتتى قورا-جايلاردىڭ دۋالىنان كوزدىڭ جاۋىن الىپ، الما اسىلىپ تۇراتىن-دى. كوشەلەرىندە ادام اياعى سيرەك. بۇل العاش كورگەندە الماتىنىڭ 350 مىڭداي عانا تۇرعىنى بار-دى. قازىر قانشا بولدى ەكەن؟ حالىق سانى سودان بەرى بەس ەسە ءوسىپ كەتكەن شىعار-اۋ!
ءبىراق، ول كەزدە الماتى - قازاقتىڭ استاناسى سانالعانمەن، بۇل قالا نەگىزىنەن كەلىمسەكتەردىڭ باسپاناسى ەدى. قازاقستاننىڭ مەملەكەت دەگەن اتى عانا. اشىعىن ايتقاندا، يمپەريا قۇزىرىنداعى كوپ پروۆينسيانىڭ ءبىرى تۇعىن. بىلاي قاراساڭ، قالادا نە قاجەتتىڭ ءبارى بار: مەكتەپ، اۋرۋحانا، جوعارى وقۋ ورىندارى، تەاتر، نەشە الۋان دۇكەندەر، ازىق-تۇلىك مولشىلىعى... الايدا، سونىڭ ءبارى وسىنداعى جەرگىلىكتى ۇلت ءۇشىن ەمەس، وسى ەلدى بيلەپ-توستەۋگە كەلگەن وكتەم ۇلتتىڭ وكىلدەرى ءۇشىن جاسالعان دۇنيەلەر. بۇراتانا ۇلتتار ءدىلىن، ءتىلىن، ءداستۇرىن ۇمىتىپ كەتپەسىن دەيتىن قامقور وكىمەت قايدا؟ «سوۆەت حالقى» دەگەن ايدارمەن تەز ارادا ورىستانىپ كەتسە ءتىپتى جاقسى.
ءيا، بۇگىنگى اڭگىمە مەكتەپتەن شىقتى عوي. سەنەسىز بە، وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىنا دەيىن رەسپۋبليكا استاناسى الماتىدا بىردە-ءبىر قازاق مەكتەبى بولماپتى عوي. بودان جۇرتىم ءوز تىلىندە وقىپ جەتىلسىن دەگەندى قوجايىندار مۇلدە ويلاماعان. ال، «بىزگە ءوز تىلىمىزدە وقيتىن مەكتەپ كەرەك» دەگەندى باعىنىشتى قۇلدار دا ايتا الماعان. ۇلت قامىن ويلاۋعا ءتيىس، قازىر ماقتالىپ جۇرگەن ءمۇيىزى قاراعايداي عالىمدار مەن جازۋشىلار يمپەريا زورلىعىنا ءۇنسىز بويسۇنىپ، «بىزگە قازاق مەكتەبى كەرەك» دەگەندى ايتا الماي، ءوز بالالارىن ورىس مەكتەبىندە وقىتا بەرگەن. قازاقتىڭ ءوز ۇلتىنان بەزگەن ەڭ العاشقى ماڭگۇرت ۇرپاعى الماتىدا وسىلاي قالىپتاستى... ءبىر ەسەپتەپ، ول كەزدەگى اعا بۋىنعا سوگىس تە جوق. يمپەريا ءار ون جىل سايىن ۇلتشىلدىققا قارسى ناۋقان اشىپ، زيالى قاۋىمنىڭ قايماعىن سىپىرىپ وتىرسا، «بىزگە ءوز تىلىمىزدە وقىتاتىن مەكتەپ كەرەك» دەگەندى باتىلى بارىپ قالاي ايتسىن-اۋ؟!
ال، قازاقشا «بالا-باقشا» دەگەندى اۋىزعا الماي-اق قويىڭىز. الماتىدا ءجۇز مەكتەپ بولدى، جۇزدەن استام «بالا-باقشا» بولدى، سولار ءتۇپ-تۇگەل ورىسشا ەدى. ءتىلى ورىسشا شىققان بالانى قازاقشا قالاي وقىتارسىڭ. وسىنى سەزگەن قازاقتار 1980 -جىلى ءولدىم-تالدىم دەگەندە، الماتىدا قازاق بۇلدىرشىندەرىنە ارنالعان «ەرتوستىك» اتتى جالعىز بالا-باقشا اشقان-دى. وسىنى ەستىگەندە ماسكەۋدىڭ قۇبىجىق كورگەندەي شوشىنعانىن سۇراما. ك پ س س ورگانى «پراۆدا» گازەتى ۇيالماي-قىزارماي سول جالعىز بالا-باقشانى ۇلتتار دوستىعىنا قارسىلىق دەپ تاۋىپ، ءۇستى-ۇستىنە سىن ماقالالار جازدى-اۋ! قانداي استامشىلىق، نەتكەن وكتەمدىك دەسەيشى! وزدەرىنەن باسقانى ادام عۇرلى كورمەيتىن وسى ساسىق كەۋدە عوي - يمپەريانىڭ تۇبىنە جەتكەن.
ال، الماتىدا تۇڭعىش قازاق مەكتەبىنىڭ قالاي اشىلعانى - ايجارىقتىڭ قازىرگىدەي كوز الدىندا. بۇل ءبىر ويدا جوقتا ءساتتى تۇسكەن ءىس بولدى. راس، قالادا وعان دەيىن دە قازاقشا وقىتاتىن ءبىر-ەكى مەكتەپ بولعان ەكەن. ءبىراق ولار قالا تۇرعىندارىنا ەمەس، وبلىستاعى مالشىلاردىڭ بالالارىنا ارنالعان مەكتەپ-ينتەرناتتار بولاتىن. «قالا تۇرعىندارىنا دا قازاق مەكتەبى كەرەك» دەگەن پىكىر باسپاسوزدە اۋىق-اۋىق كوتەرىلگەنىمەن، كوپتەن بەرى ىسكە اسپاي جۇرەتىن-دى. ول ءۇشىن قۇرعاق ءسوز ەمەس، تاۋەكەلگە بەل بۋعان ءىس كەرەك ەدى. سول ىسكەرلەر دە ساحناعا شىقتى-اۋ اقىرى. بۇل جولى دا كوش باستاعان - كونتەرىلى كارى قۇلدار ەمەس، جىگەرلى جاستار. سەنەسىز بە، عاسىر بويى ورىندالماي كەلگەن سول مىندەتتى، ۇلت قامىن ويلاعان جەتى جانكەشتى ءبىر-نەشە ايدا اتقارىپ شىقتى. سول جەتەۋدىڭ ءبىرى - جاس جازۋشى ايجارىق تا، سول اشقان وقۋ ورنى - بۇگىن ءوزى ىزدەپ كەلە جاتقان مەكتەپ ەدى.
جاڭىلماسا، 1970- جىلدىڭ كوكتەمى بولار. ءوزارا پىكىرلەس ءبىر توپ جانكەشتى الماتىدا قازاق مەكتەبىن قاي جەردەن، قالاي اشساق ەكەن دەپ جۇرگەندە، ءبىر كۇنى كارل ماركس (قازىرگى قونايەۆ) كوشەسى مەن كيروۆ (قازىرگى بوگەنباي باتىر) كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا ءبىر جاڭا مەكتەپ ءۇيى ءبىتىپ تۇر ەكەن دەگەن حابار قۇلاققا ءتيدى. بارىپ كورسە، ءبارى راس، ساڭعىراعان جاڭا مەكتەپ سالىنىپ ءبىتىپ، ۇزاسا بىرەر ايلىق قانا شارۋاسى قالىپتى. قالايدا وسى مەكتەپتى قولعا ءتۇسىرۋ كەرەك. وسى وي مەن جاڭاعى جەتەۋ (مۇنىڭ تورتەۋى - جاس جازۋشىلار، ءۇشەۋى - جاس عالىمدار) باس قوستى دا، سول كەزدەگى وقۋ ءمينيسترى كەنجالى ايمانوۆتىڭ قابىلداۋىنا كىردى. ءمينيستر جاسى ەلۋلەرگە ەندى كەلگەن، ورتا بويلى، قورعاسىن قۇيعان ساقاداي، كەلىستى كىسى ەكەن. توپتانىپ جۇرگەن جىگىتتەردى تاڭىرقاي قارسى الىپ، جىلى جۇزبەن بۇيىمتاي سۇرادى. جىگىتتەر ايتار سوزدەرىن جۇپتاپ، كۇنى بۇرىن دايىندالىپ بارعان. بىرنەشەۋى كەزەكتەسە سويلەپ، بۇيىمتايلارىن جەرىنە جەتكىزە ايتىپ شىقتى.
-وسىلاي دا وسىلاي: قازاققا مەكتەپ كەرەك. رەسپۋبليكا استاناسى سانالاتىن باس قالادا قازاقشا وقىتاتىن ءبىر مەكتەپتىڭ بولماۋى بىلايعى ەلدەن ۇيات. بيىلعى وقۋ جىلىندا بىزگە قالايدا مەكتەپ اشىپ بەرىڭىز، - دەگەندى.
- دايىن تۇرعان مەكتەپ جوق قوي، تابان استىندا ونى قايدان تابام؟ - دەدى مينيستر شىن قينالىپ.
- ءسىزدىڭ جۇمىسىڭىزدى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن، ءبىز مەكتەپتى دە تاۋىپ كەلىپ وتىرمىز، - دەدى ايجارىق جىگىتتەردىڭ اتىنان. - كيروۆ پەن ك. ماركس كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا جاڭا سالىنعان مەكتەپ ءۇيى ءبىتىپ تۇر. بىزگە سونى بەرسەڭىز جەتەر.
- ويباي-اۋ، ول - مىڭ بالالىق ۇلكەن مەكتەپ قوي. ونى تولتىراتىن وقۋشىنى قايدان تاباسىڭدار؟
- تابامىز! - دەستى جەتى جانكەشتى. - مەكتەپ ءۇيى مەن ۇستازدار ۇجىمىن جاساقتاپ بەرسەڭىز بولعانى، بالا جيناۋ - ءبىزدىڭ موينىمىزدا.
- اي، بىلمەيمىن، مۇنىڭ اياعى دا انا جىلعىداي «قوي بولسىنعا» اينالىپ كەتىپ جۇرمەي مە؟ - دەدى مينيستر ءالى دە سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي. - ءبىزدىڭ قازاقتى بىلىسىڭدەر، بالاسىن الىسقا تاسىعىسى كەلمەيدى، ودان گورى ءۇيىنىڭ قاسىنداعى ورىس مەكتەبىنە بەرگەندى قولاي كورەدى... بالا جينالماي، ەڭبەكتەرىنىڭ زايا كەتىپ جۇرمەي مە؟ باس تىگەم، كۇزدە مىڭ بالا جيناپ كەلسەڭدەر، مەكتەپ ۇيىنە قوسا، مەن مۇرنىمدى كەسىپ بەرەيىن...
ءسوز وسىمەن ءبىتتى. مينيستر مەكتەپكە ءۇي بەرەتىن بولىپ، جازۋشىلار بالا جيناۋدى مىندەتىنە الىپ، ەكى جاق سەرتتەسىپ ايرىلعان. نە كەرەك، سول جىلى جەتى جانكەشتىنىڭ جولى بولدى. سويتسە، بۇل مەكتەپ دەگەنىڭىز قازاقتىڭ جارىلعالى تۇرعان جاراسى ەكەن عوي. كومەكشىلەر بىردەن تابىلا كەتتى. كوپ ۇزاماي العاشقى جەتەۋ - جەتپىسكە اينالدى. قولدارىنا ءتىزىم ۇستاپ، كوشە-كوشەنى كەزىپ جۇرگەن ادامدار... نە كەرەك، تامىز ايىندا مىڭ ەمەس، مىڭ جارىم بالانىڭ ءتىزىمى دايىن بولدى. بالالاردىڭ اتى-ءجونى، مەكەن-جايى، تەلەفونى تۇگەل جازىلعان. جەتى جانكەشتى سول ءتىزىمدى كوتەرىپ، ءمينيستردىڭ الدىنا تاعى كىردى. كوڭىلدەرى كوتەرىڭكى، تاۋ قۇلاتارداي ەكپىنمەن كىرگەن.
- كەنجەكە، «مىڭ بالا جيناي الساڭدار، مۇرنىمدى كەسىپ بەرەيىن» دەگەن ءسوزىڭىز بار ەدى، ونى ءبىزدى قايراۋ ءۇشىن ادەيى ايتقان بولارسىز. مۇرنىڭىز ورنىندا قالا بەرسىن، بىزگە تەك تاعى ءبىر مەكتەپ قوسىپ بەرسەڭىز بولعانى.
- نەگە؟ ءبىر مەكتەپ از بولىپ تۇر ما؟
- بالا سىيماي جاتىر، كەنجەكە، مىڭ ەمەس، بالا سانى مىڭ جارىمنان اسىپ كەتتى. سەنبەسەڭىز، مىنە، ءتىزىم! - دەپ بۇل كەزدە قالىڭ بۋماعا اينالعان ءتىزىمدى ءمينيستردىڭ الدىنا جايعان.
سونداعى مينيستر ايمانوۆتىڭ قۋانعانىن كورسەڭ! سويتسە، ءوز تۇسىندا الماتىدا قازاق مەكتەبىن اشۋ - ول كىمنىڭ دە ارمانى ەكەن عوي. وزدىگىنەن باستاما كوتەرۋگە لاۋازىمى جول بەرمەيدى. ال، سول ارماندى ىسكە اسىراتىن كومەكشىلەر تابىلعانعا بايبىشەسى ۇل تاپقانداي قۋانعان. ورنىنان اتىپ تۇرىپ، جىگىتتەردىڭ قولىن جاعالاتا الىپ شىقتى.
- جارايسىڭدار، باۋىرلار! ازامات ەكەنسىڭدەر... تۋ-ۋ، يىعىمنان ءبىر باتپان جۇك تۇسكەندەي جەڭىلەيىپ قالعانىمدى قاراشى! ال، ورىن جاعىنا ساسپاڭدار، سول مەكتەپتىڭ ءدال قاسىندا ءۇش ءجۇز بالالىق باستاۋىش مەكتەپ بار. جاقسى حابار اكەلگەندەرىڭ ءۇشىن سۇيىنشىگە سول مەكتەپتى قوسىپ بەرەيىن!
مينيستر سوزىندە تۇرادى. مىڭ جارىم بالا زورعا سىيعان تۇڭعىش قازاق مەكتەبىنىڭ اشىلۋى الماتىلىقتار ءۇشىن زور مەرەكە بولدى... وندا ايجارىقتىڭ ۇلكەن ۇلى ارمان بەسكە جاڭا تولعان. ونان كەيىنگىسى - ۇشتە، ونان كەيىنگىسى - بىردە دەگەندەي... ءبىر جاعى، سول بالالاردىڭ قامى عوي - جۇگىرىپ جۇرگەنى. كەيىن بالالارىنىڭ ءبارى اشىلۋىنا ءوزى اتسالىسقان سول مەكتەپتە وقيدى. ول كەزدە ايجارىق قالانىڭ باتىس جاعىندا تۇراتىن. جەتى جاسار ارماندى مەكتەپكە ءبىر ايعا دەيىن تاسىعانى ەسىندە. قازىرگىدەي ماشينا قايدا، قاشاندا ادامعا تولى اۆتوبۋسقا زورعا ىلىنەدى. 66-نومىرلى اۆتوبۋس بۇگىنگە دەيىن كوز الدىندا. ءبىر ايدان كەيىن ۇلى «ءوزىم بارام» دەگەن مىنەز شىعاردى. سەبەبى، ءوزى سياقتى بالالار مەكتەپكە جالعىز وزدەرى بارادى ەكەن. ايجارىق وعان كونگەن بولىپ، ءبىراق بالاعا بىلدىرمەي ەكىنشى ەسىكتەن اۆتوبۋسقا قوسا كىرىپ، ءبىر اپتا سىرتىنان باقىلاعانى ەستەن كەتپەيدى...
زىمىراپ ءوتىپ جاتقان زامان. ءبىر كەزدە بالالارى وقىعان مەكتەپتە ەندى نەمەرەلەرى وقىپ ءجۇر. قازىر الماتىدا قازاق مەكتەپتەرى ونداپ سانالادى. تاۋەلسىزدىك العالى جىل سايىن قوسىلىپ جاتىر. تەك سول كوپ مەكتەپتىڭ بىرىنە مينيستر ايمانوۆتىڭ اتى بەرىلمەۋى وكىنىشتى... سان جاعىنان كەمدىك جوق-اۋ، ماسەلە مەكتەپتىڭ ساپاسىندا. قازىر قازاق ماكتەپتەرى تۋرالى ءارالۋان پىكىر ايتىلۋدا. بىرەۋلەر ورىس مەكتەپتەرىمەن سالىستىرعاندا، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ دەڭگەيى تىم تومەن دەگەندى ايتادى. بالكىم، بۇل ءسوزدىڭ دە جانى بار شىعار. باسقا مەكتەپتەردى كىم ءبىلسىن، ءبىر كەزدە وزدەرى اشقان تۇڭعىش قازاق مەكتەبىنىڭ دە دارەجەسى باياعىداي بولماسا كەرەك. شەنقۇمارلاۋ ەلمىز عوي، سول مىنەزىمىز مەكتەپكە دە جۇققان بولار. ءبىر مۇعالىمنىڭ لەبىزىن كەشە ەستىدى عوي، بۇعان قۇرمەت ءبىلدىرۋدىڭ ورنىنا: «نەمەرەڭىزدى مەكتەپتەن شىعارامىز» دەپ دىكىلدەپ تۇر. ۇلتقا جانى اشىپ، ۇرپاق باۋلىپ جاتقان ادامنىڭ ءسوزى ەمەس قوي بۇل.
مەكتەپتەگى وقۋ-تاربيە جۇمىسى قۇلدىراپ كەتسە، ونىڭ سەبەپتەرى از بولماۋعا تيىس. ايجارىقتىڭ پايىمداۋىنشا، سونىڭ ەڭ باستى سەبەبى، مەكتەپتەن ەركەكتەر كەتىپ، وقۋ-تاربيە جۇمىسىنىڭ ءبىرىڭعاي ايەلدەردىڭ قۇزىرىندا قالىپ قويۋىندا. ورىس بيلىگى زامانىندا وتباسىنىڭ قوجاسىنا اينالعان ۇرعاشى جۇرتى ءالى كۇنگە دەيىن مەكتەپتىڭ تىزگىنىن دە ەشكىمگە بەرمەي كەلەدى. مەكتەپتە ەر مۇعالىمدەردىڭ بولماۋى - قىز بالالارعا ەشتەڭە ەمەس، ۇلداردىڭ سورى. مەكتەپتە ەر مۇعالىم بولماسا، بولاشاق ازاماتقا ەركەكتىڭ مىنەزىن، ونەگە-ۇلگىسىن، ويلاۋ جۇيەسىن كىم دارىتادى؟ جاس جەتكىنشەك كەزىندە ۇلكەندەرگە ۇقساعىسى كەلىپ تۇراتىن ۇل بالا كىمگە ەلىكتەيدى؟ كىمدى پىر تۇتادى؟ بۇل جاعداي اكەسى بار بالاعا دا وڭاي ەمەس، ال جالعىز باستى جەسىر ايەلدىڭ قولىندا وسكەن ۇلداردىڭ كۇنى نە بولادى؟ وندايلار ەرلەردىڭ ءتالىم-تاربيەسىنەن ماحرۇم قالىپ، ۇيدە دە، تۇزدە دە ايەل اقىلىنان ابدەن ىعىر بولۋى دا مۇمكىن عوي...
وسىنداي سان ءتۇرلى ويلاردىڭ شىرماۋىندا كەلە جاتىپ، ايجارىق دىتتەگەن جەرىنە قالاي جەتكەنىن ءوزى دە اڭعارماي قالىپتى. وسىدان وتىز نەشە جىل بۇرىن سالىنعان سول باياعى مەكتەپ. قوس قاباتتى، بەتون قابىرعالى... ءبىر كەزدە وسىنىڭ قولعا تۇسكەنىنە دە قالپاقتارىن اسپانعا اتىپ قۋانعان. سودان بەرى تالاي جوندەۋدەن ءوتىپ، تالاي رەت سىلانىپ-سىرلانعانى كورىنىپ تۇر. بۇل مەكتەپكە ءمۇدىر (ديرەكتور) قۇتايمايدى، ايتەۋىر. ءار ەكى جىل سايىن اۋىسادى دا جاتادى. مەكتەپتە مۇعالىم بوپ جۇرگەن جۇزگە جۋىق ايەل بار، ولاردىڭ تالقىسىنا كىم شىدايدى؟
ايجارىقتىڭ بۇل جاققا كوپتەن كەلىپ تۇرعانى وسى. انا جىلى نەمەرەسى العاش مەكتەپ ەسىگىن اشقاندا ءبىر كەلگەن. سودان قايتىپ ات باسىن بۇرعان ەمەس. نەمەرەنىڭ ءوز اكە-شەشەسى بار، ولار دا بالا وقىتىپ كورسىن، بالا قادىرىن ءبىلسىن... ايجارىق باياعى سوراپپەن ءمۇدىر بولمەسىن وڭاي تاپتى. قالالىق وقۋ بولىمىنەن بىلتىر عانا اۋىسىپ كەلگەن جالپاق بەت سارى ايەل ايجارىقتى مۇلدە تانىمايتىن بوپ شىقتى.
- ءسىز كىمگە كەلدىڭىز؟ - دەدى توردە وتىرعان قالپى مۇنىڭ بەتىنە ادىرايا قاراپ.
- مەن - ەرداۋلەت دەگەن وقۋشىنىڭ اتاسى ەدىم. پەدكەڭەسكە قاتىساسىڭ دەپ شاقىرعان سوڭ كەلىپ تۇرمىن.
- پەدسوۆەتكە ءالى ون بەس مينۋتتەي ۋاقىت بار. دالىزدە كۇتە تۇرىڭىز، - دەدى ءمۇدىر ايەل الدەبىر قاعازعا ۇڭىلگەن كۇيى. دۇنيەنى ءبىر ءوزى تىرەپ تۇرعانداي سىزدانىپ سويلەيدى ەكەن.
جازعان قۇلدا شارشاۋ جوق، ايجارىق امالسىز دالىزگە شىقتى. جۇرگەن جەرىندە قۇرمەت-قولپاشقا ۇيرەنگەن جازۋشى ەداۋىر قوڭىلتاڭسىپ قالدى. جارايدى، جازۋشى دەمەي-اق قويسىن، جاسى ۇلعايعان ادام رەتىندە ورىندىق ۇسىنىپ، جىلى قاباق تانىتۋعا بولادى عوي... جوق، بۇلار اتا-انانى سىيلاۋدى قويعان. اركىمنەن بىردەڭە دامەتىپ جامان ۇيرەنگەن... سالدەن سوڭ مۇنىڭ قاسىنا تاعى ەكى ايەل كەلىپ قوسىلدى. ءبىرى جاس، ەكىنشىسى ەگدە. ولار دا كەڭەسكە شاقىرىلعاندار بولسا كەرەك. جاستاۋ ايەل ايجارىقتى بىلەدى ەكەن. امان-سالەمنەن كەيىن، وزىنشە مۇنى ارقا تۇتىپ، مۇڭ شاعا باستادى.
- ايەكە، كەلگەنىڭىز قانداي جاقسى بولدى. وقۋ جىلى اياقتالاردا 11-سىنىپ وقۋشىسىن مەكتەپتەن شىعاردى دەگەن نە سۇمدىق؟! ءسىز مۇنىڭ قايدان شىققان اڭگىمە ەكەنىن بىلدىڭىز بە؟ - دەگەن جىلارمان كۇيگە ءتۇسىپ.
- مەنىڭ دە كەلىپ تۇرعان بەتىم وسى. ءالى ەشتەڭەدەن حابارىم جوق، - دەدى ايجارىق شىنىن ايتىپ.
- الگى بىزدىڭ ءۇيدەگى جۇگىرمەكتەن سۇراسام ەشتەڭە ايتپايدى. جاتقان ءبىر قۇپيا... ال، سىزدىڭ نەمەرەڭىز ودان گورى ورنىقتى عوي، بۇلار نە بۇلدىرگەن سوندا؟
- ءبۇلىنىپ قالعان ەشتەڭە جوق شىعار، سابىر ەتىڭىز. قازىر ەستيمىز عوي، - دەپ ايجارىق ايەلدى جۇباتقان بولدى.
كوپ ۇزاماي بۇلاردى ىشكە شاقىردى. ءمۇدىر بولمەسىنە ءبىراز ادام جينالىپ قالىپتى. كىلەڭ اپايلار: ءمۇدىردىڭ ءوزى، ونىڭ ەكى ورىنباسارى، جەتەكشى مۇعالىمدەر، مەكتەپ بويىنشا سايلانعان اتا-انالار كوميتەتىنىڭ ءتورايىمى... تۇگەل ۇرعاشى جۇرتىنان. بەينە، ايەلدەر ەلىنە كەلگەن سياقتىسىڭ. ايجارىق ەرىكسىز ەزۋ تارتتى: ماڭايدا وزىنەن باسقا ەركەك كىندىك جوق ەكەن. بۇل نەتكەن مولشىلىق!
كەڭەستىڭ تىزگىنىن ۇستاعان ءمۇدىر اپاي ءسوزدى تىم ارىدان باستادى. ەگەمەن ەلىمىزدىڭ وقۋ-اعارتۋ سالاسىنداعى تابىستارى، ەلباسىنىڭ اكەلىك قامقورلىعى مەن بيىلعى جولداۋدا ايتىلعان تاپسىرمالارى، جاستاردى وتانشىلدىق رۋحتا تاربيەلەۋ، ءبارى-ءبارى تىلگە تيەك بولدى. وسىلاردى ايتا كەلىپ:
- مەكتەبىمىز وقۋ-تاربيە جۇمىسىندا زور تابىستارعا جەتىپ، ۇنەمى الدا كەلە جاتىر ەدى. «ءبىر قارىن مايدى ءبىر قۇمالاق شىرىتەدى» دەگەندەي، شەكتەن شىققان ءۇش بۇزاقىنىڭ قىلىعى بەتىمىزگە سالىق بولايىن دەپ تۇر، - دەپ از-كەم تىنىستادى دا، وسىدان ون شاقتى كۇن بۇرىن، ياعني ءبىرىنشى مامىردا وتكەن وقشاۋ وقيعانى بايانداپ كەتتى.
سويتسە، ءبىرىنشى مامىر كۇنى الماتى مەكتەپتەرىندە بۇكىل قالالىق «سەنبىلىك» بولعان ەكەن. بۇل مەكتەپتىڭ وقۋشىلارى وسى توڭىرەك پەن ىرگەدەگى پانفيلوۆ ساياباعىندا تازالىق جۇمىستارىن جۇرگىزگەن. ءبارى ويداعىداي ءوتىپ، مەكتەپ ۇجىمى قالالىق وقۋ مەڭگەرمەسى تاراپىنان العىس الۋعا جاقىن تۇرعان. تەك، الگى وڭباعان ءۇش وقۋشىنىڭ وعاش قىلىعى بولماعاندا...
وسى اراعا كەلگەندە، ايجارىق شىداي الماي كەتتى:
- سوندا، ولار نە ىستەگەن؟ كىسى توناعان با، الدە دۇكەنگە ۇرلىققا تۇسكەن بە؟ وسىنشاما ەلدى دۇرلىكتىرەتىندەي، ول ۇشەۋى سوندا نە ءبۇلدىرىپ قويدى؟
- ءسال سابىر ەتىڭىز، جولداس اتا-انا... فاميلياڭىز كىم ەدى؟ ءيا، ءالگى ەرداۋلەتتىڭ اتاسى ەكەنسىز عوي، - دەدى مەكتەپ ءمۇدىرى بۇعان زارلەنە قاراپ. - كىسى توناپ، دۇكەنگە تۇسپەسە دە، ول ۇشەۋى، ىشىندە ءسىزدىڭ نەمەرەڭىز دە بار، مەكتەپ وقۋشىسىنا لايىقسىز قىلىق كورسەتتى. باسقالار ەڭبەك ەتىپ جاتقاندا، 11-ا سىنىپتىڭ ءۇش وقۋشىسى كولەڭكەدە وتىرىپ، كوشپەلى جايمادان سىرا الىپ ىشكەن. بۇل از با سىزگە؟ كىسى باسى ءبىر شولمەك سىرا ىشكەنىن وزدەرى مويىنداپ وتىر.
وسىنى ەستىگەندە، ايجارىق قۋانعاننان قارقىلداپ كۇلىپ جىبەرە جازدادى. «تۋ-ۋ، ساراماس! بالالار وقىستا بىردەمەنى ءبۇلدىردى مە دەپ قورقىپ ەدى، ءتايىرى، ءبىر شولمەك سىرا ما - قوڭىراۋلاتىپ جۇرگەندەرى؟!»
- پەداگوگيكالىق كەڭەستە قارالاتىن بىرنەشە ماسەلە بار. ءبىرىنشى كەزەكتە جاڭاعى ءۇش وقۋشىنىڭ ماسەلەسى، - دەدى مەكتەپ ءمۇدىرى ءسوزىن جالعاستىرىپ. - نە ىستەيمىز؟ ۇشەۋىن دە مەكتەپتەن شىعارامىز با؟ جوق، الدە قىلمىسقا باستاماشى بولعان بىرەۋىن تاۋىپ، سونى عانا جازالايمىز با؟
- مەكتەپ بىتىرەيىن دەپ تۇرعاندا، ءۇش بىردەي وقۋشىنى وقۋدان شىعارۋ تىم وبال عوي، - دەدى ەگدەلەۋ اپايلاردىڭ ءبىرى.
- قالايدا شارا قولدانباي بولمايدى، ويتكەنى جوعارى جاق قۇلاقتانىپ قالدى، - دەدى ءمۇدىردىڭ تاربيە جونىندەگى ورىنباسارى.
- ۇشەۋىن وسىندا شاقىرىڭىزشى: باستاۋشى كىم، قوستاۋشى كىم ەكەن، انىقتايىق، - دەدى بارىنشا مالىنىپ كيىنگەن اتا-انالار كوميتەتىنىڭ ءتورايىمى.
مەكتەپ ءمۇدىرى يەك قاققانداي بولدى ما، 11-ا سىنىپتىڭ جەتەكشىسى سىرتقا شىعىپ كەتتى دە، سالدەن سوڭ ىشكە ءۇش بالانى ەرتىپ كىردى. بالا ەمەس، ون جەتى - ون سەگىزگە كەلىپ قالعان سىندارداي جىگىتتەر... ساباقتان شىققان بەتتەرى بولسا كەرەك، مۇندا كىمدەر وتىرعانىن ەندى ءبىلىپ، ابىرجىپ قالعاندارى بايقالدى. ولارعا وتىراتىن ورىن دا جوق ەكەن، ۇشەۋى بوساعادا تۇرەگەپ تۇر. ايجارىقتىڭ نەمەرەسى ەرداۋلەت ورتادا. اتاسىنا قاراپ: «ءبىزدىڭ حالدى كوردىڭ عوي» دەگەندەي، جىميا كۇلىپ قويدى.
- ال، كانە، مىنا اتا-انالارىڭنىڭ كوزىنشە ايتىڭدارشى: سەنبىلىكتە سىرا ىشكەندەرىڭ راس قوي؟ - دەدى ءمۇدىر اپاي ءسوز باستاپ.
بالالار بۇعان دەيىن دە تالاي تەرگەۋدەن ءوتىپ، ابدەن جالىققان سياقتى. تەك، وسى ءبىر ءمان-ماعىناسىز سۇرگىننىڭ تەزىرەك ءبىتۋىن قالايتىنداي.
- كانە، نەگە ۇندەمەي تۇرسىڭدار، سويلەڭدەر! - دەدى تاربيە ءمۇدىرى قانداۋىرداي قادالىپ.
- ءبىز «سىرا ىشكەنىمىز راس» دەپ تالاي مارتە ايتقان جوقپىز با، - دەدى تيمۋر دەگەن قوڭىرجاي ءوڭدى، بۇيرا باس بالا رەنىشىن جاسىرماي.
- كىم باستادى؟ «سىرا ىشەيىك» دەپ العاش ايتقان كىم؟ اقشانى كىم شىعاردى؟ - دەپ ءبىر بۇيىردەن ءمۇدىردىڭ تاعى ءبىر ورىنباسارى كيلىكتى.
- ەشكىم دە «سىرا ىشەيىك» دەپ ۇگىتتەگەن جوق. ۇشەۋمىزدىڭ دە سۋسىن ىشكىمىز كەلدى. اقشاسىن تيىندارىمىزدى قۇراپ، ءبولىپ تولەدىك، - دەدى ءانۋار دەگەن ۇزىن بويلى اققۇبا بالا.
- سوندا، سىرادان باسقا سۋسىن قۇرىپ قالدى ما؟ نەگە بالمۇزداق جەمەدىڭدەر؟ نەگە ليموناد ىشپەدىڭدەر؟ - دەپ مىنا جاقتان قانىن ىشىنە تارتىپ، سىنىپ جەتەكشىسى قادالدى.
مىنالاردىڭ قاسىندا سوت تا، پروكۋرور دا جولدا قالاتىن شىعار. وزدەرى كادىمگى تەرگەۋشىدەي تۇستەرىن سۋىتىپ، سۇرلانىپ الادى ەكەن. قالايدا ءىستى بولعان ادامنىڭ قىرىن سىندىرماي، قىلمىسىن مويىنداتپاي قويمايتىن سول باياعى ەسكىدەن قالعان ادەت. باياعىدا «حالىق جاۋلارىن» وسىندايلار تاپقان عوي... ءبىراق مۇنداي بوپساعا بالالار ايىلىن دا جيار ەمەس.
- ول جەردە بالمۇزداق بولمادى. ليموناد تاۋسىلىپ كەتىپتى. امال جوق، كۇن ىستىقتا شولدەگەن سوڭ سىرا ىشتىك، - دەدى ەرداۋلەت ءبىرءتۇرلى جالىققان سىڭاي تانىتىپ.
- ال، «سىرا ىشەيىك» دەپ باستاعان كىم؟
- ەشكىم دە ەمەس... ۇشەۋمىزدىڭ دە ىشكىمىز كەلدى. شتىك. سول جەتپەي مە سىزدەرگە؟ - دەدى ەرداۋلەت «مىنالاردان قۇتقارشى» دەگەندەي اتاسىنا جاپاقتاي قاراپ.
- ۇشەۋى «سىرا ىشەيىك» دەپ، ءبىر مەزگىلدە حورمەن ايتقان بولدى عوي! - دەدى مەكتەپ ءمۇدىرى وقۋشىلاردى كەكەتىپ. ونىڭ بۇل سوزىنە باعىنىشتى اپايلار دا ءماز بولىپ، كۇلىسىپ قالدى.
«ويپىراي، مىنالار نەتكەن قاتىگەز ادامدار. اشەيىندە ايەلدەردى مىنەزى جۇمساق، قايىرىمدى، نازىك جاندار دەپ جاتامىز. سونىمىز بەكەر بولىپ جۇرمەسىن، - دەدى ايجارىق ىشىنەن. - يزرايلدا كىلەڭ ايەلدەردەن قۇرىلعان، قارسىلاسىن بەت قاراتپايتىن، باسكەسەر باتالون بار دەۋشى ەدى، سىرا، جويىتتار ايەل تابيعاتىن جەتە زەرتتەگەن بولدى عوي...»
-» ءبىز سەندەردى ون جىل بويى شىنشىلدىققا، ادامشىلدىققا، وتاننىڭ ادال ۇلى بولۋعا تاربيەلەدىك قوي. ال سەندەردىڭ سىراقور بۇزاقىنى اتاۋعا باتىلدارىڭ جەتپەي وتىر. ون جىلدىق ەسىل ەڭبەگىمىز - سەندەرگە قور بولعان! - دەدى ءبىر قارتاڭداۋ اپاي باستىعىنا جاعىنىپ قالعىسى كەلىپ.
تالاي قايتالانعان جاتتاندى سوزدەردى ءۇش وقۋشى تىجىرىنا تىڭدادى. ولاردىڭ ءوز اپايلارىن سىيلامايتىنى، كەرەك دەسەڭىز، مەنسىنبەيتىنى تۇرلەرىنەن كورىنىپ تۇر.
كەڭەستە اتا-انالاردىڭ دا وتىرعانى ەستەرىنە ەندى ءتۇستى، بىلەم. مەكتەپ ءمۇدىرى ءبىر ءسات بۇلارعا دا نازار اۋدارعانسىپ:
- ال، قۇرمەتتى اتا-انالار، سىزدەر نە ايتاسىزدار؟ - دەدى سول سۇرلانعان قالپى. - بالا تاربيەسى ءسىز بەن بىزگە ورتاق. بالانىڭ ىشكىلىككە بەيىم بولۋى، كوبىنەسە، وتباسىنا بايلانىستى، - دەپ كىنانىڭ اۋىر جاعىن اتا-انالارعا اۋدارعىسى كەلدى.
«اتا-انالار» دەپ وتىرعانى - ءۇش-اق ادام: ەكى ايەل، ءبىر ەركەك. ايەلدەر «سىز سويلەڭىز» دەپ ايجارىققا جول بەردى.
- جارايدى، مەن بىردەڭە ايتايىن، - دەدى ايجارىق بويىن تىكتەپ. - ول ءۇشىن بالالار سىرتقا شىعا تۇرسىن. ويتكەنى، مەنىڭ ءسوزىم نەگىزىنەن ۇستازدارعا قاراتىلعان.
- بالالار، سەندەر شىعا تۇرىڭدار، ءبىراق ۇزاپ كەتپەڭدەر! - دەپ ەسكەرتتى مەكتەپ ءمۇدىرى. ونسىز دا تىقىرشىپ ارەڭ تۇرعان بالالار اسىعىس شىعا جونەلدى.
- مەنىڭ ايتارىم: ءوز باسىم جاڭاعى بالالارعا ءدان ريزا، بولىپ، ءسۇيسىنىپ وتىرمىن، - دەدى ايجارىق، ا دەگەندە-اق اپايلاردىڭ كوزىن اتىزداي قىلىپ. - بالالاردىڭ ادامگەرشىلىگىنە، ۋادەگە بەرىكتىگىنە، قاسىنداعى جولداسىن ساتپاعانىنا كوڭىلىم تولىپ، قۋانىپ قالدىم. ەگەر جاڭاعى جەردە مەنىڭ نەمەرەم «سىرا ىشەيىك دەگەن - ءانۋار، نە تيمۋر» دەپ قاسىنداعى جولداسىن ۇستاپ بەرسە، مەن ونى ءومىر بويى جەك كورىپ كەتەر ەدىم، - دەپ كوڭىلىن ءسال دەمدەپ الدى. - مەن سىزدەردى تۇسىنبەدىم، اپايلار. ءبىر شولمەك سىراعا بولا، «جازىقتىنى ۇستاپ بەر» دەپ ءوز شاكىرتتەرىڭىزدى سونشا قيناعاندارىڭىز نە؟ سىزدەرگە كىم كەرەك ءوزى؟ ءوز باسىنىڭ اماندىعى ءۇشىن تار جەردە جولداسىن ۇستاپ بەرەتىن وپاسىز، ساتقىن كەرەك پە؟ وسى ءبىز ەكى ءجۇزدى ساتقىندىقتان، قويان جۇرەك قورقاقتىقتان، ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ ۇستىمىزدەن ءسوز تاسيتىن ىشمەرەزدىكتەن تويعان جوقپىز با؟ ءبىز ەندى بۇدان بىلاي ازات ەلدىڭ ەركىن ويلى، ۇرەيدەن ادا، ازات ادامدارىن نەگە تاربيەلەمەيمىز؟ مەنىڭ ءتىلىمدى الساڭىزدار، ءبىر شولمەك سىراعا بولا بالالاردى قىسپاققا الۋدى قويىڭىزدار. بۇل ماسەلە جابۋلى كۇيىندە قالسىن. ال، ەگەر وعان كونبەسەڭدەر، مەن بۇل ءىستى باسپاءسوز ارقىلى جۇرتشىلىق تالقىسىنا سالامىن. تورەلىگىن حالىق ايتاتىن بولادى.
ەكىنشى ايتارىم: ەندى ون بەس كۇننەن كەيىن سوڭعى قوڭىراۋ. ءبىر ايدان سوڭ جاڭاعى بالالار مەكتەپ ءبىتىرىپ، كامەلەتتىك اتتەستات الادى. وقۋ بىتىرەردە تۇلەكتەرىڭىزدىڭ كوڭىلىنە داق سالاتىن نە جوندەرىڭىز بار؟ ەندى ءبىر-ەكى ايدان سوڭ ولار ءبىر شولمەك سىرا تۇگىلى، ودان زورعىسىن ىشەدى. تەك، ادالدىعىن، كىسىلىگىن جوعالتپاسىن دەپ تىلەڭىز. مەنىڭ ايتارىم وسى، اپايلار. تاربيە ماسەلەسىندە تىم ۇساقتاپ، قازىمىرلانىپ كەتپەي، بيىكتەي كورىنۋگە تىرىسىڭىزدار.
پەدكەڭەستىڭ ءۇش وقۋشىعا بايلانىستى العاشقى ءبولىمى وسىمەن ءبىتتى دە، اتا-انالار بولمەدەن شىعىپ كەتتى. ۇستاز اپايلار نە قارسىلىق بىلدىرمەدى، نە راحمەت ايتپادى، كوكبەتتەنىپ، سازارعان كۇيى قالا بەردى. كەيىن ەرداۋلەتتەن سۇراستىرىپ كورسە، اپايلار سىرانىڭ داۋىن سونىمەن دوعارعان كورىنەدى. ءسىرا، ايجارىقتىڭ «پەداگوگيكاسى» سانالارىنا جەتكەن سەكىلدى...
ءبىراق مەكتەپتىڭ قوردالانىپ، باتتاسىپ جاتقان ءمىنى مۇنىمەن تۇزەلە قويماس. ۇرپاق تاربيەسىن جاڭا ساتىعا كوتەرەمىز دەسەك، بار جۇمىستى ايەلدەرگە ارتىپ قويماي، تاربيە تىزگىنىن ەر-ازامات ءوز قولدارىنا الۋى كەرەك شىعار...
قابدەش ءجۇمادىل
