مۇرات - اڭگىمە
ويتكەنى مۇرات دالاعا كوپ شىقپايدى. زاۋدە ءبىر شىعا قالسا، كورشى ۇيلەردەگى الدىم-جۇلدىم بوپ جۇرەتىن قارا سيراقتار مەن سارجاعالدار بۇعان «شەشەسىنە ەرىپ قىدىرىپ كەلگەن» الدەكىمشە قارايتىنى دا سوندىقتان. وعان اپشىپ جاتقان مۇرات جوق، ارينە. جالپى، مۇرات ەشقاشان، ەشكىمگە رەنجىپ كورگەن ەمەس. قالاي عانا «تانىمايسىڭدار، بىلمەيسىڭدەر» دەپ رەنجىسىن-اۋ، ونىڭ ءوزى دە بار بولعانى - اپاسىن، سوسىن... ساپار اعانى عانا بىلەدى عوي. باسقا ەشكىمدى تانىمايدى.
ءجا، ونى قايتەمىز، بالا تۇگىلى، ۇلكەن قالادا كىم-كىمدى تانىپ جاتىر.
دەگەنمەن، «ول ءوزى قاي بالا؟ قانداي بالا ەدى؟» دەسەڭىز، مەكەن-تۇراعىن، ءتۇر-ءتۇسىن ەپتەپ قانا ايتىپ قويايىن...
بۇل - قاپ-قارا كەكىلى كوزىنە ءتۇسىپ تۇراتىن، ەكى بەتى بۇيرەكتەي بۇلتيعان، التى-جەتىلەر شاماسىنداعى ءسۇپ-سۇيكىمدى جۋاس بالا. ىلعي وزىمەن-ءوزى بولىپ، ەشكىمگە قوسىلماي، جەكە جۇرەدى. كوپ سويلەمەيدى دە. ءبىراق ءتىلىن تابا الساڭ، اڭگىمەدەن كەندە دە قىلمايدى.
ۇستىندە قىسقا جەڭدى كويلەگى، بۇتىندا سول تۇستەس شولاق شالبارى بولادى. بۇلاردى اپاسى «ويىن كيىمدەرىڭ» دەيدى. سوندىقتان اندا-ساندا ەسىك الدىنداعى اۋلاعا شىعاردا مۇرات وسى كيىمدەرىن كيەدى دە، ەسىكتى مۇقيات جاۋىپ، كىلتتى ۇشى تۇيىلگەن ۇزىن باۋىنان موينىنا اسىپ الادى.
ۇيلەرى قالانىڭ قاق ورتاسىندا؛ ءۇشىنشى قاباتتاعى شاعىن عانا ەكى بولمەلى پاتەر. وندا اپاسى ەكەۋى تۇرادى. كوكەسى - كاپيتان قوزباعار ۇلى نۇركەن، - بۇدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن، قارۋلى بانديتپەن شايقاستا ەرلىكپەن قازا تاپقان. ول تۋرالى گازەتتەر كەزىندە كوپ جازدى. مۇرات ونى ماقتان تۇتادى. ءبىراق ەشكىمگە، ءتىپتى اپاسىنا دا ونىسىن بىلدىرمەيدى. ويتكەنى، بىردە كوكەسىنىڭ ەرلىگى جايلى سۇرايمىن دەپ، ەڭكىلدەپ جىلاعان اپاسىن جۇباتا الماي قويعانى بار. سونان بەرى ءتىرى جانعا ءتىس جارعان ەمەس.
اپاسى - دارىگەر. جۇمىسقا ەرتە كەتىپ، كەش كەلەدى. مۇرات كۇن ۇزاق ۇيدە بولادى. وندايدا ءىشى پىسسا تەلەديدار كورەدى؛ «كونسترۋكتور» دەپ اتالاتىن ويىنشىعىنان ءار تۇرلى مودەلدەر جاسايدى؛ ءتىپتى بولماسا سۋرەتتى كىتاپشالاردى اقتارادى.
ارا-تۇرا اپاسى اكەپ جيناپ قويعان «مودالار» دەيتىن جۇرنالدى پاراقتايتىنى بار. وندا كىلەڭ ءبىر ادەمى اپالار مەن كوكەلەر، ايبات بالالار مەن قىزداردىڭ سۋرەتتەرى بولادى. سولاردىڭ ىشىندەگى بىرەۋى - تولقىندى قارا شاشىن قىسقا ەتىپ قىرىققان، قاز مويىندى، اق قۇبا اپا - مۇنىڭ اناسىنا قاتتى ۇقسايدى. اسىرەسە كىسىگە جاۋدىرەي قاراعانى، قاباعىنداعى كىربىڭ... اۋمايدى-اۋ، اۋمايدى! جۇمىستان جاڭا عانا شارشاپ كەپ تۇر ما ەكەن دەرسىڭ! مۇراتتىڭ بۇل جۇرنالدى جاقسى كورەتىنى سول.
قارسى بەتتە (بۇعان ەندى ارنايى توقتالۋ كەرەك!) - قارا تۋفليى جالت-جۇلت ەتىپ، ادەمى اق سۇر كوستيۋمىنىڭ قالتاسىنا ءتورت ساۋساعىن سۇعا سالعان (باسبارماعى سىرتىندا) ءبىر كوكە ءسال قىرىن تۇرادى. مۇرات ونى «ساپار اعا» دەيدى. سۋرەتتەگى كىسىنىڭ كەسكىنى تولىق كورىنبەسە دە، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، اپاسىنىڭ قارسىسىنداعى اعا ساپار بولسا ەكەن دەپ تىلەيدى ىشتەي. ويتكەنى، (كوكەسى، ءسىرا، جوق قوي!) ەندى اپاسىنىڭ قاسىندا، ەڭ بولماسا، ساپار اعا سەكىلدى جاقسى ادام سۋرەتكە تۇسسە ەكەن دەگەنى.
شىنىن ايتقان ءجون، ساپار اعامەن - مۇراتتىڭ «تانىسقانىنا» كوپ بولعان جوق. ايتسە دە، ونى وتە جاقسى كورەدى. نەگە دەسەڭىز، ءوزىن بىلاي قويعاندا، ىلعي جابىڭقى جۇرەتىن اپاسى دا ول كەلگەندە كوڭىلدەنىپ سالا بەرەدى؛ سول-اق ەكەن، كۇڭگىرت تارتىپ تۇرعان بولمەلەرگە كۇن ساۋلەسى تۇسكەندەي، ءۇي ىشىنە جەتپەي تۇرعان ءبىر نارسەنىڭ ورنى تولادى دا قالادى. لەزدە ءبارىنىڭ دە ءجۇزى جادىراپ، جايراڭ قاعىپ كەتەدى. سونداي سيقىرى بار اعانى مۇرات قالاي جاقسى كورمەسىن! ونىڭ ۇستىنە، ساپار اعا- بۇل كورگەن ادامداردىڭ «ەش-ەش-ەشقايسىسىنا» (ءوزىنىڭ ءسوزى!) ۇقسامايتىن ەرەكشە ادام. ونداي اعا تەك كينولاردا عانا بولادى. ونىڭ وزىندە دە سيرەك... سونسوڭ، ول ەش-ەشكىمنىڭ دە ۇيىنە ەمەس، تەك مۇراتتاردىڭ عانا ۇيىنە كەلەدى؛ ويتكەنى، ول مۇراتتى عانا جاقسى كورەدى عوي.
باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ەگەر ول جامان ادام بولسا، (مۇنى ايتقاندا مۇرات اۋزىن بۇرتيتىپ تۇرادى).. ءيا، جامان ادام بولسا، اپاسى بىلمەس پە ەدى؟! بىلەر ەدى! بىلەر ەدى! ونىمەن سويلەسپەس تە ەدى عوي. ءتىپتى ەسىكتى اشپاي قويار ەدى. ءبىراق ەشقاشان ويتپەيدى! ويتكەنى ساپار اعا - جاقسى ادام. جاق-سى-ا-دام! سولاي!
ساپار اعاسىنىڭ جاقسىلىعىنا مۇراتتىڭ ءوز كوزىمەن كورگەن ءبىر جاي دا كۋا ەكەن... ءبىراق ميعا شۇقىپ وتىرىپ دالەلدەپ بەرمەسە، ەشتەڭەگە سەنبەيتىن - ەرەسەكتەر دەگەن دە بالادان بەتەر عوي. وڭاشا سويلەسكەن كەزدە كۇماندانا بەرسەڭىز، مۇرات ونىسىن دا امالسىز ايتىپ بەرەدى.
- مەن، ايتىم عوي، سىزگە... ساپار اعا «ەش-ەش-ەشكىمنىڭ» دە ۇيىنە ەمەس، تەك بىزدىكىنە كەلەدى دەپ. ويتكەنى، ول بارلىق بالادان مەنى جاقسى كورەدى عوي! جۇمىسىنان جاي شىقسا دا، بىزدىكىنە كەلەتىنى سوندىقتان، - دەپ باستايدى مۇرات، بۇل جايىندا اڭگىمەلەسكەنىندە اۋەلى ماقتانىڭقىراپ الىپ. ءبىراق ونىسىن بىلدىرمەۋ ءۇشىن، موينىنداعى ۇزىن باۋلى كىلتپەن ويناعان بوپ تۇرىپ، ءسوزىن كىدىرىسسىز جالعاي بەرەدى.
...سول كۇنى دە جۇمىستان كەش شىعىپ، قاراڭعى تۇسە كەلگەن. ءبارىمىز شاي ءىشىپ، ونان كەيىن تەلەديدار كورىپ ، نە كەرەك، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن وتىرىپ قالىپپىز.
ءبىر كەزدە:
- قوي، مەن قايتايىن! - دەيدى اعا ساعاتىنا قاراپ.
...ايتىڭىزشى، تاس قاراڭعىدا كىسىنى ۇيىنە جالعىز جىبەرۋگە بولا ما؟!
- ارينە، بولمايدى! - ءوز ويى دا وسى ەكەنىن ءبىلىپ وتىرسىڭ؛ قوشتاماي قايتەسىڭ بالانى... قوشتاپ قوياسىڭ.
- سولاي! - دەيدى مۇرات بۇعان جەلپىنە ءتۇسىپ. - ءبىز دە جىبەرمەدىك! بۇرىن دا سويتەتىنبىز. ساپار اعا سوسىن امالسىز قونىپ قالدى.
- ايتا بەر...
- ءسىز بىلەتىن شىعارسىز، ءبىز اپام ەكەۋمىز عانا تۇرامىز عوي... سوندىقتان ارتىق كەرۋەت دەگەن بىزدە بولمايدى. نە ىستەيىك، ساپار اعاعا توسەكتى، ادەتتەگىشە، زالداعى ديۆانعا سالىپ بەردىك.
...سىزگە قىزىق ايتايىن با، (ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتەتىن بالانىڭ ادەتى عوي، ەندى)... مەنىڭ بار عوي، ءبىر ۇيىقتاسام تاڭ اتقانشا ويانبايتىن جا-ما-ا-ان ادەتىم بار. ءبىراق نەگە ەكەنىن قايدام، سول ءتۇنى تاس قاراڭعىدا ويانىپ كەتكەنىم... ءيا، ويانىپ كەتتىم! سويتسەم، اپامنىڭ باسى قاتتى اۋىرىپ جاتىر ەكەن.
- مۇرات، - دەيسىڭ وسى ساتتە، كۇماندانعان سوڭ اقىرىنا دەيىن كوز جەتكىزگىڭ كەلىپ، - اپاڭنىڭ باسى ءجيى اۋىراتىن با ەدى؟! قايدان بىلە، قويدىڭ... باسى اۋىرعانىن!؟
ۇلكەن كىسىلەردىڭ قۇيتتاي نارسەگە دە سەنىمسىزدىكپەن قارايتىنىنا تاڭعالعانداي، ول اڭىرىپ قالادى مۇندايدا.
- ونى ماعان... ءوزى ايتتى عوي، - دەيدى ءبىرازدان سوڭ. - اۋىرماسا، جىلاي ما؟!
- ءيا؟
- جىلاپ جاتىر ەكەن.. «اپا، اپا!» دەيىم داۋىستاپ. جاۋاپ بەرمەيدى. «اپا!» تىرس ەتكەن دىبىس جوق. جىلاۋىن دا قويا قويدى. شاماسى، مەن قورقىپ كەتەر دەگەن بولسا كەرەك.
نەگە قورقايىن!
توسەگىمنەن تۇرىپ، قاسىنا كەلدىم.
ءماس-سا-عان! سويتسەم، (ايتتىم عوي: «مەن ءبىر ۇيىقتاسام، ويانبايمىن» دەپ)، مەنىڭ ويانبايتىنىمدى بىلگەن-اۋ، اۋرۋ اپامنىڭ قاسىندا... باسىن قۇشاقتاپ ساپار اعا جاتىر.
ۇشىپ تۇرەگەلىپ:
- مۇرات، شوشىپ كەتكەن جوقسىڭ با؟ جاتا عوي، اينام. جاتا عوي، ورنىڭا... اپاڭنىڭ ءسال-ءپال باسى اۋىرىپ قالعانى، - دەيدى ابدىراپ.
بىلەم عوي... ءسال-ءپال اۋىرعانعا اپامنىڭ جىلامايتىنىن! قاتتى اۋىرىپ جاتتى ول... كەتكىم كەلمەپ ەدى.
- جاتا عوي، اينالايىن! مەن بولام عوي قاسىندا، - دەدى ساپار اعا تاعى.
ونى اپام دا قوشتادى.
- بارا عوي، قۇلىنىم! قورىقپا، - دەدى. - ەشتەڭە ەتپەس. قازىر-اق جازىلىپ كەتەم عوي.
...شىنىندا، اپاسى ەرتەڭىنە ساۋىعىپتى دا شىعىپتى.
- ءوزىڭىز ايتىڭىزشى، ال! - دەيدى مۋراتيك، - ەگەر ساپار اعا جامان ادام بولسا، تۇنىمەن جانى قالماي اۋرۋ اپامدى كۇتەر مە ەدى؟! جو-و-وق. ول - جاقسى ادام. سولاي! جاق-سى ا-دام!
كوزىڭدى جەتكىزگەندەي بولعان سوڭ، كىشكەنتاي بالانىڭ سەنىمىن ءمانسۇق قىلىپ نەڭ بار! امالسىز كەلىسۋىڭە تۋرا كەلەدى...
سەنىڭ سول رايىڭدى بايقاعان مۇرات قورازدانىپ، ماڭايىندا كىشكەنە جۇرەدى دە، ءالى كۇنگە ساپار اعانىڭ قانداي ادام ەكەنىن بىلمەي كەلگەنىڭ ءۇشىن، مۇنان ءارى سەنىمەن سويلەسۋدى قاجەت دەپ تاپپايتىنىن بىلدىرگەنى رەتىندە قوشتاسپاستان كەتىپ قالادى. ەندىگارى كۇماندانبايتىن دا بولاسىڭ سوندا...
***
مەن مۇراتتارمەن كورشى تۇراتىن ءبىر جولداسىمنىڭ ۇيىنە ءجيى بارىپ جۇرەتىنمىن.
جاقىندا ونى تاعى كوردىم.
ۇستىندە سول باياعى قىسقا جەڭدى كويلەگى، بۇتىندا سو تۇستەس شولاق شالبارى... ۇزىن ءجىپ تاققان كىلتىن موينىنا اسىپ الىپ، ەسىك الدىندا مۇڭايى-ى-ىپ وتىر ەكەن.
- سالاماتسىڭ با، مۇرات! - دەدىم ويىن بولگىم كەلىپ. - ءيا، نەعىپ وتىرسىڭ؟
- جا-ا-اي! - ول باسىن دا كوتەرمەدى. شاماسى، الدەنەگە بۋلىعىپ ارەڭ وتىر.
مەن قاسىنا كەلدىم.
- بىردەڭەگە رەنجىپ وتىرعان سەكىلدىسىڭ عوي! تەنتەك بالالار ءتيىستى مە، الدە...
- جو-وق! ەشكىم تيىسكەن جوق. - مۇرات تومەن قاراعان كۇيى وتىرعىشتى كىلتپەن سىزعىلاي باستادى. كوزى جاپاقتاپ كەتتى.
- ەندەشە، نە؟ - دەدىم جاي عانا جۇمساق ۇنمەن. - جاقسى بالا جوقتان وزگەگە رەنجي مە ەكەن؟! مىنا وتىرىسىڭدى اپاڭ كورسە، قاپالانادى عوي. ال اپاڭدى رەنجىتكەنىڭ جارامايدى.
- ونى مەن رەنجىتكەن ەمەسپىن! مەن... مەن ەشكىمدى دە رەنجىتپەيمىن!
- ەندى نە؟ نەگە مۇڭايىپ وتىرسىڭ، ايتساڭشى...
ول «ايتسام با، ايتپاسام با؟» دەگەندەي ەداۋىر تولقىدى. بالا عوي، اقىرى شىداي المادى بىلەم.
- اعا بار عوي.. ساپار اعا... مەنى جاقسى كورمەيدى ەكەن، - دەدى كادىمگىدەي جىلامسىراپ. - مەن ءبىلدىم، ول باسقا بالانى جاقسى كورەدى.
- قوي، نەگە؟ ساپار اعانى جاقسى كىسى دەۋشى ەدىڭ عوي.
- جوق! ول... ول - بارىپ تۇرعان وتىرىكشى ەكەن! باعانا دا وتىرىك ايتتى. مەن كوزىنەن كوردىم عوي.
- ءيا، قالايشا؟ قاشان؟
- بۇگىن... باعانا حايۋاناتتار باعىنا بارعانىمدا! - مۇرات كوزىن بىلەگىمەن جايقاپ جىبەردى.
- ءيا؟ ءبىر ءوزىڭ بارىپ قايتىپ پا ەڭ حايۋاناتتار باعىنا؟
- جوق. كورشى بالامەن بارعام. ول «بارمايمىن» دەپ ەدى، مەن بالمۇزداق اپەرەم دەگەسىن باردى.
- وعان اقشانى قايدان الىپ ءجۇرسىڭ؟
- اپام بەرگەن... بۇگىن مەن جەتىگە تولدىم عوي. سونسوڭ اپام: «جەكسەنبى بولعانمەن، كەزەكشىلىكتەن قولىم تيمەيدى. ەندى ۇلكەن جىگىت ەمەسسىڭ بە، ءوزىڭ-اق حايۋاناتتار باعىنا بارىپ قىدىرىپ كەلە عوي»، - دەپ بەرىپ ەدى.
- ءيا؟
...ءبىز قايتايىق دەپ كەلە جاتىر ەك. ايالدامادا تۇر ەكەن...
- كىم؟
- ساپار اعا.
- ءيا؟
- قۋانىپ كەتىپ قاسىنا جۇگىرىپ كەلسەم، ول... ءوپ-وتىرىك تانىماعان بولدى.
- قالايشا؟
- سول! ءوپ-وتىرىك تانىماعان بولدى!
- قوي، بالكىم، باسقا بىرەۋ شىعار. ول سەنى قالايشا تانىمايدى؟
- العاش ءوزىم دە شىن تانىماي تۇر ما دەپ: «ساپار اعا، بۇل مەن عوي، مۇراتپىن عوي»، - دەپ ەدىم، سويتسەم ول ءوپ-وتىرىك تانىماعان بوپ تۇر ەكەن. مەن ونىسىن كوزىنەن كوردىم.
- وي، مۇرات، قىزىق ەكەنسىڭ! كىسىنىڭ كوزىنەن نە كورە قويۋشى ەڭ؟! بالكىم سەن ساپار اعانى باسقا بىرەۋمەن شاتاستىرعان شىعارسىڭ! ەگەر انىق سول بولسا، قالايشا تانىمايدى ول سەنى؟!
- بىلەم عوي... ول دا ماعان: «بالاقاي، سەن مەنى بىرەۋمەن شاتاستىرعان شىعارسىڭ!» - دەپ قويماي قويدى. ونى تانىماي ماعان نە بولىپتى؟
- ءيا، سوسىن؟
- ..مەن اڭداعان جوق ەدىم. قاسىندا ءبىر اپكە بار ەكەن. سونسوڭ مەندەي ءبىر بالا... ساپار اعا الگى بالانى قولىنان جەتەكتەپ الىپتى. ەكەۋمىزگە، اسىرەسە اپكەگە جالتاق-جالتاق قاراپ، قىپ-قىزىل بوپ كەتتى. قايتا-قايتا: «بالاقاي، سەن مەنى باسقا بىرەۋمەن شاتاستىرعان شىعارسىڭ! مەن سەنى تانىمايمىن عوي»، - دەي بەرەدى. «جوق، شاتاستىرعام جوق! ءسىز - ساپار اعاسىز عوي، - دەيمىن مەن. - مەن مۇراتپىن. ال ءسىز، ساپار اعاسىز...»
اقىرى، قاسىنداعى اپكە قاتتى اشۋلاندى. «نەمەنە، بىلەتىن بولساڭ، بىلەمىن دەمەيسىڭ بە؟! اتىڭا دەيىن ءدال ايتىپ تۇر عوي!» - دەدى. سونان ەكەۋى ۇرسىسىپ قالا جازدادى. اسىرەسە اپكە وعان جامان-جامان سوزدەر ايتتى. «ا-ا، سىرىڭ ەندى بەلگىلى بولدى! ءبارىن ءبۇلدىرىپ ءجۇر ەكەنسىڭ عوي. كورسەتەيىن مەن ساعان... بىردەڭە قىلعاندى»، - دەدى. ءسويتىپ، ارەڭ دەگەندە اۆتوبۋسقا ءمىنىپ كەتتى. ال مەن ونىڭ ءوپ-وتىرىك تانىماعانىن كوزىنەن كوردىم؟ كوردىم، كوردىم!.. ول - بارىپ تۇرعان سۋايت! وتىرىكشى!!! مەن ونى جەك كورەمىن. ەندى كەلسە، اپاما ايتىپ ۇيگە كىرگىزدىرمەي قويام. ول ءبىزدى الداپ ءجۇر. ءبىلدىم مەن، ءبىزدى الداپ ءجۇر ول!
موپ-موماقان بالانىڭ ءتۇرى كەنەت الەمتاپىرىق بوپ كەتتى. بۇيرەك بەتى بۇلتيىپ، كوزىنە تۇسكەن قاپ-قارا كەكىلىنە دەيىن حارامدىق پەن قاراۋلىققا قارسى ايبات شەككەندەي، تىكىرەيىپ شىعا كەلدى.
بۇرىن مەن: «جۋاس ادامداردىڭ مىنەزى نەگە تومىرىق بولادى ەكەن، وسى؟» - دەپ تاڭدانىپ ءجۇرۋشى ەدىم. سونىڭ سىرىن ەندى ۇققاندايمىن.
شىن ءسوزىم، موپ-موماقان مۇراتتىڭ اشۋلانعانىن ءبىرىنشى رەت كورۋىم ەدى. قاتتى اياپ كەتتىم ونى. ويتكەنى، كوزىندە الدەكىمگە... الدەكىمدەرگە دەگەن ءتۇپسىز تەرەڭ وشپەندىلىك وتى جاتتى. جانە ول باسقانىڭ ەمەس، ءوزىم «قوي اۋزىنان ءشوپ الماس» دەپ جۇرگەن مۇراتتىڭ، قۇيتاقانداي بالانىڭ كوزىندە جاتتى.
نە دەپ جۇباتارىمدى بىلمەي، ءۇنسىز وتىرىپ قالدىم.
«اپىراي، - دەيىم، ءوز-وزىمنەن كۇيزەلىپ. - بەيكۇنا ءبۇلدىرشىننىڭ ۇلكەن ومىرگە ءوز بەتىنشە ءبىرىنشى باسقان قادامى ەكەن. تاعدىر دا مۇنشا قاتىگەز بولار ما؟! راحىم ەتسە نەتتى سابيگە! سىنار بولسا، الدىندا ءالى ۇزاق جول جاتقان جوق پا ەدى؟! اياماعانى-اۋ... اياماعانى عوي!»
ءبىراق بۇعان قۇلاق اسقان كىم بار دەيسىز؟ تاعدىرى اياماعاندى ادام اياپ كەلىستىرە مە؟! مەنىكى، انشەيىن، دالباسا داعى،... ءتايىرى!
قاجىعالي مۇحانبەتقالي ۇلى
