جىلى بۇلاقتى جايلاعان جازدا
«ءاي، بەكەر-اق بولدى، تاعى دا قۋ جالعىزدىڭ اتىن ايتىپ، الداپ ءتۇسىردى-اۋ! ايتپەسە سول انت اتقىردى اۋزىنا الماي-اق ءجۇر ەدى
ول تاعى دا ايۋولگەندەگى جانابىلدىڭ اۋىلى جاققا كوز سالىپ ەدى، كوكپارعا تالاسقان قالىڭ اتتى، قانتقا ۇيمەلەگەن شىبىنداي، قارا بارقىندانعان قالپى اۋىل ماڭىنان ءالى ۇزاي الماي تۇر ەكەن. ءدال ءبىر تايكەلتىردىڭ كوز سالۋىن كۇتىپ تۇرعانداي سول ساتتە قالىڭ توپتان سىتىلا جونەلگەن ءبىر شوعىر جاڭاتۇرمىستى ماڭدايلارىنا الىپ، شۇباتىلا تارتقان. ەڭ الدارىندا باۋىرى جازىلىپ، سوزىلا زىمىراعان قىلاڭ اتتى وقشاۋ كەتىپ بارادى.
- اكەتتى-اۋ! اكەتتى! ۋا، بۇل ەلدىڭ ەركەگى قايدا تۇگە؟! - قۋ دالا، قۋ مەديەندەگى قويىن باعە-ە-ەپ، جامباستاپ جاتقان تايكەلتىر ءوز داۋسىنان ءوزى ۇيالدى. ءا دەگەندە ۇياتقا ۇقساس ءبىر سەزىمنىڭ شارپىپ وتكەنى راس ەدى، ىلە-شالا ونىڭ ءوز ۋايىمى ەسىنە ءتۇسۋى مۇڭ ەكەن، ورەكپىگەن كوڭىلى سايابىر تاپتى. «بۇكىل اۋليە-انبيەلەردىڭ ارۋاعى الدىندا ۋادەدە تۇرماعان قىلمىسى ءۇشىن قانداي جازا تارتارىنا كوزى جەتپەي وتىرىپ، نامىسشىلىن، كوكپارشىلىن قاراساڭشى مۇنىڭ» دەپ ءوزىنىڭ جەر-جەبىرىنە جەتتى...
* * *
ءشوبى شۇيگىن بولماق تۇگىلى قويدىڭ تىسىنە تيگەنى ىشىنە بارىپ شيكى ماي بولىپ تومىرىلا قالسا دا، وسى جەرگە تايكەلتىردىڭ اكە دەسە جولاعىسى جوق ەدى. توبەڭنەن عانا جۇرگىر، الگى فەرما باستىق بەگىم ەمەس پە: «تاكە، جىلى بۇلاقتىڭ وتى جۇعىمدى، كۇزگە قاراي ەتكە وتكىزەتىن بويداق قوي قاپىسىز سەمىرسىن، بيىل سوندا جايلاڭىز» دەپ جەلىمدەي جابىسقان. شىلدەنىڭ شىلىنگىرىندە دە بيىك تاۋ باسىنداعى بۇل مەكەننىڭ قار بوراتىپ، بۇرشاق توگە سالاتىن ەجەلگى ادەتى. تايكەلتىر بايبىشەسى اقكۇمىستىڭ بەلىنىڭ قۇياڭى، ءوزىنىڭ دە سەگىزكوزىنىڭ سىرقىراماسى بارىن، ونداي جاۋىن-شاشىندى، ەلدىڭ شەتى، جەلدىڭ وتىندەگى مەكەننىڭ قىڭقىل-سىڭقىلى بار بۇلارعا قول ەمەستىگىن، ونىڭ ۇستىنە، كوزىڭ تايسا كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي مالعا تيىپ بەرەتىن ءيت-قۇسى، ءتۇن بالاسى قالىڭ جىنىستان قورباڭداپ شىعا كەلىپ، قوتانعا كىرىپ كەتەر وجار مىنەز ايۋىنىڭ ءبىر سايابىر تاپپايتىنىن ءۋاج عىپ ءبىراز قىڭىراتقىعان. مايدا ءتىل، مايموڭكە ءسوزدى باستىق وڭ-سولىنان شىعىپ ءجۇرىپ، جارىقتىق جىلى بۇلاقتىڭ كيەلى ىستىق سۋىنا كەمپىرى ەكەۋى ءبىر-ەكى شومىلىپ شىقسا قۇياڭ-سۇياڭ، سىرقىراما-كىلتىلدەمە اتاۋلىدان قۇلان-تازا ايىعىپ كەتەرلەرىنە كوزدەرىن جەتكىزىپ، اقىرى «ماقۇل» دەگىزگەن. ەندى مىنە، سونىڭ زاردابىن تارتىپ، ومالىپ وتىرىسى مىناۋ. راس، كيەڭنەن، قاسيەتىڭنەن اينالىپ قانا كەتەيىن، جىلى بۇلاقتىڭ سۋىنىڭ شيپالىلىعى ما، الدە سول جەرگە ماڭگى ورنالاسىپ الىپ، اعات باسقاننىڭ تاۋباسىن ەسىنە ءتۇسىرىپ قويۋدى ءوز پارىزى كورىپ جاتقان، توپىراعىڭ تورقا بولعىر، باباسى ايجارىقتىڭ ارۋاعىنىڭ پەيىلى ءتۇستى مە، ايتەۋىر، كيەلى باستاۋدىڭ باسىنا اقتىقتارىن بايلاپ، اياتتارىن باعىشتاپ الىپ، تۇما سۋىنا ەكى-ۇش شومىلىپ شىققان سوڭ اقكۇمىس ەكەۋىنىڭ قۇياڭ-سىرقىرامالارى قولمەن سىپىرعانداي جوعالعان. ەكەۋى دە ءدارۋ بولعان بۇل ەمدى جىلى بۇلاقتىڭ ىستىق سۋىنان گورى سول كيەلى بابالارىنىڭ مەيىرىمى تۇستىگە مولىراق جورىعان. راس بولسا وسى تايكەلتىردىڭ الدە توعىزىنشى، الدە ونىنشى اتاسى بولىپ كەلەر ايجارىق مارقۇم تىرشىلىگىندە اشىق اسپاندى بۇلتتاندىرا الاتىن، جاۋعالى تۇنەرىپ تۇرعان اسپاندى شايداي عىپ اشا الاتىن، دەرتتىنى جازىپ، اسقان-توسقاندى دەرتتى عىپ جىبەرە الاتىن وتە ۇلكەن اۋليە كىسى ەكەن. كىم بىلەدى، ناقتى كوز جەتپەگەن سوڭ ول تۋرالى بىلاي-بىلاي دەيتىن، نەمەسە باباسىنىڭ قۇدىرەتىنە كۇمان كەلتىرىپ، كۇدىك ايتار كىسىڭ تايكەلتىر ەمەس. قايتا اۋليەنىڭ ءتىرى كەزىندەگى كەرەمەتىن قويعاندا ءولى رۋحىنىڭ بۇگىنگى تىرىلەرگە جاساپ جاتقان «شارۋاسىنا» قاپىسىز دەن قويۋمەن كەلەدى... ءوزى عانا ەمەس اقكۇمىس تە رياسىز سەنگەندەردىڭ ءبىرى. سونان با ول بەلىنىڭ قۇياڭىنان قۇتىلعان سوڭ: «شال-اۋ، اۋليە بابامنىڭ پەيىلى ءتۇستى-اۋ دەيمىن، سۇيەك-سۇيەگىم بالقىپ، قىرىس-تىرىسىم جازىلىپ كەتكەندەي. جارىقتىقتىڭ كارىنە ۇشىراپ جۇرەرمىز، ەندى اناۋ جىندى سۋىڭنان ۇرتتاي كورمەشى» دەپ وتىنگەن. شىنتۋايتىنا كەلسەك، تاكەڭنىڭ بۇل جەردىڭ ءيت-قۇسىنان، ايۋىنان نەمەسە ەلدىڭ شەتى، جەلدىڭ ءوتى بولۋىنان، ءتىپتى نەمەسە جاۋىن-شاشىنى مول جەر ەكەنىنەن قىڭعانى شامالى، الپىسىڭىزدى القىمداپ وتىرعان وسى عۇمىرىندا كورمەي جۇرگەن قۇقايلارى ما ەكەن بۇلار، يمەنىپ، قايمىعاتىنى وسى، كەمپىرى ايتىپ وتىرعان «اششى سۋ» دەگەن پالەنىڭ كەسىرىنەن ۇشىراۋى مۇمكىن اۋليە باباسىنىڭ كاهارى. كوشىپ كەلگەن بەتتە ءۇيدىڭ كەرەگەلەرىن كەرىپ، شاڭىراعىن كوتەرگەن سوڭ-اق تاكەڭ وزىنە عانا قۇپيالاپ، ىشتەي سەرتكە تۇرعان. «تاتىپ الماسپىن!» دەپ. تىم بولماسا «جارىقتىق جىلى بۇلاقتان كوشكەنشە» دەپ. قاي-دا-ا! سارى جايلاۋعا كەلگەن سوڭ وسى جۇرتتىڭ قىزىق-دۋمانىنىڭ تىعىنى اعىتىلعانداي بىرىنەن كەيىن ءبىرىنىڭ توي جاساعىش بولىپ كەتەتىندەرىن قايتەرسىڭ. قىز ۇزاتىپ، كەلىن ءتۇسىرىپ جاتسا ءبىر ءسارى-اۋ، قوتاننان قوزىسى مول ورسە دە - توي، قويىنان ءجۇندى ارتىعىمەن قىرىقسا دا - توي، بىرەۋىنىڭ سۋرەتى اۋداندىق گازەتكە باسىلىپ شىقسا دا - توي، ءتىپتى سول تويلاردىڭ بىرىندە اتى بايگەدەن كەلسە، تاعى - توي، كوكپار تۇسكەن ۇيدە دە - توي، جاعالاي - توي، كۇندە - توي. جانە قىستاۋدان، كوكتەۋدەگى ۇمىتىلعان سىلتاۋلار جايلاۋعا جايعاسقان سوڭ جاڭعىرىپ، توي بولا سالادى. قۇدايدىڭ كۇنىن قۇر جىبەرمەي «پالەن كۇن - مەنىكى، تۇگەن كۇن - سەنىكى» دەسىپ، بىرىنەن-ءبىرى قالماي توي جاساۋ جازىلماعان ەرەجەگە اينالعانداي. كوپ تويشىلاردى تويدىرارداي ءبولىسىپ، اۆتودۇكەندەر اعىلادى. ولاردىڭ ساتۋشىلارى قويشىلاردىڭ اياماي توگە سالاتىن اقشالارىن بىرىنەن-ءبىرى قىزعانىپ، بۇرىنىراق باسىپ قالۋ ءۇشىن ۇمتىلىسادى كەلىپ.
توي بولعان سوڭ بەلگىلى، قىمىز شىركىننىڭ قىزىعى دا، قىزۋى دا جۇرتتى قاناعاتتاندىرماي سىڭعىر-سىڭعىر شولمەك قاپتايدى، شولمەك قاپتاعان سوڭ وت تيگەن قامىستاي كەۋ-كەۋ ءسوز ءورشيدى، ءبىرىن-ءبىرى قاجايدى كەپ، اراعىنان بىرەر دۇركىن الماساڭ سۋعا كەتەردەي بولىپ، ءۇي يەسى جالىنادى، ءتىپتى بولماسا وكپە-نازدى ۇيمەلەتەدى، «عۇمىرى اۋزىڭىزعا الىپ كورمەگەندەي ونىڭىز نە، جوق الدە مەنىڭ قىزىعىمدى قىزعانىپ وتىرسىز با؟ « دەپ ولەردەگى ءسوزىن ايتقان كەزدە، ەر بولساڭ تاتىپ الماي كورشى.
وسىدان ەكى اپتا بۇرىن ەل جايلاۋعا كەلگەن بەتتە قيسىق اياق قابىلدىڭ سەگىزىنشى كلاستان كەيىن تراكتورشىلار مەن شوپىرلار دايارلايتىن ۋچيليششەگە تۇسكەن كەنجە ۇلى سول وقۋىن تاۋىستى دەپ اكە-شەشەسى توي جاساسىن. ءبىر فەرمانىڭ قويشىلارى از بولعانداي سامەننىڭ ارعى، تەرىسكەي بەتىندەگى «جاڭاتۇرمىس» كەڭشارىنىڭ مالشىلارىن دا شاقىرىپتى. تاستىنىڭ جازىعىن اتتىلار كەمەرىنە كەلتىرە تولتىردى. «توي دەگەندە قۋ باس تا دومالايدى»، تايكەلتىر دە وكپەلەگەن كىسىدەي ىرگەسىندە دۇرىلدەپ جاتقان قىزىققا قاتىسپاي قالا الماعان. كۇنى ەرتەڭ قيسىق اياق قابىلدىڭ: «سەنىڭ بالاڭ سەكىلدى ىشكەرتىن بارىپ، ءىرى وقۋعا تۇسە المايتىن بولعان سوڭ مەنسىنبەدىڭ عوي» دەپ وكپە-ناز ايتارىنا شاك بار ما؟! اقكۇمىس جازعان كومپىس قوي: «ىمىرت ۇيرىلگەنشە ورالارسىڭ، ايتەۋىر، «اناۋ پالەدەن» اباي بول» دەپ مالدا ءوزى قالىپ، شالىن تويلى اۋىلعا اتتاندىرىپ سالعان. اقكۇمىس ايتقان «اناۋ پالەدەن» تاتىپ المايمىن-اق دەپ كەلگەن. قايدا-ا! ىشىمدىكپەن كوپتەن اۋەس ءوزى قۇرالپى قىرقىلجىڭداردىڭ قىسپاعىنا ءتوزىپ-اق ەدى، قيسىق اياق كەلىپ قيىلسىن. وزگە سوزىنە پىسقىرماس تا ەدى. «اناۋ جالعىز ۇلىڭ تۇرسىننىڭ امان-ەسەن وقۋىن ءبىتىرىپ كەلىپ، كەلىن ءتۇسىرۋ تويىن كورۋگە جازسىن بىزدەردى» دەپ ەڭ وسال جەرىنەن بۇعالىق تاستاعانى. تۇرسىننىڭ اتى اتالعان سوڭ تاكەڭ شىداماعان. «اينالايىن، اعايىن، وسى ءبىر اق ەدىل تىلەگىڭنىڭ زەكەتى بولايىن. «كوپ تىلەۋى - كول». ايتقاندارىڭ قابىل بولعاي. كەلەسىنەن بەزىنگەن كارى قوسپاقتاي وسىلاردان جانىمدى جىراق قاشىرتىپ نە مارقادام تابارمىن؟! «ۋ ىشسەڭ - رۋىڭمەن!» نار تاۋەكەل!» دەپ كەسەگە مۇرتىنىڭ شالعايىن مالىپ قويىپ، تارتىپ جىبەردى. اقىر بولارى بولعان سوڭ، ءبىر-ەكى دۇركىن تىزگىنىن جىبەرىپ الىپ بارىپ، ءناپسىسىن سابىرعا جەڭدىرىپ وتىرعان كەزدە ءۇستى-باسى البا-جۇلبا عازيز كەلىپ ۇيگە كىرگەن.
- ە، بايعۇس عازيز كوپتەن كورىنبەي كەتىپ ەدى، بۇل سورلى قايدان ءجۇر؟ - دەدى قولىنىڭ مايىن ساپتاماسىنىڭ قونىشىنا ءسۇرتىپ وتىرعان قيسىق اياق. - بايعۇستىڭ تىلەۋىنىڭ وڭىن قاراساڭشى، تويدىڭ ۇستىنەن شىققانىن. ءوزى سورپا-سۋ ءىشتى مە ەكەن؟ بالالار مىناعان تاماق بەرىڭدەرشى!
ول قازان-وشاقتىڭ تۇتقاسىن ۇستاعان قىز-كەلىنشەككە قاراپ داۋىستاعان. ءتورت-بەس جىلدان بەرى ەسى اۋىسىپ، ەل كەزىپ جۇرەتىن عازيزدىڭ جايلاۋعا شىققالى كەلگەنى سول بولاتىن. ءۇي يەسىنىڭ سوزىنە ءماز بولىپ، ىرجالاڭداپ ماعىناسىز كۇلدى.
- ارناۋلى اۋرۋحاناعا ەكى-ۇش دۇركىن جاتقىزعان ەكەن، ەم قونباپتى سورلىعا... - تاعى دا قيسىق اياق كوسەمسىدى. - ءبىراق ءوزىنىڭ ءتىرى جان، ءتىستى باقاعا زيانى جوق.
- بەرشى، بەرشى انداعىڭدى! - دەپ عازيز وزىنە تاياۋ وتىرعان ءۇي يەسىنىڭ قولىنداعى كەسەگە جارماستى. اراق قۇيىلعان ىدىستى اۋزىنا جاقىنداتا بەردى دە كەسە ىشىنەن ءبىر سۇمدىقتى كورگەندەي «ويباي!» دەپ قولىنداعىسىن لاقتىرىپ جىبەردى.
- اراق قوي، مىناۋ! وي، سورلىلار-اۋ، ءبارىڭ بىردەي ماس بولىپ ولەسىڭدەر عوي. ءبارىڭ دە! جالعىز مەن ساۋ بولعانمەن بارىڭە قالاي يە بولامىن!؟ ءوي، وڭشەڭ سورلىلار! ىشىڭدەر، ەستەرىڭنەن تانىپ، ەسالاڭ بولعانشا ىشىڭدەر! ەگەر بار عوي، ەلىرتكى سۋلارىڭا ءبىر توقتاۋ سالىپ، ەس جيماساڭدار بار عوي «عازيز ءدانىشپان ەكەن» دەيسىڭدەر ءالى...
ول ءالى دە بىردەمە دەمەك ەدى، وزىنە جەكە تارتقان ءبىر تاباق ەتكە سۇعىنا كىرىسىپ، سويلەۋگە مۇرشاسى كەلمەدى.
- ە، دەرت شىركىننىڭ ادامدى قور ەتۋى قانداي وڭاي، - دەدى قىزارا بورتىپ، توردە وتىرعان شالداردىڭ بىرەۋى.
- ەڭ ەستى ءسوزدى ەسسىز ايتتى-اۋ وسى! - دەپ تاكەڭ ءازىل ايتقان بولدى. ودان ءارى وتىرۋدىڭ ءمانى بولماي، كوكپار قىزىپ جاتقاندا جىلىستاپ شىعىپ، اۋىلعا قايتقان.
جارىقتىق اۋليەنىڭ ءتورت قۇلاقتى ەسكى بەيىتىنە تۋرالاپ قاراي الماي، ءبىر قىرىنداپ كەلىپ اتتان تۇسكەن. «ساسقان ۇيرەك ارتىمەن سۇڭگيدى» دەگەندەي، جۇرەلەپ وتىرا قالىپ، ايجارىق باباسىنىڭ ارۋاعىنا عانا بولمەي-جارماي ارناعان قۇرانىن ناشىنە كەلتىرە قيراعاتتاسىن. باياعىدا اكەسى جاتتاتقان كەلتە ايات ازداۋ كورىنگەن سوڭ سونىڭ ءوزىن بىر ەمەس ەكى دۇركىن سارناتىپ كەلىپ، وزىنە تۇسىنىكسىز ارابى سوزدەردىڭ تاۋسىلعانىنا قۋانعانداي قازاقشا تىلەك ايتۋعا جەتكەن كەزدە تاسىرقاعان اتتىڭ سازداۋىت جەردە جەلگەنىندەي زور ىقىلاسپەن مايپاڭداي جونەلگەن.
- و، ارۋاعىڭنان اينالايىن، اۋليەم، ىشكەنگە ماس، جەگەنگە توق بۇل پاقىرىڭنىڭ كۇناسىن كەشە كور! جىراقتا جۇرگەن قۋ جالعىزدان كارىڭدى اۋلاق قىلىپ، پەيىلىڭدى تۇسىرە ءجۇر... - ول كوزگە كورىنبەس ارۋاقتىڭ الدىندا ءوزىنىڭ بۇگىنگى كۇناعا باتۋىنىڭ سەبەبىن ايتىپ، اقتالعىسى كەلگەن. ءبىراق نەدەن باستارىن بىلمەي جايۋلى قوس الاقانىنىڭ قىم-قيعاش تەرەڭ سىزىقتارىنا قاراپ، ءبىر سات ءمۇدىرىپ وتىرىپ قالعان. تاماعىن ءبىر كەنەپ الىپ، باسەڭ ۇنمەن تىلەگىن جالعاستىردى. - و، ارۋاعىڭنىڭ قۇلدىعى بولايىن، اۋليەم، وسى ءبىر ازعىن سۋدى ىشەيىن دەپ ءىشتىم بە، قيسىق اياق قابىل جالعىزىمدى اۋىزعا العان سوڭ شىدامادىم عوي. ول جازعانعا دا كارىڭدى تىگە كورمە.
قاستىق قىلايىن دەمەيدى عوي. اق كوڭىل، ادال نيەتىمەن... توي بولعان سوڭ از بولسا دا جۇرتپەن بىرگە كوڭىل كوتەرسىن دەيدى عوي... ءوزىمدى دە، وزگەنى دە قورعاپ، قورشاي ءجۇر، اۋليەم! قىزدى-قىزدىمەن جەلوكپە كوڭىل تاعى دا ەلتىپ بارادى ەكەن، جىندى عازيزدىڭ ءسوزى ەسىمدى جيعىزدى. اينالايىن، اۋليەم، بىلەمىن، ەسىنەن ايىرىلعان ول سورلىعا ايتقىزىپ وتىرعان ءوزىڭ عوي... پەيىلىڭدى تۇسىرە گور، اۋليەم!.. اللاۋ-اك-بار-ر-ر!!!
تاكەڭ بەتىن سيپاپ، اسىقپاي ورنىنان تۇرىپ، توزىعى جەتىپ ابدەن شوگىپ كەتكەن ەسكى بەيىتكە ەندى عانا تىكتەپ قاراعان. باياعى بەيىت، سول بەيىت، قايتا بۇل پاقىردىڭ بار كۇناسىن تۇگەلدەي كەشكەندەي، موپ-موماقان كورىنگەن. تاكەڭ «قۇلهۋاللاسىن» ەكى قايىرىپ جىبەرىپ، اۋليەنىڭ كوڭىلىن تاپقان ءوز اقىلگويلىگىنە قاتتى ءسۇيسىندى. «ءتىرىنى قويىپ، ءولىنىڭ دە كوڭىلىن وسىلاي تاۋىپ قويۋ كەرەك قوي» دەگەن ءبىر پەندەشىلىك كۇپىر ويدىڭ ۇزەڭگىگە اياعىن سالا بەرگەندە كيمەلەي كەتكەنى. «اۋىلعا جەتكىزۋىم قاجەت بولار» دەگەندەي كەرتوبەلى ۇيگە قاراي قوزعالا بەرگەن كەزدە ونىڭ كوزىنىڭ قيىعى بەيىت جاقتى تاعى ءبىر شالىپ قالىپ ەدى...
«استافيراللا!!!» بەيىتتىڭ قۇلاعىندا قالقيىپ اپپاق بىردەڭە تۇر! قۇس دەيىن دەسە تىم بەلجەمدى كورىندى.
«بيسميللا، بيسميللا!» جۇرەگى قۇرعىر تۋرا قارا باقايىنىڭ باسىنا جەتتى. باعاناعى اراقتان ونە-بويى قىزىنىپ، ءبىر مامىراجاي راقات كۇيدە كەلە جاتىر ەدى. ەسىن دەمدە جيناپ الدى. تۇلا-بويىن سۇپ-سۋىق تەر باستى. «ارۋاقتىڭ ءوزى عوي، ءوزى! كەشپەگەن بولدى، جارىقتىق، ايتپەسە كىسىنىڭ كوزىنە كورىنە مە؟!» اتىن تەبىنىپ قالىپ، شابا جونەلۋگە نەمەسە سوڭىنا قايىرىلىپ ءبىر قاراۋعا جۇرەگى داۋالاماعان. ەر-توقىمنىڭ ۇستىنە گيپسپەن قاتىرىپ قويعان مۇسىندەي قاقايعان كۇيى كەلە جاتىپ، ءتىلىن كاليماعا كەلتىرە بەرگەن. «قۋ جالعىزدىڭ قىزىعىن دا كورمەي، وسىلاي قور بولىپ كەتە بەرگەنىم بە؟! سىرا، جانىمدى الۋ ءۇشىن كورىنگەن عوي.
باعى اشىلماعان اقكۇمىس-اي، باياعىدا وسى قيسىق اياق قابىلدى مەنسىنبەي ماعان تيگەندە نە مارقادام تابامىن دەدىڭ ەكەن؟! تىم بولماسا ۇلىڭ وقىپ جاتقان ۇلكەن شاهاردى ءبىر كورسەتىپ قايتۋعا دا جارامادىم. ەندى مىنە، كۇلتوكپەنىڭ باسىندا ولگەن قارا نارداي، وزىڭمەن قايىر-حوش ايتۋعا دا شامام كەلمەي كەتىپ بارامىن. ءدانىشپان ەكەنسىڭ عوي! تاڭەرتەڭ قۇدايدىڭ زارىن عىپ ايتىپ-اق ەدىڭ...» ول كۇبىرلەپ كەلە جاتىپ، الدىنا كوز سالىپ ەدى، ءدوڭنىڭ ۇستىندەگى بەلجەمدى جارتاستىڭ ىعىنا تىگىلگەن قوڭىرقاي كيىز ءۇيى كونە كۇمبەزدەي بولىپ كوزىنە شالىندى. «تىم بولماسا سوندا جەتكەن سوڭ...»
سول كەزدە مىنەر جاق ۇزەڭگىنىڭ تۇبىنەن ءبىر پالەكەت ەشكى بولىپ ماڭىراسىن. الدەكىمنىڭ تىسىر-تىسىر جۇگىرىپ كەلە جاتقانىن دا ات قۇلاعى انىق شالىپ قالدى. «سايتان-جىن دەيتىن پالەكەتتەر ەشكىنىڭ تۇرىندە كورىنەدى ەكەن دەۋشى ەدى بۇرىنعىلار. ءبىراق جىن-سايتاننىڭ اۋليەنىڭ بەيىتىنە قانداي قاتىسى بار؟ ءبيسمىللا، ءبيسميللا!»
تاعى دا ماڭىرادى. ەشكىنىڭ داۋسىنان اينىساشى. «اي، ءوزى بەرگەن جاندى ءوزى الار» دەپ تاۋەكەلگە بەل بۋعان تايكەلتىر اتىنىڭ الدى-ارتىنا اقىرىن بارلاي قاراعان. «و، كەبەنەك كەلىپ، باس سۇيەگىڭدى قاسقىر مۇجىگىر سول! كەشە عانا كەنجە لاقتاعان اق ەشكى، ور شۇناعىن ەرتىپ، سوڭىنان ەمپىلدەپ كەلەدى. تاكەڭ مۇندا اشۋلانباعاندا قايدا اشۋلانسىن. اۋليەنىڭ بەيىتىنىڭ ىعىنا ۇيىقتاپ قالعان لاعىن تاستاي الماي، وتاردان قالىپ قويعانىنان باسقا تۇك كىناسى جوق اق ەشكىنى ات باۋىرىنا الىپ، ءاي ساۋىرلاسىن كەلىپ، ءاي ساۋىرلاسىن كەلىپ. ەس كورىپ، پانا ىزدەگەن اق ەشكى ويدا جوقتا پالەگە ۇشىراپ، ءوزى ىلەسكەن يەسىنەن ءوزى قايدا قاشىپ، قالاي قۇتىلارىن بىلمەي جان ۇشىرسىن.
تاكەڭ اشۋى تارقاعان سوڭ كەرتوبەلدى بوربايعا ءبىر تارتىپ، ءۇيىنە قاراي قۇنىپەرەن شابا جونەلگەن. اتتى بەلدەۋگە بايلاي سالىپ، ءۇيگە كىرمەي ەسىك الدىندا بوگەلگەن. ايدالاداعى جالعىز ءۇي تىم-تىرىس. تۇنىمەن قوي كۇزەتىپ، تاماعىن ادالداپ ءىشەتىن سارى الا قانشىق جەتەر عانا اياعىنا ورالدى. كولەڭكەدە جاتىپ ۇيقى سوقسا كەرەك، ەكى كوزى قىپ-قىزىل، ماسكۇنەمنىڭ جانارىنداي تالاۋراپ تۇر. بەتكەيگە شاشىلعان وتارى قارسى دوڭدە بىتىراپ جاتىر. مۇنىڭ ءۇيگە جاقىنداعانىن بيىكتەن باقىلاپ وتىرسا كەرەك، اقكۇمىس تە اتىن جەبەلەي قامشىلاپ، بەلەگىردەن بەرى اسا بەردى. «تاعى دا اششى سۋدان ۇرتتاپ كەلگەنسىڭ بە؟» دەگەندەي وتاعاسىنىڭ جۇزىنە بارلاي قارايدى.
- مال امان با؟ - دەدى بۇل جاڭا اق ەشكىنى ات باۋىرىنا الىپ، ساباعانىن كورىپ قويدى ما دەگەن كۇدىكپەن بۇرىنىراق ءوزى ساۋال بەرىپ.
- امان عوي، تويى قالاي ءوتتى قۇرداستىڭ؟
- «قۇرداستىڭ» دەپ قىلقىلداۋىن! باياعىدا سوعان تيە سالعانىڭدا عوي، بۇگىن سول تويدىڭ يەسى بولىپ شالجيىپ وتىراتىن ەدىڭ. - وتاعاسى عۇمىرى ءبىلدىرىپ كورمەگەن قىزعانىشىن بىلدىرگەنسىدى. وندا دا قىزعانىشتان ەمەس «قورىققان بۇرىن جۇدىرىقتايدىنىڭ» كەرىن كەلتىرىپ تۇرعان ءتۇرى.
- الجىعان شىعارسىڭ. جوق الدە ءوزىڭ تاعى دا بىردەڭە ۇرتتاپ العاننان ساۋسىڭ با؟ - تاكەڭ تەرىس قاراپ كۇيبەڭدەگەن كۇيى كەر توبەلدىڭ ەر-توقىمىن سىپىرا باستاعان. بايبىشەسىنىڭ وسى ساۋالدى قويارىن ءبىلىپ، جاڭا قۇرداسى جونىندە ءازىل ايتپاق بولىپ ەدى، ونىسى دىتتەگەن جەردەن شىقپادى. ەندىگىسى ۇندەمەي قۇتىلۋ ساياساتىن ۇستاعان ءتۇرى.
- كەرتوبەل توق بولعان سوڭ بۇگىن كوكپارعا كيلىكپەيىن دەپ ادەيى ەرتە سىتىلىپ كەتتىم...
- ە، بايعۇس، مىناۋ اۋليە بابامنىڭ مەكەنىنەن كوشكەنشە شىدا دەپ ەدىم، بولمادىڭ-اۋ ايتەۋىر. اراعى تۇسكىر ءبارىڭدى دە اسىقپاي جىعار ىندەت بولدى عوي، تۇگە!... مىنا تورىعا ءمىنىپ، مالىڭا بار، ءيت-قۇس ءتيىپ جۇرەر... - ءمىنىن موينىنا الىپ جۇرگەن وتاعاسىن اقكۇمىس تە، ودان ءارى قىجىرتا بەرمەيىن دەگەندەي، كۇندەلىكتى تىرشىلىگىنە كىرىسىپ كەتە بارعان. تاكەڭ اق ەشكى جايىن دا ءوز ىشىندە تۇنشىقتىرىپ تىنعان. «قورىققانعا قوس كورىنەدى» دەگەن عوي، ايتپەسە ات باۋىرىنا ءتۇسىپ، ماس بولعانىم جوق، راس ازداپ ۇرتتاپ قويعان سوڭ اۋليەنىڭ ارۋاعىنا باعىشتاپ، بىلگەن اياتىمدى وقىدىم. ەندى ماعان قاهارىن توكپەيتىن شىعار، جارىقتىق». وسى ويدان سوڭ ءتىپتى، تاكەڭنىڭ بويى ازداپ جەڭىلدەپ تە قالعانداي. كەبەنەك كەلگىر، اق ەشكىنىڭ سوڭىنان ماڭىراپ جۇگىرگەنى ءبىر ەسەپتەن دۇرىس تا بولعان ەكەن. اق ەشكى سول بەيىتتىڭ باسىندا ارۋاقتاي قالبيىپ كورىنگەن بويى قالىپ قويسا، بۇنىڭ ۇيقى-كۇلكىدەن ايىرىلىپ، مازاسى ءبىرجولا كەتكەندەي ەكەن.
سول ءتۇنى تاكەڭ ءبىر جايسىز ءتۇس كورسىن. تۇسىندە تاعى ءبىر تويدان كەلە مە-اۋ، نەمەنە. استىندا اتى دا جوق، يەن دالادا جاياۋ قالعان ەكەن دەيدى. قاتالاپ شولدەپ كەلەدى ەكەن. ءتىلى اۋزىنا سىيماي، ەندى ءولدىم دەگەندە سىلدىرلاپ اققان بۇلاققا كەزىگىپتى. بۋى بۇرقىراپ، اسپانعا شىعادى. «ە، جارىقتىق، مىناۋ ءوزىمىزدىڭ جىلى بۇلاق قوي، سۋى ىستىق بولعانمەن ءشولدى تەز قاندىرۋشى ەدى» دەپ سۋعا ەندى سۇعىنا بەرگەندە تۋ سىرتىنان: «ەي، كۇناهار پەندە، قاسيەتتى كاۋسارىمدى ارام سۋ ىشكەن اۋزىڭمەن نەگە بىلعايسىڭ؟ ازعىن سۋعا قۇمار ازعىن، ەسىڭدى الايىن با، الدە جانىڭدى الايىن با؟ الدە اناۋ بيسارىداي كەمتار عىپ قويايىن با؟ بولماسا قاپان سياقتى اۋزىڭ قيسايىپ، جۇرتقا ماسقارا بولىپ جۇرەسىڭ بە؟!»
بۇل جازعان تۋ سىرتىنا قاراسا، ءتورت قۇلاقتى ەسكى بەيىتتەن اپپاق كەبىنىن سۇيرەتكەن قاريا شىعىپ كەلەدى ەكەن. قۇلدىق ۇرىپ، اياعىنا جىعىلادى ەكەن دەيدى. ءبىر جولعا كەشىرسە اراق-شاراپ اتاۋلىنى اۋزىنا الماۋعا انت ىشەدى ەكەن دەيدى. كەبىنىن سۇيرەتكەن شال ءدال جاۋىرىنىنىڭ ورتاسىنان ءبىر اياعىمەن باسىپ تۇرىپ، تاعى كۇمبىرلەي ءتىل قاتادى؛
- ەي، بەيباق، پەندەلەرىم، جاسىڭدى قويعاندا، ەس بىلەر دەگەن ەگدەلەرىڭە دەيىن ازعىن سۋعا تۇنشىعارداي نە كورىنىپ ەدى سەندەرگە؟! جەتتىم دەگەندەگى جەتىسكەنىڭ، بولدىم، تولدىم دەگەندەگى تويىنعانىڭ وسى ما؟! مىناۋ قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان تىنىش زاماننىڭ قادىرىنە وسىلاي جەتكەندەرىڭ بە؟! ەسىرتكى سۋ ءىشىپ، ەستەن تانارداي نە كورىندى بارىڭە، ەسىڭدى جي، حالقىم، ەسىڭدى جي، حالقىم!!!
تايكەلتىر اۋا جەتپەي تۇنشىعىپ بارىپ وياندى. ءوڭى ەمەس ءتۇسى بولعانىنا قۋاندى. جۇرەگى تارسىلداپ، تايداي تۋلاپ جاتىر ەكەن. ءۇيدىڭ ءىشى كوردەي قاراڭعى. سىرتتا قويلاردىڭ پىسقىرعانى ەستىلەدى. ەكى جاۋىرىنىنىڭ ورتاسىن زىلدەي بىردەمە ءالى باسىپ تۇر. ول ەپتەپ باسىن كوتەرىپ، دەنەسىن قوزعاپ كورىپ ەدى، تۋ سىرتىنان باسقان الدەنە سىرعىپ جەرگە تۇسكەندەي. سويتكەنشە بولعان جوق تارعىل مىسىقتىڭ پىرىلى ەستىلدى. «جاتاتىن جەردى تاپقان ەكەنسىڭ، پاتشاعار!». ول جىلى كورپەگە سۇعىنىپ كىرىپ كەلە جاتقان مىسىقتى قولىمەن قاعىپ جىبەردى. ۇيقىسى اشىلىپ كەتكەندەي. ەسىنەپ ورنىنان تۇرىپ، كيىنىپ الدى دا قوي كۇزەتىندە جۇرگەن اقكۇمىستى ۇيىقتاۋعا جىبەرگەن.
ايتەۋىر اۋليەنىڭ ارۋاعى تۇسىندە ءسويتىپ ايان بەرگەن سوڭ قايتىپ مازالاماعان. سودان بەرگى ەكى ايدىڭ ءجۇزى تايكەلتىر قىمىزدان باسقا قىشقىل اتاۋلىنى ەرنىنە تيگىزىپ الماي-اق ءجۇر ەدى. «ءمۇيىز شىقسا ءبىراز جىل قىزىعىن كوردىم عوي، ەندى تىيىلايىن!» دەپ، ىشتەي ءوز-وزىنەن قاتتى بەكىنگەن. اق ەشكىنىڭ ولەردەي قورقىتقانىن دا، تۇسىندە اۋليەنىڭ ايان بەرگەنىن دە ەشكىمگە ايتپاعان. قويشى-قولاڭداردىڭ توي-تومالاعىنا دا مالدىڭ يەندىگىن سىلتاۋراتىپ بارعاندى قويعان. كەرتوبەلدى جايتاڭ قاقتىرىپ، قىزىق شىققان اۋىلعا اقكۇمىس جونەلەتىن بولدى. تويدان تايكەلتىردىڭ قاشقاقتاي قويار باسقا سىلتاۋى جوق. تەك قانا «سول پالەدەن» قورقادى. ءوزىنىڭ دە ءيى جۇمساق. قاتتىراق قىستاپ، بۇلتارتپاس ۋاج ايتقانداي بولسا، الباستى باسىپ، كونىپ قويۋى مۇمكىن. ءتىرى، جانىندا جۇرگەن اقكۇمىسكە بەرگەن ۋادەنى قويشى، «ۇيرەنىسكەن جاۋ اتىسپاققا جاقسى»، ءبىر قىبى بولار، ءولى ارۋاققا، اۋليەنىڭ رۋحىنا بەرگەن ۋادەدەن قورقادى. قورىقپاي قايتسىن، قاپانداي اتپال ازاماتتىڭ ويدا جوقتا قور بولعانىن، بيسارىداي تەپسە تەمىر ۇزەتىن جىگىتتىڭ ءبىر اياعى ەكى جەرىنەن قاتار سىنىپ، اقىرى كەمتار بولىپ قالعانىن ءوز كوزىمەن كورىپ وتىرسا.
ءبىر كەزدە جىلى بۇلاقتىڭ باسىنا بەلى سىرقىراپ، اياعى قاقساعاندار كوپ كەلىپ، باسىنا قونا-تۇنەپ جاتىپ، ەمدەلەتىن. سۋى بىرەۋلەرگە شيپالى بولىپ، دەرتىنەن ايىعىپ جاتسا بىرەۋلەر اۋرۋىنىڭ ۇستىنە اۋرۋ قوسىپ الاتىندى شىعاردى. اقىرى جۇرت: «ويباي، سۋدىڭ شيپا بولۋ-بولماۋى زيراتى سول باستاۋدىڭ ءدال جانىندا جاتقان ايجارىق اۋليەگە بايلانىستى ەكەن. حارام وي، تەرىس پيعىلى بار جاندارعا، اسىرەسە اراق ءىشىپ كەلگەندەرگە سۋى ەم ەمەس، كەسەل بولىپ جابىسادى ەكەن» دەسىپ الىپ قاشتى ءسوز جۇگىرتىسىپ ءجۇردى. سونىڭ دالەلىندەي بولىپ، قاپان وسى جىلى بۇلاقتى جايلاعان ءبىر جىلى اۋىر كەسەلگە دۋشار بولدى. ءبىر تويدان قاتتى ماس بولىپ شىققان ول جازعان ۇيىنە جەتە الماي وسى اۋليە بەيىتىنىڭ باسىنا تۇنەپ قالىپتى دا، ەرتەڭىنە ورنىنان تۋرۋعا شاماسى كەلمەي قالىپتا. ءبىر اياق، ءبىر قولىنان جان كەتىپ، ءتىپتى اۋزى-مۇرنى دا قيسايىپ كەتىپتى. دارىگەرلەر «جۇيكەسىنە سۋىق تيگەن» دەپ ءبىراز ەمدەگەن ەكەن، ءبارىبىر بۇرىنعىداي وڭالىپ كەتە الماعان. بۇكىل بەت پىشىنى ءبىر جاعىنا اۋىپ، كۇلسە دە ەزۋى وڭ قۇلاعىنا قاراي قيسايا جونەلەتىن بولعان. جۇرت شىركىن ءبىراۋىزدان بۇل اۋليەنىڭ كارىنە ۇشىراعاننان دەستى.
ول از بولعانداي كەلەر جىلى جازدا جىلى بۇلاقتىڭ باسىن جايلاعان ءبيسارى جازعاندى ات سۇيرەپ، جارىمجان بولىپ، جانى ارەڭ قالدى. ونىڭ دا سول كۇنى ماس بولىپ جۇرگەنىن بۇلتارتپاي دالەلدەپ بەرگەندەر تابىلدى. سودان بەرى بۇل ماڭنان اراق-شاراپ ىشكەندەر بايقاپ-بايقاپ جۇرەتىن بولعان. ىزدەپ كەلىپ ەمدەلىپ جۇرەتىن قويشى-قولاڭدار دا بۇل كۇندە تىم سيرەك. باسقانى قايدام، قاسيەتىڭنەن اينالايىن، ايجارىق اۋليەنىڭ قۇدىرەتىنە تايكەلتىردىڭ سەنىمى الا بوتەن بولاتىن...
* * *
تاكەڭ ءۇيىنىڭ سىرت جاعىنداعى بيىك دوڭعالدىڭ باسىندا جانتايىپ جاتىپ، مايدانداس دوسى جانابىلدىڭ تويلى اۋىلىنا رەنىشپەن، ءتىپتى وشىگە قاراپ جاتتى. «اي، بەكەر-اق بولدى، تاعى دا قۋ جالعىزعا بولا كوندىم-اۋ.» ونىڭ بۇگىنگى سوزىنە قالاي يلىگە قالعانىن ويلاعاندا كۇرسىنىپ سالدى.
اتتەڭ، تىم بولماسا، ەتەككە تۇسەر قالعان جارتى ايعا قالاي دا شىداۋى كەرەك-اق ەدى. وتكەن جولعى قيسىق اياق قابىلدىڭ تويىنان سوڭ شىداپ-اق ءجۇر ەدى. شىدامايىن دەگەن جوق، شىداتپادى. اناۋ بيىكتىڭ يەك ارتپاسىنداعى ايۋولگەن جۇرتىندا وتىرعان مايدانداس دوسى جانابىل نەمەرەسىنە سۇندەت تويدى بۇگىن جاساعان. «تاكە، ءوزىڭ كەلمەسەڭ وكپەلەيمىن، مالىڭدى قارايلاي تۇرۋعا ءبىر بالامدى جىبەرەيىن. اقكۇمىستى دە تاستاما. ويباي-اۋ، مەنىڭ تويىمدى سەنىڭ باسقاراتىن ءجونىڭ بار ەمەس پە» دەپ ءوزى كەلىپ، تاقىمداپ تۇرىپ العان سوڭ امالى تاۋسىلىپ، ەرىكسىز كونگەن. كونگەنى بار بولسىن، توي ۇستىندە تاعى دا ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتار تالاي ءسوز، تالاي قىسپاققا شىداپ-اق باقتى. جانابىل ءدال جانىنا كەلىپ جۇرەلەپ وتىرىپ الىپ:
- ەي، تايكەلتىر-اي، ەكەۋمىز كۇنى كەشە قان مايداندا جۇرگەندە پاشەس ءيتتىڭ قوي بوعىنداي قورعاسىنى توتەلەپ كەلىپ تيسە، جانىمىز مىڭداعان بوزداقتاردان ارتىق پا ەدى؟! اللا وسى جامان بالا-شاعاعا ءومىر كورسەتەيىن دەگەن شىعار. سول وق پەن وتتان ساۋ قايتقان جانىمىزدى وسى اششى سۋ الار دەيمىسىڭ؟ - دەپ قىسقاندا دا يىلمەدى. كەلەر جىلى فەرما ەمەس، بۇكىل شارۋاشىلىق، اۋداننىڭ ماڭداي الدى شوپانى بولۋىڭ ءۇشىن دەپ بوپسالادى، ءمىز باقپادى. ءوزىنىڭ كەمپىرىنىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن كوتەرتپەك بولىپ ەدى، قىڭبادى. ءبىر كەزدە: «اناۋ جالعىز ۇلىڭ تۇرسىن امان-ەسەن وقۋىن ءبىتىرىپ كەلىپ، كەلىن تۇسىرىپ بەرسە، سونان سوڭ نەمەرەلى بول دەپ تىلەيمىز. سول شىركىننىڭ سۇندەت تويىن تويلاۋدى كورسەتسىن بىزگە!» دەپ سۇڭقىلداسىن. جالعىز ۇلدىڭ ءوزىن ايتىپ قانا قويسا، بالكىم، كونبەي دە كەتەر مە ەدى، بولاشاق نەمەرە دەگەندى ايتقان كەزدە ىشەك-باۋىرى تۇگەل ەزىلىپ كەتە جازداپتى. ورتا كەسە اراقتى قولىنا قالاي العانىن بايقاماي دا قالعان. «تاۋەكەل دەپ تاس جۇتتى». تاستان قاي جەرى كەم، وڭەشىن، ودان سوڭ اش ىشەك، توق ىشەكتەرىن ارالاي جۇگىرگەن كۇيدىرگى اعىن، تۇلا بويىن جالىنىمەن باياعىداعى ادەتىمەن ءبىر شارشىپ ءوتتى، ەلدە «نەگە ءىشتىم» دەگەن ۇرەي مە، ايتەۋىر، ىشكەن سۇيىق زاتى دەرەۋ تاسقا اينالعانداي ۇلتابارىنىڭ باسىنا كەلىپ، دومبالدانىپ باتا باستاعان. قايتىپ تاتىپ المادى. نەبىر ءسوز ايتىلسا دا كارى ەمەننىڭ بۇتاعىنداي مايىسپاعان. قىمىزعا قىزىپ، اراققا ماسايعان جىگىتتەر، باياعى كوكپارشى كۇندەرىنەن ءالى ءۇمىت ۇزە قويماعان مۇنىڭ تۇستاستارى «اۋپ!» دەسىپ اتقا مىنگەندە بۇل دا دوداعا تۇسەردەي ماما اعاشتان كەرتوبەلدىڭ شىلبىرىن شەشتى. العاشىندا ەگدە تارتقان جىنى قوزىڭقىراپ، توپقا سۇعىنا كىرگەن. باس-سيراعى تۇلدىرلانىپ، ەرتەدەن بەرى سۋدا جاتقان كوك سەركەنى - سەركە ەمەس، كوك تۇلىپقا جاسىرعان قازىناداي تامام اتتى جۇلمالاسىپ كەلىپ، جۇلقىسىپ كەلىپ، تارتقىلاسىن-اي. تاقىمعا سالىپ، الا جونەلۋدى ءبارى دە دامەتكەنمەن ەشقايسىسى جىبەرەر ەمەس. و باستا، كوك لاق بولىپ تۋعاندا. ماڭدايىنا ادامداردىڭ ەكى ەت اسىمداي ۋاقىت وسىنداي قىزىعى ءۇشىن جان ءتاسىلىم بولۋ جازىلعان سورلى كوك سەركەنىڭ كوك ءجۇنى، ۋىس-ۋىس كۇيى بىرت-بىرت جۇلىنىپ، اركىمنىڭ قولىندا كەتىپ جاتتى. بەلدى اتتار جان-جاققا مىقشيا تارتىپ، قامشىلارىن اۋىزدارىنا كولدەنەڭ تىستەپ العان جىگىتتەردىڭ قارۋلى بىلەكتەرى ىشقىنا جۇلقىعاندا كوك سەركەنىڭ جىلىكتەرى بىرت-بىرت سىنعان. تاكەڭ دە قىزدى-قىزدىمەن كوكپاردىڭ ءبىر پۇشپاعىنا جارماسا بەرىپ ەدى، قيعاشتاي سىنىپ، تەرىنى تەسىپ وتكەن اسىقتى جىلىكتىڭ جارىقشاعى الاقانىن سويىپ تۇسكەن! باعانادان ءولىپ-ءتىرىلىپ، جۇلقىسىپ جۇرگەندەردىڭ قولى نەگە جارالانبايدى، نەگە سىنعان سۇيەك مۇنى تاپتى؟ «مۇمكىن اۋليەمىزدىڭ ەسكەرتۋى شىعار». تايكەلتىر امان-ساۋىندا مالىنا، ۇيىنە قايتپەك بولدى. توي يەسىنە دە جولىققان جوق، الاقانىنىڭ جاراقاتىن قول ورامالىن جىرتىپ بايلادى دا ات باسىن اۋلىنا بۇرعان. بۇرىنعىداي اۋليە باباسىنىڭ زيراتىنا سوقپاي، ۇيىنە شالعاي دا بولسا وراعىتىپ باسقا جاعىنان كەلدى. تاعى دا ازعىن سۋدان اۋىز ءتيىپ كەلگەنىن بىلدىرمەي وتپەك بولعانداعىسى. قولىنىڭ جاراقاتىن جىلى بۇلاقتىڭ سۋىمەن جۋىپ جىبەرسە، ۋشىقپاي تەز جازىلار ەدى، ءبىراق وعان دا جۇرەگى تۇسكىردىڭ داۋالاماعانى.
ورىستە جاتقان وتارىنا جەتكەن سوڭ جانابىلدىڭ ونسىز دا ءجىپسىز بايلانعانداي بولىپ ارەڭ تۇرعان كەنجەقاراسىنا «ازاتتىق» بەرىپ، كەرتوبەلدىڭ اۋىزدىعىن العان. بالامىسىڭ دەگەن، جەردىڭ قيىندىعىنا، تاۋلى جەردىڭ قيالى-بەتكەيلىگىنە قاراماي كەنجەقارا اتتى ساۋىرعا ءبىر سالىپ، جونەپ بەردى. «ساۋ بولىڭىز!» دەۋگە شاماسى ارەڭ كەلگەن.
تاكەڭ الىستاعى جوتانىڭ باسىندا وتىرىپ، دۋماندى تويلى اۋىلعا قاراي جانار تىكتەدى. كوكپارشىلار اۋىلدىڭ شىعىس جاعىنا قاراي قوزى كوش جەردەن قارا نوپىر بولىپ كورىنەدى. «شاماسى، جاناتۇرمىستىق جىگىتتەردىڭ اۋىلىنا قاراي اسا جونەلۋگە بىرەر بەلەگىر قالعان كەزدە ءبىزدىڭ جىگىتتەر دە تابان تىرەسە ارپالىسىپ، قيدالاسىپ جۇرگەندەي. ءدال وسى اقشام مەن ەكىنتىنىڭ اراسىندا ايلاسىن اسىرعان جاق اكەتپەك. ءاي، وڭشەڭ ىنجىقتار، شىنىمەن كوكپاردان ايىرىلىپ، قولدان بەرىپ قاراپ قالماسا نەتتى!» دەپ كىجىندى ول اۋىلداستارىنا. سول كەزدە قالىڭ توپتىڭ ىشىنەن ءتورت-بەس اتتى ءبولىنىپ شىعا بەرگەن. جۋان قۇلا مىنگەن بىرەۋسى كوكپاردى تاقىمعا باسىپ، قايتادان ەڭىستەتە زاۋلادى. «اي، كارى تارلانىم-اي، مىناۋ قيسىق اياق قابىل عوي! تارت، تارت!» تاكەڭ جان-جاعىنا قاراپ، شىعىپ كەتكەن ءوز داۋسىنان ۇيالىپ قالدى. قالعان بەس-التى اتتى قۋعىنشىلاردىڭ جولىن ادەيى بوگەپ، قۇلانىڭ شىعانداپ كەتۋىنە جاعداي جاساپ كەلە جاتقانىن بۇل جازباي باعامداپ وتىر. ەڭىسكە قاراي جوڭكىگەن قالىڭ اتتى - قاشقانى بار، قۋعانى بار تولايىمەن اقتارىلىپ، سايعا ءتۇسىپ، كوزدەن قالقالاندى.
ءوز-وزىمەن لەپىرىپ، اسىپ-تاسىپ وتىرعان تاكەڭنىڭ كوڭىلى وسى كەزدە سۋ سەپكەندەي باسىلعانى. سەبەبى جانارى كوكپارشىلاردى جوعالتىپ العان سوڭ قىدىرىستاپ بارىپ ويدا جوقتا اۋليەنىڭ بەيىتىنە تۇسكەن. «اي، سىرتىنان وراعىتىپ وتكەنمەن ارۋاق شىركىن مۇنىڭ وتكەن جولعى ۋادەسىندە تۇرماي قارا باسىپ كەلگەنىن بىلمەي، سەزبەي جاتىر دەيسىن بە؟ سەزەدى عوي، سەزبەسە اۋليە بولا ما؟! «سۋعا كەتكەن تال قارمايدى» دەگەندەي، تاكەڭ جۇگىنىپ وتىرا قالىپ، ۇيرەنشىكتى سۇرەنى سۇڭقىلداتسىن كەلىپ. اۋەنىن ادەمىلەپ، ءار ءسوزىن ناقىشىنا كەلتىرە ەرەكشە ءبىر بەرىلە، باپپەن وقىدى. ۋادەدە تۇرا الماعانى ءۇشىن كەشىرىم سۇراپ، كىشىرەيگەندەگىسى.
ول بارلىق ءراسىمىن جاساپ بولعانمەن، كوڭىلى قۇرعىر تىنشىمادى. الدە نەگە الاڭداپ، بەرەكەسى بەك كەتكەن. تويلى اۋىلدىڭ قىزىعىنا قۇمارتقانى دا دەمدە باسىلدى. «اي، توبەڭنەن جۇرگىر، بەگىم قۋ-اي، بيىلعى ازاپقا سالىپ قويعان!» وسى جازدىڭ قىزىعى بۇعان قىزىق ەمەس - كەرىسىنشە بۇكىل تىرشىلىگىنىڭ ۇيرەنشىكتى، قامسىز اعىسىن بۇزىپ كەتكەن قىرسىق بولدى.
ەندى، مىنە، سونىڭ زاردابىن تارتىپ، ومالىپ وتىرىسى مىناۋ.
تويشى اۋىلدان بەرى قاراي جالعىز اتتىلى شىقتى، شاماسى اقكۇمىس بولسا كەرەك، «ە، ول دا وتىرا الماعان عوي، بايعۇس. جاڭا مالعا ءوزىم بارارمىن، اسىقپاي كەلەرسىڭ» دەپ ايتپاعانىنا وكىندى.
سونان سوڭ جانابىلدىڭ باعاناعى ءسوزى ەسىنە ءتۇسىپ، ءبىر ءتۇرلى راقاتتانا جىميىپ قويدى. بولاشاقتا ءتۇرى-ءتۇسى وزىنە بەيمالىم نەمەرەلەرىن قالاي ەركەلەتىپ، قالاي موينىنا مىنگىزىپ جۇرەتىنىن كوز الدىنا ەلەستەتتى. «ە، نە بولسا دا بولار، تەك جولىنا قاراعان جامان ۇل امان-ەسەن وقۋىن ءبىتىرىپ كەلسە ەكەن».
باعاناعى ورتا كەسە اراقتىڭ كەسىرى مە، الدە ەكى جاستىڭ بىرىنە كەلگەندە كوكپار تارتايىن دەپ بويىن الدىرعان با، اۋىلىنىڭ جانىنداعى بيىك دوڭعالدا جامباستاپ جاتىپ كىرپىگى ايقاسىپ كەتىپتى. «وسى بالەنى نەگە ءىشتىم» دەپ بۇگىن ءبىر باسىنا ارتىقتاۋ ۋايىم جەگەندىكتەن بە تۇسىنە... اراق دەگەن پالەكەتتىڭ كىرگەنى. الدە قيسىق اياق قۇرداسى ءابىلدىڭ، الدە مايدانداس دوسى جانابىلدىڭ ۇيىندە مە-اۋ، ايتەۋىر ءبىر ۇيدە دۇرىلدەگەن توي ءوتىپ جاتىر ەكەن دەيدى. كيىز ءۇيدى قويىپ، كەڭ جازىققا سىيماي وتىرعان تويشى جۇرت گۋ-گۋ كوڭىلدى. ءبىر عاجابى، نە كارى، نە جاس بىردە-بىرەۋ... اراق دەگەن پالەكەتتى ۇرتتاپ المايدى ەكەن دەيدى. ۇرتتاپ العاندى قويىپ، قارا شەشەك دەرتىنەن جاندارى قالعان كىسىلەردىڭ سول اۋرۋدىڭ اتىن اتاۋعا قورقاتىنى سياقتى «اراق» دەگەن ءسوزدى ايتقان جاننىڭ ءوزىن ورتالارىنان الاستاپ، قۋالايدى ەكەن دەيدى.
ءبىر ۋاقىتتا عازيز سورلى كەلىپ، تويشىلارعا قوسىلادى. كوزىنىڭ وتى ءسونىپ، اياعىن ازەر باسادى. سويتسە... عازيز ۋداي ماس ەكەن دەيدى.
- ۋا حالقىم، مەن ءبارىبىر ەسى اۋىسقان اداممىن عوي. سوندىقتان جالعىز مەن ماسايىپ، جارتى ەسىمدى ودان ءارى جوعالتسام سوگە كورمە. ەلىم ەسىن جيسا مەن - قۇرباندىق كوك سەركەشىڭمىن! - دەپ تاعى دا ەستى ءسوز ايتقان ەكەن دەيدى...
تايكەلتىر الدە ءبىر ادەمى اۋەننەن ويانىپ، مىناۋ قىزىق تۇستەن كەيىن ءوز-وزىنە كەلە الماي ءبىراز جاتتى. «اپىر-اۋ، سىزىلتىپ ءان سالىپ تۇرعان كىم بولدى بۇل؟ « الدە قىز، الدە كەلىنشەكتىڭ سىلدىرلاعان كۇمىس ءۇنى. ءبىر ءتۇرلى تانىس اۋەن. «ە، «قاماجاي» ەكەن عوي.
«قاماجاي ۇيدە وتىرىپ كەرىلەدى،
اياعىن ءبىر باسۋعا ەرىنەدى، ەرىنەدى...»
«بارەكەلدى، ءانشى-اق ەكەن. اپىر-اۋ بۇل كىم بولدى ەكەن، يەن تاۋعا كەلىپ، «قاماجايلاتىپ» جۇرگەن؟»
ول باسىن كوتەرىپ جان-جاعىنا قاراعان. ءۇيىنىڭ جانىنداعى بيىك دوڭعالدى، ءوز وتارىن، سونان سوڭ اناۋ سايدا جاتقان جىلى بۇلاقتى، بۇلاق باسىنداعى اۋليەنىڭ زيراتىن... ءبارىن، ءبارىن دە تەز شولىپ ءوتتى.
سويتكەنشە قويدىڭ شەتى ءدىر ەتىپ، ۇرىكتى دە ىعىسىپ بارىپ، ۇدىرەيىسە قاراپ تۇرىپ قالدى. ۇيرەنشىكتى ادەتىمەن تاكەڭ دە ايتاقتاي ورنىنان تۇرعان. سۋماڭ قاققان ءبىر قارا ءيت يەك ارتپادان شىعا كەلدى. «استافيراللا! يتتەن باسقا ءتىرى جاندى كورسە كوزى شىقسىن!» شىققىر كوزى ادامنىڭ بەينەسىن بۇزىپ كورسەتىپ، تاس كەرەڭ بولعىر قۇلاعى ويدا جوقتا ءبىر ءاندى جەردىڭ تۇبىنەن ءوزى تارتىپ تۇرماسا... ءبىر قىرىنداي شاۋىپ بارا جاتقان تىرشىلىك يەسى - قارا ءيت، جانە «قاماجايدى» ايتىپ بارا جاتقان دا سول ءىيت.
ول كوزىن ۋقالاي، قۇلاعىن شۇقىدى. اپ-انىق. قارا ءىيت «ال قايتەسىڭن؟» دەگەندەي بۇتانىڭ تۇبىنە بارىپ، بۇتىن كەرىپ ءسال تۇردى دا، جورتا جونەلدى. جاي بارا جاتقان جوق، اندەتىپ بارادى.
«باسىندا قاماجايدىڭ ءبىر تال ۇكى،
ايرىلىپ، قاماجايدان بولدىم كۇلكى، بولدىم كۇلكى.
اح-حاۋ، حاۋ-ليل-ليلا-اۋ، حاۋ-ليل-ليلا-اۋ...»
تايكەلتىردىڭ كوزى قاراۋىتىپ، قۇلاعى شىڭىلداپ، باسى اينالىپ كەتتى. «و، ارۋاعىڭنان اينالايىن، اۋليەم! كورسەتپەگەنىڭ قالمادى-اۋ. قاڭعىپ جۇرگەن قارا ءىيتتىڭ «قاماجايدى» اندەتتى دەگەنى نە سۇمدىق؟! جازدىم، جاڭىلدىم مەن بەيباق! ەندى سول شىركىندى ىشسەم اتاۋ كەرەمدى ىشەيىن. قاسيەتىڭنەن اينالايىن، بابام، كەشىرە الساڭ، كۇناكار پەندەڭدى، ءناپسىسىن تىيا الماعان بەيباعىڭدى ءبىر جولعا كەش! ەندى قالعانى كوزىمە جىن-پەرىنى ەلەستەتۋ مە ەدى؟!»
ول ەتپەتتەپ جاتا كەتىپ، تاڭىرگە دە، اۋليە-انبيەلەرگە دە ءتىلى جەتكەنشە جالبارىندى. پالەن جىل بويى كەۋ-كەۋمەن ۇيرەنىپ، كەزدەسكەندە ەسەسىن جىبەرمەگەي كارى دوسى - اراقتى قايتىپ تاتىپ الماسقا ءۇزىلدى-كەسىلدى سەرتىن بەرىپ جاتتى.
- وۋ، وتاعاسى، نە بولدى يەن دالادا ەتپەتتەپ جاتىپ؟ - اقكۇمىس ەكەن. اتىنان دومالاي ءتۇسىپ جاتىر. - بىسمىللا، بىسمىللا، بايعۇس-اۋ، اۋىرىپ قالعانسىڭ با؟ قان-ءسولىڭ بەتىڭنەن قاشىپ كەتىپتى عوي!
- بايبىشە، جالعىزىمنىڭ اتىن اۋزىما الىپ انت ەتەيىن، ەندىگى كورمەگەنىم اراق بولسىن.... بۇگىن تاعى دا ەپتەپ اۋىز ءتيىپ ەدىم... سودان جاڭا ءبىر قارا ءىيت كەلىپ... «قاماجايدى» ايتقانى...
- بىسمىللا، مىنا باتىر نە دەيدى، ءتاڭىرىم-اۋ! ساۋ ەمەس قوي مىناۋ! ەندى نە كۇيگە ۇشىراتتىڭ، جاراتقان-اۋ! - اقكۇمىس بايعۇستىڭ ءونسىز دا دايار تۇرار كوز جاسى جانارىندا مولدىرەي قالىپتى.
- ساۋمىن، بايبىشە، ازىرگە ساۋمىن! ءبىراق، جاڭا عانا ءبىر قاڭعىعان قارا ءيتتىڭ «قاماجايدى» اندەتىپ كەتكەنى راس.
* * *
تايكەلتىر دە ەلمەن بىرگە امان-ەسەن، اۋىرماي-سىرقاماي-اق جايلاۋدان تۇسكەن. «ەل قۇلاعى - ەلۋ»، ءسوز جاتا ما، «قاماجايدى» ايتقان قارا ءىيت تۋرالى كۇلكىلى اڭگىمە بۇكىل اۋىلعا تەز تاراعان.
- ە، ول ءبىزدىڭ ۇشار ەمەس پە؟! قاراقات تەرە بارعاندا كىشكەنە راديوقابىلداعىشىمدى موينىنا بايلاپ قويعانبىز، - دەپتى ءبيسارىنىڭ كىشكەنە بالالارى...
«قارا ءىيتتەن قورقىپ، بولماسا اۋليەنىڭ كارىنەن قورقىپ قويدى دەيسىڭ دەرمە اراقتى؟ جوق، مىسقالداپ كىرىپ بويدى، سونان سوڭ ويدى الار بۇل ىندەتتەن قۇتىلۋ ءۇشىن اركىمنىڭ جۇرەگىنىڭ باسىندا وتىرار ءوز اۋليەسى بولۋى كەرەك» دەپ تاكەڭ جۇرتقا سالاۋاتتى ادام بولىپ اقىل ايتادى ەكەن بۇل كۇندە.
1984-جىل
