دۇكەنباي دوسجان. كەشىرىم - اڭگىمە
قور بولعانى ەمەي نەمەنە. ارەدىك اباقتى كۇزەتشىسى كەرزى ەتىگىمەن جەر ەڭبەگىن ويىپ جىبەرە جازداپ، ءدۇرس-ءدۇرس باسىپ كەپ، شالدىرلاتىپ قۇلىپتى بۇرايدى، شيىق ەتكىزىپ ەسىكتى اشادى.
«تۇتقىنداعى اۋەزوۆ، تۇرەگەل، جاۋاپقا ءجۇر!» - دەيدى قارلىعىڭقى ۇنمەن. قىر سوڭىنا ىلەستىرىپ اكەپ جارىعى سىعىرايعان تەرگەۋشىنىڭ بولمەسىنە ەنگىزەدى، تاقتاي ورىندىققا شوميتىپ وتىرعىزادى. ءموليىپ وتىرا-وتىرا بەلى سىرقىرايدى. ءبىرازداسىن بۇيرا شاش، قوڭقاق تاناۋ، قىزىل جاعالى، ايقىش-ۇيقىش قايىس بەلدىك بۋىنعان تەرگەۋشى كەلەدى. بۇگىنگىسى گايكوۆيچ، كەشەگىسى مارسەلسكيي ەدى. ەۆرەي حالقى قىرىق جىل قىرعىن بولىپ، جەر ءۇستىن توپان سۋ قاپتاسا دا جەر بەتىنىڭ جىلى-جۇمساعىن، جىلىكتىڭ كەمىك باسىن قامتىپ، قاعاز ۇستىنەن كۇنەلتىپ، زامانعا ەش بەلىن بەرمەيدى. قايدا قاشساڭ دا، كوجەسىن ازەر تاۋىپ ىشكەن كەدەيدىڭ دە، اۋزىنان اق مايى اققان بايدىڭ دا، اسقاننىڭ دا، تاسقاننىڭ دا، ساسقاننىڭ دا - الدىنان ەۆرەي شىعادى. وسى مەزەت ءوزىنىڭ سۇيىكتى جازۋشىسى ستەندالدىڭ «ەۆرەي» اتتى اڭگىمەسى ەسىنە ورالدى. تاشكەندە جۇرگەندە، جۇمىستان قالت ەتىپ قولى بوساي قالعاندا ەرتەلى-كەش الگى اڭگىمەنى قازاقشالاي باستاعان ەدى. اباقتىعا جابىلار الدىندا، ءۇيدى تىنتىگەن قىزىل جاعالىلار سول «ەۆرەي» مەن ءوزىنىڭ اپتيەكتەي عىپ اياقتاپ قالعان «سۇعاناق سۇر» حيكاياتىن حاتتاپ الىپ كەتىپتى. سودان بەرى ۇشتى-كۇيلى جوعالدى، تابىلمادى.
گايكوۆيچتىڭ جارىقشاق ءۇنى سەلك ەتكىزدى.
- مۇحتار ومارحان ۇلى، الاش پارتياسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى قازاق دالاسىن ۇلى رەسەي پاتشالىعىنان ءبولىپ، دەربەس فەدەراسيا قۇرامىز دەپ باس قۇراپ، تالقىلاپ، لەنين كوسەمگە دەيىن جولىعىپ ەلدى شۋلاتىپ باياعى حاندىق ءداۋىردى قالپىنا كەلتىرسەك دەپ ءولىپ-وشتىڭدەر ەمەس پە! جاسىرماي الدىما جايىپ سال.
- دەربەس فەدەراسيا قۇرۋ دەگەن رەسەيدەن مۇلدەم ات قۇيرىعىن كەسىسۋ ەمەس، تەڭ قۇقىقتى، تەڭ يىقتى، مۇددەلەس تاتۋ-ءتاتتى كورشى بولامىز دەگەندىك.
- شەتەلگە قاشىپ كەتكەن مۇستافا شوقاي، ءۋالي ۆاليدوۆ دەگەن شەتەل شپيونىمەن نەگە بايلانىس جاساپ شالا بۇلىندىڭدەر؟
- شالا بۇلىنگەن دانەمەمىز جوق. الاش پارتياسىنىڭ دەربەس رەسپۋبليكا بولساق دەگەن دايىن باعدارلاماسى بار. وندا بارلىعى ەگجەي-تەگجەيلى باياندالعان. 22 -جىلى الاش پارتياسى تاراتىلعاننان كەيىن لەنيننىڭ ءوزى پارتيا ليدەرلەرىن جازالاۋدان قۇتقارىپ، توڭكەرىسشىل ۇكىمەت امنيستيا جاساسىن، قاجەتتى قىزمەتكە پايدالانسىن دەگەن قاۋلىسى بار.
گايكوۆيچ قانىن ىشىنە تارتىپ سۇرلاندى.
- تۇتقىنداعى اۋەزوۆ، الداۋسىراتپاڭىز!.. لەنيننىڭ اتىن جامىلىپ بۇلتالاققا سالماڭىز!.. قوي تەرىسىن جامىلعان قاسقىرلار كىلەڭ!.. ايتپادى دەمە، وسى رايىڭنان قايتپادىڭ بار عوي سىز اباقتىدا شىرىتەمىن، توڭكەرىسكە، قىزىل بالشابەككە قانى قاس دەگەن قاۋلى شىعارىپ، قىر سوڭىڭنان ءومىرى قالمايتىن قوڭىراۋ ىلەمىن! ايتپادى دەمە!..
تەرگەۋشىنىڭ ءارى-بەرىدەن جانارى ءجىپسيىپ، ەرىنى قيعاشتانىپ، ىزاعا بۋلىققانى سونشا - قيسىق ەزۋىنىڭ جيەگىنەن ءاپپاق كوبىك كورىندى. مۇحتاردىڭ قان قىسىمى كوتەرىلىپ، قۇلاعى شۋلاپ، ءبىر ءسوزدى ەستىسە، كەلەسى ءسوزدى ەستىمەي قينالدى.
الدەن ۋاقىتتا ەسىن جيناسا... سول باياعى قاراڭعى قۋىس، تار بولمەسىندە، سىز بۇرىشتاعى اعاش توسەكتە جارقاناتقا ۇقساپ شوميىپ وتىر ەكەن. الگىدەگى تەرگەۋشىنىڭ زارلەنە قۇلاعىنا ءتونىپ: «رايىڭنان قايتپادىڭ بار عوي - اباقتىدا شىرىتەم» دەگەن ءسوزى قۇلاعىنان زىڭ-زىڭ ەتىپ ەش جۋىلىپ بولمادى. كۇزەتشى سالدىراتىپ قۇلىپتى ەكى بۇراپ اشتى. تەمىر توستاقپەن قۇمىق بوتقا، ءبىر تۋرام قارا نان اكەلىپ توسەگىنىڭ باسىنا قويدى. ەرتەڭگىسىنەن ءنار تاتپاي، وزەگى تارتىپ تۇرسا-داعى تەمىر توستاققا قول سوزبادى. سىلەيگەن قالپى وتىرا بەردى، ىشتەي كۇبىرلەدى.
«سوندا قالاي؟ الاش پارتياسىنىڭ كوسەمدەرىنە امنيستيا جاريالاپ، توڭكەرىس شارۋاسىنا پايدالانىڭدار دەگەن لەنيننىڭ پارمەنى - اناۋ، ساياساتتان، توڭكەرىس ۇستانىمىنان تاس كەرەڭ مىلقاۋ شالاساۋاتتى ەۆرەي تەرگەۋشىسىنىڭ ءسوزى - مىناۋ... ەكەۋىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. الماتى مەن ماسكەۋ اراسى ايشىلىق جول، زامان تۇزەلەدى دەگەنشە وسىناۋ قاراڭعى قاپاستا جاتىپ ءومىر جاسىم وكسيتىن بولار... تاقتاي توسەكتە جاتىپ-جاتىپ جامباسىم تەسىلەتىن شىعار...»
سۋىپ قالعان قۇمىق بوتقا تاماعىنان وتپەدى. تەمىر توستاقتى سالدىر ەتكىزىپ تاس ەدەنگە قويا سالدى. توسەگىنە قيسايدى. اباقتىنىڭ سىرتىنداعى تاس كوشە، كوشە جيەگىندەگى مالىنعان اعاش... ادام اياعى سيرەگەن قالا سىرتىنداعى ەگىستىك اڭىز... قارى كەتىپ، كوگى قىلتيعان شۋاقتى بەل-بەلەستەر كوز الدىنا ەلەستەپ كىلكىپ تۇرىپ العانى. مىگىرسىز ماڭ دالانى ويلاسا-اق - بالالىق، بوزبالا شاعى كوز الدىنا قالقىپ شىعا كەلەدى. شالعىنى بۇراتىلعان ءبورىلى، بيدايىعىنان بوتا تۇسسە كورىنبەيتىن كوكپەنبەك جيدەباي، تاستاي سۋى تاستان قۇلاپ اعاتىن كۇركىرەۋىك، جاسىل بەلەس، جالاڭاياق جۇگىرگەن بالالىق شاق كىلكىپ، قالقىپ كوز الدىنا كەلە قالعاندا... ويپىرم-و-و-وي!.. نە دەگەن كوركەمدىك دەسەڭشى!.. بوياۋ-بەلگىسى اق قاعازداعى مولدىرەگەن سۋرەتكە ۇقساۋشى ەدى.
سول تۋعان جەرگە، تۋىسقان، باۋىر اعايىنعا «تىندىرامىن... جازامىن... قازاقتى دۇنيەگە دابىرايتامىن» دەگەن مول-مول پەرزەنتتىك ۋادەسى بار ەدى.
سول باياعى قارىزىڭدى وتەيمىن دەگەن پەرزەنتتىك ۋادەسى قايدا، بۇل - قايدا؟ تاقتاي توسەك، تار قاپاستا قامالىپ جاتىپ جاپ-جاسىل جايلاۋدا قالعان، ۇمىتىلا باستاعان جاپ-جاسىل ارمانى ەندى قايتىپ قاي كەزەڭدە ىسكە اسپاقشى! الدە وسىناۋ ءيت تىرشىلىكتىڭ جەتەگىندە ءجۇرىپ جوعالا ما؟
باياعىدا، باياعىدا ەمەس-اۋ، كەشەگى توڭكەرىستىڭ سوڭىن الا قارقارالىعا قاراعان ەلدىڭ شەتىندە داعاندەلى وزەنىنىڭ بويىندا، كوكشەتاۋ، دۋانا تاۋىن باسىپ وتەتىن كەرۋەن جولىنىڭ جيەگىنەن، قىر بەتكەيدە جەتىمسىرەپ تۇرعان كەسەنە تامدى كورىپ ەدى.
ۇزىنقۇلاق ءسوز ۇستاعان كاريادان سۇراعان. «كىمنىڭ باسىنا سوعىلعان تام»،-دەپ. سوندا كوكىرەگى كومبە اڭگىمەشىل كاريا ەسكى اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعارىپ تومەندەگىشە توگىلدىرگەن.
«قازاق قازاق بولعالى ىرگەسىنەن جاۋ، ەل ىشىنەن داۋ ءۇزىلىپ كورمەگەن» دەگەن. «جەرىنىڭ كەڭدىگى، مالىنىڭ كوپتىگى سىرتتاعىنىڭ كوز قۇرتىن جەگەن. قيت ەتسە شىعىسىنان قىتاي بوعدىحانى، تەرىستىگىنەن قالماق قوڭتايشىسى، جوڭعار جاركەلەنشى، باتىسىنان باشقۇرت، ورىس وتارشىسى، تۇستىگىنەن قوقان قوقيماسى، حيۋا لاشكەرى قول توڭكەرىپ جەتىپ كەپ تۇرعانى. تىنىش جاتىپ، قامسىز ۇيىقتاۋ ۇمىتىلعان. قولى باسىم جاۋ قازاقتىڭ قازانىن توڭكەرىپ، شاڭىراعىن قاۋساتىپ، بەسىگىن شاعىپ شالەكەيىن شىعاراتىن. و زاماندا قازاق قارىنداس جۇزگە بولىنبەپتى. تۋ سىرتىنان سارى ماساداي ىزىڭداپ سايلانعان جاۋ، قول توڭكەرىپ، شاڭىراقتى كۇيرەتىپ شىداتپاعان سوڭ ءاز-تاۋكە بيلەرىن جيىپ ءپاتۋا جاساپتى».
«جەرىمىز كەڭ، ءبىر شەتىنەن جاۋ شاپسا كەلەسى شەتىنەن كومەك قولى جەتكەنشە التى ايشىلىق جول، ات ۇستىندە تەپەكتەۋمەن ءومىرىمىز ءوتتى. ەسىمىز باردا ەتەگىمىزدى جيناپ، ءجۇز-جۇزگە بولىنەيىك. ۇلى ءجۇز وسىنشاما رۋدىڭ باسىن قوسىپ قىر بەتكەيدەگى قىرعىز، حيۋا لاشكەرىنە، شىعىستاعى قىتاي قوڭتايشىسىنا اباي بولسىن؛ ورتا ءجۇز سايىن سارى ارقانى يەلەنىپ جوڭعار مەن قالماققا قارسى تۇرسىن؛ كىشى ءجۇز رۋلارى باتىستان ءۇڭىلىپ جەتكەن دۇشپانمەن بەتتەسسىن؛ سىرت جاۋعا توتەپ بەرسە - وزىنە سىن، توتەپ بەرە الماسا - بىلايعى قارعا تامىرلى قازاق جەتەر جاردەمگە!» - دەپ باتالاسىپتى.
و زاماندا ايتىلعان ءسوز - اتىلعان جەبە. حاننىڭ اۋزىنان شىققان ءپاتۋا تالقىلانبايدى. «ماقۇل، سوزىڭە تۇردىق، حان يەم!»-دەسىپ نەشەمە باتىر اتا جۇرتى، قازاق قارىنداسى جولىنا باسىن بايگەگە تىگىپتى.»
«ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى ون سەگىزىنشى عاسىردا قازاق قارىنداستىڭ باسىنا قاراسپانداي كۇن تۋعان. قالماق قوڭتايشىسى قىتاي زەڭبىرەگى مەن شۆەد وت ءدارىسىن تەڭدەپ الىپ، مۇزداي قارۋلانىپ تەرىستىك بەتتەن ەرتە كوكتەمدە ىرگەنى تۇرە ءتيىسىپتى. ۇلى جۇتتان جىلىك مايى ۇزىلىپ قىستان ازەر شىققان ورتا ءجۇز رۋلارى زەڭبىرەكتى دۇلەي جاۋعا توتەپ بەرە الماي داكەشە ىدىرادى. توز-توزى شىعىپ اقتابان شۇبىرىندى، القا كول سۇلاماعا تۇسەدى. سەلەۋلى سارى ارقا، جەتىسۋ بويىن قىزىل الا قان جۋادى، ەل الاشاپقىنعا تۇسەدى.»
«ءوستىپ ەتەگىمىز ءتۇرىلىپ، بوكسەمىز كورىنىپ قاشا-قاشا جەر تۇبىنە جەتەمىز بە، الدە شىلدىڭ قيىنداي پىشىراپ جەر بەتىنەن وشەمىز بە؟.. نەعىلامىز؟ قارسى تۇرىپ قايرات قىلاتىن ۋاقىت جەتتى!..» مۇنى ايتقان ءابىلمانسۇر-ابىلاي ماڭايىنا ءار رۋدىڭ باتىرىن ۇيىستىرىپ اتقا قونىپتى. اڭىراقاي شايقاسىندا كىشى ءجۇز ساربازدارىن باستاپ كەلگەن ءابىلحايىر حاندى باس قولباسشى ەتىپ، قالماقتىڭ بەتىن ءبىر قايىرادى. باتىرلاردى ارۋاق كوتەرىپ، جولى وڭعارىلا باستايدى. تەرىستىكتە قىتايدان قارۋ الىپ، ويراتقا ارقا سۇيەگەن قالماق، ىستىقكول شۇرايىنان ورىستى بەل تۇتقان قىرعىز قىرداعى قازاققا ءار جىلدارى قول توڭكەرىپ، ات ويناتىپ ابىلايدى تىنىش جاتقىزباپتى. جويقىن ۇرىستا حاننىڭ وڭ جاعىندا ءجۇرىپ، جاۋ جۇرەگىنىڭ وتىن الىپ شانىشقىلى بەردىقوجا كوپ قايرات كورسەتكەن ەكەن. ابىلاي جيىرما جاسىندا حان سايلانىپ، قىرىق سەگىز جىل كوكشەتاۋدا تابانى تايماي، باعى قايتپاي حان بولىپ، الپىس سەگىز جاسىندا، جۇما كۇنى، ارىس دەگەن وزەنىنىڭ بويىندا، سارتتىڭ قورعانىندا قازا تاۋىپ، سول قورعان حان قورعانى اتانىپ قالدى.»
«بەردىقوجا - ەلدەن اسقان ساداقشى، قول مەرگەن بولىپتى. جەكپە-جەككە شىققان ايىر قالپاقتىلاردى وسىلاي بەتتەسىپ كەلگەندە داۋىس جەتەر جەردەن جەبەمەن تۇسىرە بەرىپتى. بەت قاراتپاپتى. قىرعىز ماناپتارى سادىر، سودان كەيىنگى ەسەنقۇل ءجۇز قارالى باتىرىن تۇسىرگەن بەردىقوجاعا ولەردەي وشتەسىپتى.»
«بەردىقوجا بالالارىن سىناعاندا، بىلايشى سىنايدى ەكەن. ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ءبىر-بىرىمەن تەتەلەس تۋعان ءۇش بالاسى بولىپتى. ءبىر پىشاقتى سابىن جەرگە تىرەپ، ۇشىن جوعارى قاراتىپ، بالالارىنا: «انا جاقتان دومالاپ كەلىپ، مىنا پىشاقتىڭ ۇستىنەن وتىڭدەرشى»، - دەيدى ەكەن. ۇلكەن ەكى بالاسىن دومالاپ كەلۋىن كەلىپ، ءدال پىشاققا جاقىن كەلگەندە تايقىپ، جالتارىپ اۋنايدى ەكەن. كەنجەسى پىشاقپەن جۇمىسى جوق، جالتارماي اۋنايدى ەكەن. پىشاقتىڭ ءوزىن جالتارتادى ەكەن.»
«بەردىقوجانىڭ موينى ەرەكشە ۇزىن بولىپ، قىرعىزدار قازىق مويىن اتاپ كەتىپتى. ەسەنقۇل ماناپ قامسىز جاتقان قازىق مويىندى قايتسەڭ دە تۇتقىنداپ اكەل دەپ ءبورىباي ەسىمدى قانىشەرىن باس قىلىپ، قول جۇمسايدى. بۇل ۋاقىتتا ابىلايحاننىڭ، ونىڭ دۇلەي سەرىكتەرى قابانباي، بوگەنباي و دۇنيەلىك بولعان كورىنەدى. سول ءبىر قانقۇيلى قيىن كەزەڭ تۋرالى اقىننىڭ «بەرسىن بە اتامەكەن - جەردى قولدان، ەلىنە بەردىقوجا بولدى قورعان، اعاسى ارقاسۇيەر - اسقار تاۋى، ىشىندە باتىرلاردىڭ ەندى قالعان» دەگەن ولەڭ جولى ءسوزىمىزدى راستايدى. اڭدىسقان جاۋ الماي قويمايدى. ەسەنقۇل مەن ءبورىباي ءبىر ءتۇنى قالىڭ ۇيقىدا جاتقان باتىردىڭ اۋىلىن شابادى. قۇس ۇيقىدان باسىن كوتەرگەن بەردىقوجا: «ەر بولساڭ - ەلگە تيمە، مەنىمەن شابىس»،- دەپ سىلكىنىپ، جەبەشە اتىلعان باتىردى اككى جاۋدىڭ شالماشىسى الىستان شالما تاستاپ، اۋەلى اتىن مەرتىكتىرەدى، سوسىن ءوزىن بايلاپ-ماتاپ الادى.»
اڭگىمەشى كاريانىڭ قوڭىر ءۇنى و گ پ ۋ-دىڭ اباقتىسىندا، تاقتاي ساكىدە جاتقان مۇحتاردىڭ قۇلاعىنا ەمىس-ەمىس ەسكى سارىن بولىپ قۇيىلادى. ماقامى كونە جىردىڭ ۇزىگىندەي ەستىلەدى.
«قىرعىزدار جاسى ەگدە تارتقان بەردىقوجا مەن ءبىر جاس قازاق باتىرىن قوساقتاپ ۇستايدى. قازاق دەسە قان قىسىمى كوتەرىلگەن ەسەنقۇل: «بىرەۋىڭدى كەسكىلەپ ولتىرەمىز، بىرەۋىڭە كەشىرىم جاسايمىز. قازاقتى قالاي جازاعا كەسكەنىمىزدى بوستاندىق العانىڭ - ەل-جۇرتىڭا ايتىپ باراسىڭ. قايسىڭ قالىپ، قايسىڭ بوستان بولاسىڭدار، وزدەرىڭ شەشىڭدەر»، - دەيدى. ماقۇل-اق.
- الگى كەسىمدى ءسوزدى ەستىگەن بەردىقوجا بىلاي دەيدى: «جاسىم ەگدە تارتتى، ءارى جاۋدىڭ بۇيرەگىندە ماعان دەگەن قاتىپ قالعان كەگى جاتىر. كەلەشەكتە ەل-جۇرتقا پانا بولار جاس باتىر قاجەت. جاۋدىڭ كەشىرىمى - جۇرەكتىڭ ءسوزى ەمەس، ەرىننىڭ ەمەۋرىنى، شىمىلدىق بوپ كورسەتپەس شىننىڭ ءجۇزىن. ەرىننىڭ كەشىرىمى - ساعان بولسىن، ەلىمنىڭ كەشىرىمى - ماعان بۇيىرسىن، سەن قۇتىل»، - دەپتى. ءسويتىپ جاس باتىردى قۇتقارىپ جىبەرەدى.
بۇل وقيعا تۋرالى ماشهۇر ءجۇسىپ تومەندەگىشە جازىپ قالدىرعان. «ءوزىن جاۋ ولتىرەرىن بىلگەن سوڭ، جولداسىنا ايتقان ەكەن: - جاۋ جەرىندە قالدىم عوي، مەنىڭ سۇيەگىمدى الىپ كەتە الماسسىڭدار، ءبىر بارماعىمدى كەسىپ الىپ، ماڭايلاس جەرلەرىڭە كوم دە، سوعان تام سالىپ، بەردىقوجا تامى اتاندىرىڭدار. مەنى ەسىنە العاندار دۇعا قىلىپ وتەر»، - دەپتى. داعاندەلى وزەنىنىڭ جاعاسىنا جۇرت باس قۇراپ تام سالىپتى. شوشاق مولا كۇنى بۇگىنگە دەيىن قۇلاماي تۇر دەسەدى. داعاندەلى وزەنى قارقارالىعا قاراعان ەلدىڭ شەتىندە، كوكشەتاۋ، دۋانا تاۋلارىنان كورىنىپ تۇرادى. جۇرگىنشىنىڭ قارا جولىنىڭ ۇستىندە، جەتىسۋ بارعاندار: قوزى كورپەش - بايان تامىن كوردىك، شانىشقىلى بەردىقوجا تامىن كوردىك دەسەدى» (ماشهۇر ءجۇسىپ، شىعارمالار، 8 -توم، 214 - بەت، پاۆلودار، 2006- جىل). ءبىز وقىعان ءماشهۇر ءجۇسىپ جازباسى وقيعانى وسىلايشا باياندايدى. كەشەگى دۇربەلەڭ جىلدارى سالت اتپەن ءبورىلى، سودان سوڭ قاينار، سودان سوڭ كوكشەتاۋ - دۋانا، ارعى جاعى اياگوز اسىپ بارا جاتقان اۋەزوۆتى اڭگىمەشى كاريا ادەيىلەپ ات باسىن بۇرعىزىپ، ىلەستىرىپ اكەپ، جارتىلاي مۇجىلىپ قۇلاعان،
ۇلكەن جولدىڭ بويىندا قاراۋىل قاراعان،
باتىر بەلگىسى قالعان،
سارى جەلمەن ازىناي جىلاعان -
كەسەنە تامدى كورسەتىپ ەدى. «بەۋ، جۇرگەن جەرى ويىلىپ تۇسەردەي ءسوزى ءىرى، ءىسى ودان دا ءىرى جارىقتىقتار-اي، جۇمىر باستارىڭ قاي شۇقىردا دومالاپ قالدى ەكەن؟ جولىڭدى، كەشىرىمدى كەيىنگى ۇرپاققا، جاس باتىرعا بەرىپ، ءوزىڭ اجالعا قاسقايىپ قارسى تۇرعانىڭ كەلەر كۇنگە ساباق بولار ۇلكەن ءتالىم ەكەنىن سەزدىڭ بە، سەزبەدىڭ بە، قاس باتىرىم!»
ەسكى اڭگىمەنى ەسىنە ءتۇسىرىپ جاتقان مۇحتار سەلت ەتىپ باسىن كوتەردى. كۇزەتشى كەلىپتى. ەكى بۇراپ ەمەن ەسىكتىڭ قۇلپىن اشىپ، كىلتىن سالدىراتىپ كىرىپ كەلدى. ەكى-ءۇش اتتاپ مۇحتاردىڭ توبەسىنە ءتوندى. تەمىر توستاقتاعى مۇرتى بۇزىلماعان، شەتى وڭەزدەنە باستاعان قۇمىق بوتقانى كوردى. «اتاۋىڭدى ىشكىر، حالىق جاۋى، تاماقتى تاتىپ الماپسىڭ، مىنا قىزىل بالشابەك مارسەلسكي تۇرعاندا سۋىق كامەرادا ارام قاتاسىڭ!.. ءول دە بار ماعان!..» دەپ توستاقتى داڭعىر ەتكىزىپ كوتەرىپ الدى. شالدىر ەتكىزىپ قۇلىپتى بۇرادى. كەرزى ەتىگىن سىقىرلاتا باسىپ ۇزاپ بارادى.
كەشتىڭ قاي مەزگىلى ەكەنى ايىرعىسىز. تيتىمدەي تور كوز تەرەزەدەن كۇن الدەقاشان اۋىپ كەتكەن. تاقتاي توسەكتە قيسايىپ جاتىپ، ءوز ويىن ءوزى قويشا ورگىزىپ، قالىڭ مۇڭعا ورانعان مۇحتار ۇيىقتاپ كەتىپتى. ءتۇس كورىپتى. ءتۇس دەيتىن ءتۇس تە ەمەس، قابىرعالاس كەلەسى بولمەدە قاماۋدا جاتقان قادىرمەندى احاڭ... احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ەلەس-سۇلباسى كادىمگىدەي تۇرەگەلىپ تۇستىنە ەنىپتى.
قاپساعاي دەنەلى، ساقال-شاشى قۋداي، اباجاداي ۇلكەن كىسى ۇستىنە كىرىپ كەلگەندە - مىنا مۇحتار كادىمگىدەي ساسىپ قاپتى. جاتقان جەرىنەن ۇمتىلىپ، باسىن كوتەرىپ سالەم بەرگىسى كەلەدى. قاپەلىمدە ءۇنى قارلىعىپ، داۋسى شىقپاي بوگەلە بەرەدى. سۇمەك بوپ تەرلەيدى.
«- جاتا بەر، قوزعالما، - دەيدى اباجاداي ۇلكەن كىسىنىڭ ەلەس-سۇلباسى داپ توبەسىنە تونە ءتۇسىپ.»
«- دەنەم قيراپ قالىپتى، سۋىق ءتيدى مە، الدە وزگەشە كەسەل جارماستى ما - باسىم ەش كوتەرتپەيدى»، - دەيدى مۇحتار مۇڭىن شاعىپ.
«- بىلەم-بىلەم.. وي دەرتى مەڭدەپ العان. باياعىدا ەلۋ جاسقا كەلگەنىمدە ءتىرى سوزبەن كوركەمدەگەن ماقالا جازدىڭ! ريزامىن! ۇستىڭە باسا-كوكتەپ كىرگەنىمنىڭ جوسىعى بار، مۇحتارجان. مەن ايتايىن، سەن تىڭدا. ورىسشىل وتارشىلاردىڭ وسىناۋ تاس كەرەڭ قاپاسىنا ءبىر تۇسكەن كىسى باسىن اراشالاپ شىعۋى ەكىتالاي. بالشابەكتىڭ قۇرىعى ۇزىن، قۋلىعى تەرەڭ. ءومىر بويى حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەپ زار جىلاعان مىنا ءبىزدى سول حالىققا كوزتۇرتكى ەتىپ «حالىق جاۋى» دەپ قارعىباۋ تاققانىنان شوشىنامىن. «ستاليننىڭ جاۋى»، «تروسكيدىڭ جاۋى» دەسە - ۋاجدى ءسوز ايتىپ اقتالۋعا بولار ەدى. ەندى كەلىپ ءوز حالقىما ءوزىمىزدى جاۋ ەتكەنى قۇتىلمايتىن قارعىباۋ تاققانى. الداعى ۋاقىتتا بار كىناڭدى موينىڭا الىپ، ارىلدىم، بەتىمدى بۇردىم دەپ سىرتتاعى بالشابەكتەرگە اشىق حات جاز! مىنا تاس قاماۋدان شىعاتىن جالعىز امال سول عانا، مۇحتار.»
مۇحتار باسىن وقىس كوتەرىپ ىشقىنىپ سويلەدى.
«- ال، ءسىز شە، قادىرمەندى احا؟ كەشىرىم حاتتى ءوزىڭىز جازساڭىز قايتەدى!»
«- جولىمدى بەردىم، مۇحتار. مىنا كۇڭگىرت زاماندا تۇرتىنەكتەپ جول ىزدەگەن قازاققا مەنەن گورى ءوزىڭ قاجەتسىڭ. ال ءوزىم جاسارىمدى جاسادىم، جازارىمدى جازدىم، ايتارىمدى ايتىپ ۇلگەردىم. سەنىڭ ايتارىڭ ءالى الدىڭدا! باياعىدا كوكشەتاۋ، دۋانا تاۋىن ارالاعاندا شانىشقىلى بەردىقوجا باتىردىڭ بارماعىن جەرلەگەن كەسەنەنى كورگەن ەدىم. سول بەردىقوجدا باتىردىڭ اماناتتى ءىسىن ەكى عاسىر وتە ءوزىم قايتالاپ تۇرمىن. ءتۇسىن، تاۋەكەلگە بەكىن! مەن كەلمەسكە كەتكەن جانمىن. ءوز قيىمىزدى ءوزىمىز مىجىپ قايتەمىز. مىنا تاس قاپاستان ءوزىڭنىڭ قۇتىلىپ شىققانىڭ كەرەك. ەندىگى قازاقتىڭ ءۇمىتى، ىلگەرگى تىلەۋى ساعان تىرەلىپ تۇر، مۇحتار!»
وسىنى ايتىپ احمەت بايتۇرسىنوۆ، قايران احاڭنىڭ ەلەس-سۇلباسى ەلبىرەپ، جەلبىرەپ، ساعىمعا اينالىپ قارسى بەتتەگى قابىرعاعا جۇتىلا بەردى.
باسىن وقىس كوتەرىپ العان مۇحتار تاقتاي توسەكتە شوكەلەگەن كۇيى بالبال تاسقا ۇقسادى. تاماعىنا ءتۇيىر-ءتۇيىر جاس كەپتەلدى. قاپەلىمدە نە دەرىن بىلمەدى. «وسىنداي دا بار مەن جوقتىڭ، ەكى كەشتىڭ اراسىندا ەلبىرەگەن، ەلجىرەگەن ءۇن قاتىسۋ بولادى ەكەن-اۋ! كورمەگەن، بىلمەگەن دۇنيەنىڭ كەرەمەتى كوپ قوي. جانى كۇيزەلىپ جاتقاندا سۇيىكتى ۇستازىنىڭ كادىمگىدەي ءتىرى رۋحىمەن كەزدەسەمىن... اۋىزبا-اۋىز تىلدەسەمىن... سىر بولىسەمىن دەگەن كىمنىڭ قاپەرىنە كەلگەن. تالىمگەردەن تاۋ ەتسە نەتەدى!»
شوميىپ وتىرعان جەرىنەن ۇشىپ تۇرىپ، اپالاقتاپ بولمەنى كەزدى. بۇرىش-بۇرىشتى ءسۇزىپ شىقتى. كۇزەتشىنىڭ جەر ويىلعانداي اياق ءدۇسىرىن ەستىدى. تالىمگەردىڭ ءۇنى ەمىس-ەمىس قۇلاعىندا جاڭعىرادى: «تاس قاپاستان ءوزىڭنىڭ قۇتىلىپ شىققانىڭ كەرەك، مۇحتار!.. ءوزىم جاسارىمدى جاسادىم!.. ەندى كەلىپ العان بەتتەن بۇرىلىپ، ايتقان سوزدەن تايقىپ، ءوز قيىمدى ءوزىم ەزبەيمىن!.. اماناتتىڭ ادامىسىڭ!.. كەشىرىم حات جاز، باقۇل بول، مۇحتارجان!..»
ساي سۇيەكتى سىرقىراتقان وسىناۋ سوزدەر ەت جۇرەگىن قوزعاپ-قوزعاپ جىبەردى. ەندى نەعىل دەيدى. قالاي عانا ارەكەت ەتەدى؟..» سان ساۋال قاۋمالاعان ساناسى شانشىپ اۋىرىپ ەسىك پەن تەرەزە اراسىندا ءبىرازعا دەيىن ادىمداپ ءجۇردى دە قويدى. قان قىسىمى كوتەرىلىپ، كوز الدىن جاپقان كوك مۇنار بىردە سەيىلىپ، كەلەسىدە قايىرا تۇمشالادى. تورعا تۇسكەن ارىستانعا ۇقسادى. ۇمىتقان جايىتى ەندى ەسىنە تۇسكەن كىسىدەي شالت بۇرىلىپ كەپ ەسىكتى قاقتى. كۇزەتشى كەلىپ اينەك ويىعىنان قاراعان بەتى:
«قاعاز اكەل!.. قارىنداش بەر!.. جازاتىن حاتىم بار»، - دەدى داۋىستاپ. قاپەلىمدە ءۇنى قاتقىل شىقتى. كۇزەتشى ساسىپ قالدى.
«باستىق ايتپاسا بەرە المايمىن»، - دەدى ورىسشالاپ. ورىسشاسى تىم وراشولاق ەكەن، ەكى اۋىز ءسوزدىڭ باسىن قۇراپ ازەر ايتتى.
«ەندەشە باستىققا جولىقتىر!..»
«جولىقتىرا المايمىن، ءوزى جاۋاپقا شاقىرادى»، - دەپ اينەك ويىعىن سارت جاۋىپ كەتىپ قالدى.
الدا عانا كوكىرەگى قاپاس ساڭلاۋسىز-اي! باستىعىنا بارىپ ءبىر اۋىز ايتا سالسا نەعىلادى-اي!
اپتانىڭ اياعىندا، ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا تەرگەۋشى مارسەلسكي جاۋاپقا الدى.
بۇيرا شاش، كوز جانارى وتكىر، سىپتىعىر سۇلۋ جىگىت پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاۋ-كەن فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپتى. مۇحتار: «ءوزىم دە پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىن تامامداعام، شىعىستانۋ ماماندىعىن جاقسى يگەردىم»، - دەدى. شۇيىركەلەسە كەتتى. ساۋاتتى ەۆرەي ءجون سوزگە كەلدى.
«مىنا زامان نە بولىپ كەتتى ءوزى! -دەپ مۇڭىن شاعا سويلەدى بۇيرا باس تەرگەۋشى؛ - ۇلكەن زاۋىتتى دوڭگەلەتىپ باسقاراتىن ورايىم بار... جاۋ جوق جەردەن جاۋ ىزدەيمىز... قىزىل بالشابەكسىڭ بە، الدە جاپوننىڭ شپيونى شىعارسىڭ دەپ كولەڭكەمىزدەن شوشىنىپ... وسى دا ءسوز بوپ پا، ءتايىرى! ەزىپ-مىجىپ... ءيت ولگەن قيىردا كورتىشقانعا ۇقساپ وتىرعانىم مىناۋ. سۇيكىمدى سۇلۋ كەلىنشەگىم الماتىنىڭ اياداي كوشەسىن، بىقسىعان بازارىن مەنسىنبەي رەسەيگە كەتىپ قالدى. كوزىمە ءشوپ سالدى...»
بولماشىنى كوسىلىپ سويلەپ، مۇڭ-شەرىن ءبىراز اقتارىپ كوڭىلى بوسادى. مۇحتار وسى مەزەت تەرگەۋشىدەن قالام، قاعاز سۇرادى.
- بالە ويلاعان وگپۋ اگەنتتەرى ءوزىمدى تار قاپاستان ءتىرى شىعارمايدى. جىبەرگەن قاتەلىگىمدى مويىنداپ، پارتياعا ادال قىزمەت ەتەم دەپ اشىق حات جازامىن.
مارسەلسكيي ويلانىپ وتىرىپ قالدى.
- بۇل اقىلدى سىزگە كىم ۇيرەتتى؟
مۇحتار تۇنەرگەن قالپى جاۋاپ بەرمەدى.
- ءجا، ايتقىڭىز كەلمەسە ايتپاي-اق قويىڭىز!
- جاۋىردى جابا توقىپ نەعىلام. بىردەمەنى سەزسەم: ساياسات ويىنى بۇدان بەتەر قۇيتىرقىلانا تۇسەتىن سەكىلدى. ونىڭ ۇستىنە قازاق تاياقتىڭ ورتاسىن باسپاي، ەكى باسىندا جۇرەتىن حالىق. ساياسات سارى ايازداي ساقىلداپ قىسىپ بەرسە بۇل كۇنىمىزگە زار بولىپ قالامىز با، بىلمەيمىن. ءبىرىن-ءبىرى جاۋ كورىپ، باياعى اۋىل اراسىنىڭ كۇندەستىگى، باقتالاستىعى، باسەكەلەستىگى ورتشە ۇلعايىپ ءبىرىن-ءبىرى كورسەتىپ، دونوس جازىپ، جەر كوككە سىيعىزباي ۇستاپ بەرۋدەن تايىنبايدى بۇل قازاق.
- ول جاعىن مەنەن جاقسى بىلەسىز، اقىلدى ادامسىز، - دەپ تەرگەۋشى ارعى اڭعارىن بۇركەمەلەپ، ايتار ءسوزىن جۇتىپ قالدى.
- الگىدە زاماننىڭ بەتى بەرى قارايتىن ەمەس دەدىڭىز...
تەرگەۋشى شوق باسقانداي شوشىپ ءتۇستى.
- تەك! ونداي ءسوز اۋزىمنان شىققان ەمەس! مەزگىل تۇسىنىكسىز بولىپ بارادى دەدىم. ءويتىپ بۇرا سويلەمەڭىز، ايىپكەر جولداس!
- قاعىس ەستىگەن بولارمىن، بالكىم.
- زامان تۋرالى اۋزىمنان ءسوز شىققان ەمەس، ايىپكەر جولداس! بايقاپ سويلەڭىز!
- اۋىزەكى ءسوزدى تەرىپ نەعىلام. اۋزىمدا قۇلپىم بار اداممىن. ءوز مۇڭىم وزىمە جەتىپ ارتىلادى.
- بىلمەيمىن نەعىلارىمدى! قاپتاعان سالپاڭقۇلاقتار، ارىزقويلار، دونوسشىلار وڭشەڭ، - دەپ تەرگەۋشى ورىنان اتىپ تۇرىپ، ەسىكتى سارت جاۋىپ، ال حوش دەمەستەن، سوڭىنا بۇرىلىپ قاراماستان بولمەدەن شىعىپ جونەلدى. مۇحتار قاراكولەڭكە سىز بولمەدە سىلەيىپ وتىرعان كۇيى قالدى.
باياعى دورەكى مىنەز ىزعارلى كۇزەتشى كەلىپ، «تۇرىڭىز!.. بىلاي ءجۇرىڭىز!..» دەپ بولمەسىنە قايىرا اكەلىپ قامادى. ەسىك قۇلپىن سالدىر-گۇلدىر بۇراپ جاپتى.
بولمەنى سالبىراعان مەڭىرەۋ تىنىشتىق باستى.
مۇحتار قوس قولىن تاراقتاپ باسىنا جاستاپ، اعاش توسەككە اياعىن سوزىپ، كوسىلىپ جاتتى. ەسكى اڭگىمەدە شانىشقىلى بەردىقوجا باتىردىڭ تۇتقىندا جاتىپ ءوز بارماعىن ءوزى شاۋىپ جىبەرىپ، شۇبەرەككە وراپ، «ەلگە جەتكىز» دەپ، جاس باتىردىڭ قولىنا ۇستاتقان وقيعاسى كوز الدىنا ەلەستەدى. كوكىرەك تۇسى تۇتىن جۇتقانداي ۋداي اشىپ اۋىردى. مازاسىز وي مۇجىدى.
الدەن ۋاقىتتا ەسىكتىڭ تور كوز اينەگى سىرت اشىلىپ، ارعى جاعىنان كۇزەتشىنىڭ قارلىعىڭقى ءۇنى ەستىلدى. مۇحتار باسىن كوتەردى. كۇزەتشىنىڭ وقپان تەسىكتەن ۇڭىلگەن كوز جانارى وڭمەنىنەن ءوتتى. «تۇرىڭىز!.. مىنا قاعاز بەن قالامدى تەرگەۋشى بەرىپ جىبەردى»، - دەپ كۇزەتشى اكەلگەن زاتىن تەسىكتەن كومەيلەتىپ ۇسىنا بەردى.
مۇحتار جەدەل تۇرەگەلىپ بارىپ وقۋشى داپتەرى مەن ۇشتالعان قارىنداشتى الدى. كادىمگىدەي كوتەرىلىپ قۋانىپ قالدى. تور كوز اينەك سارت جابىلدى.
توسەگىنىڭ باس جاعىنا قويىلعان تۋمبوچكانىڭ ۇستىنە داپتەردى اشتى، بۇكتەسىنىن الاقانىمەن جازدى. ءتورت اياقتى شومبال ورىندىققا تىزە بۇكتى. قارىنداشتى قولىنا الىپ، كولدەنەڭ ۇستاپ، ويلانىپ وتىرىپ قالدى.
نە جازادى؟
تىرشىلىگىندە بۇ قازاق ءبىرىن-ءبىرى باعالامايدى. جۇرەكتىڭ اقىل-ساۋىتى، ونەرگە سالار بار كۇشىن، دەنەنىڭ بارشا قۋاتى، ماحاببات قىلسا اللا ءۇشىن دەپ ابىز اباي جازعانداي، اللا بويىنا بەرگەن ونەر نىعىمەتىن ۇلتىنا، قازاعىنا رۋحاني شيپا بولسىن دەپ - نەشەمە اڭگىمە، حيكايات، دراما جازدى. كوركەمدەلگەن ءتىرى سوزدەن كەستە توقۋدان ەش جالىقپادى. قازاقتىڭ ۋايىمى وزگە ۇلت پەن ۇلىسقا قاراعاندا ءارى تەرەڭ، ءارى ماعىنالى. قازاقتىڭ مۇڭى وزگەلەرمەن سالىستىرعاندا ەر جىگىتتىڭ بەلى قايىسىپ، اه ۇرارداي ءارى ءزىلدى، ءارى زارلى دەپ قىر سۋرەتتەرىن جازدى. تاۋ اڭعارىن بۇزىپ شىققان سەل سەكىلدى نامىسىن جەر-كوككە سيعىزا الماي ءجۇر دەپ قاراش-قاراش وقيعاسىن قاعازعا ءتۇسىردى. ارام ويلاعاندى، ناپسىگە تيۋ بولماعاندى ارۋاق اتادى دەپ قورعانسىزدىڭ كۇنىن، قارالى سۇلۋدى جازدى. جەل سوزدەن ءىشىمىز كەۋىپ بولدى. شولاق بەلسەندىلىك توبەمىزدى تەستى. ەل بولۋدى ەندى ۇيرەنىپ، جاڭا جەتىلىپ كەلە جاتقان ۇرپاققا قاراتىپ اناۋ ويدەدى، مىنا بۇيدەدى دەپ؛ ۇرشىقتاي ءۇيىرىلىپ شارۋا تىندىراتىن جاستاردى بەيمالىم ۋاعىزبەن اداستىرۋدى قويساڭدارشى دەپ؛ ەل بولامىن دەسەڭ - بەسىگىڭدى تۇزە دەدى. شەتتەن كەلگەن شۇبار تىلدىگە اياقتارىڭدى جيناپ جۇرىڭدەر، ءتور مەنىكى دەپ وزەۋرەمەڭدەر دەپ بىرەر ماقالا جازىپ ەدى - ايىقپاس بالەگە قالدى. ۇندەمەستەر، ءسوز اڭدىعان سالپاڭقۇلاق سىبىرلاقتار سوڭىنا سۇركىل سالىپ ءتۇسىپ بەردى. بوتەندەر جۇندەي ءتۇتىپ سىناپ جاتسا - كونەر ەدى، كوتەرەر ەدى. ەكى ورتانى شاڭ قىلىپ، بىلق-سىلق باسىپ جۇرگەن ءوز قانداستارىنىڭ، شالاقازاقتاردىڭ شيە بورىدەي بالاعىنا جارماسىپ، جاعادان الىپ، جوسىقسىز تىلدەپ جەر-جەبىرىنە جەتكەنى - جۇرەگىن تىلگەندەي جايسىز اسەر ەتتى ەمەس پە!
ەڭ جامانى ءوزىم دەگەن ءوز ۇلتىنىڭ وزەككە تەپكەنى باتتى. «يمان تارازىنى قۇراتىن سەن ەمەسسىڭ، جاعادان الما، جاعالاسپا!.. جاۋاپ بەرەتىن جەرىنە اركىم اسىقپاي بارادى!..» دەپ ءۋاجدى ءسوزىن ايتقىسى كەلەدى.
كوكىرەگىنە قىجىل بوپ ءسىڭىپ، زاپىران بوپ توگىلگەلى تۇرعان وسىناۋ نەگە-نەگەلەردى ءتىزىپ جازا بەرسە ءبىر توم كىتاپقا تارتىپ كەتەتىن ءتۇرى بار. اقىلىن سابىرعا جەڭدىرىپ، بايىزداپ وتىرىپ مۇحتار اشىق حاتىن تومەندەگىشە توگىلدىردى.
«قازاق قيلى-قيلى زاماندى باسىنان وتكەرىپ، تۇنەكتە اداسقان جولاشىداي كوپ قارمانىپ، مول شالدىعىپ، تاپقانىنان جوعالتقانى قيساپسىز، جاڭا عاسىر باسىنداعى تۇمان سەيىلەردە قازان توڭكەرىسىنە ىلىكتى. توڭكەرىستى ءوزى جاساعان جوق، توڭكەرىسشىلەرگە ىلەسىپ، جاقسى كۇنگە جەتىپ قالارمىز دەپ ۇلكەن ءۇمىت، الىس ارماندى ارقالانىپ اندا شاپتى، مۇندا شاپتى. قىرعىنعا ۇشىرادى. اۋەلى كىشى تاركىلەۋمەن بىتەتىن شىعارمىز دەپ شارۋا جاعدايىن تۇزەتە باستاعان ەدى. ۇلى تاركىلەۋگە ءىلىنىپ، عاسىرلار بويعى قالىپتاسقان قوعامدىق الەۋمەتتىك قۇرىلىمىن قيراتىپ الدى. وتىرىقشى ورىسقا، جارتىلاي بازار، ساۋدامەن كۇنەلتەتىن تاتار، وزبەككە كىرىپتار حالدە ەل-ەلدى كەزىپ كەتتى. ۇجىمعا ۇيىسساق جان قالا ما دەدى. ورتالىق رەسەيدە كۋلاكتى تاپ رەتىندە جويۋ ۇرانى كوتەرىلگەن كەزدە قازاق قاراپ وتىرسىن با. ەل ىشىندە كۋلاك بولماسا - قولدان جاسايمىز، سول دا ءسوز بوپ پا ءتايىرى دەپ، اۋىل اتقامىنەرلەرى ەلدەگى مومىننىڭ ءبىرىن «سەن -كۋلاكسىڭ، جەكەتۇر جاسايمىز» دەپ اۋىل سىرتىنا كوشىرىپ، كوزتۇرتكى عىپ ونى-داعى كۇلكى قىلدى. ورتالىق رەسەيدە ايەل تەڭدىگى جونىندە قاۋلى الىنىپ ەدى، اۋىل اتقامىنەرلەرى ەرى مەن ايەلىن، جۇبايى مەن زايىبىن ءبىر-بىرىنە قارسى شاعىستىرىپ وتباسىنىڭ بەرەكەسىن كەتىردى. رەسپۋبليكاعا باسشى بوپ كەلگەن پارتيا ليدەرى سايىن ساحارادا كىشى قازان توڭكەرىسىن جاسايمىز دەپ؛ ەل-ەلگە ءمۇيىز، تۇياق سالىعىن سالىپ، تيتىقتاتىپ، قولدان اشارشىلىق جاسادى...»
وسى تۇسقا كەلگەندە مۇحتاردىڭ كوز الدى تۇماندانىپ قولىنان قالامى سۋسىپ جەرگە ءتۇسىپ كەتتى. كەشەلى بەرى نار سىزباعانىن سەزدى.
مۇنىڭ ءبارىن نەگە جازىپ وتىرمىن دەگەن ويعا تىرەلدى. وسىنىمدى وقىپ زەردەلەيتىن كىسى بار ما؟.. تۇسىنەتىن زيالى قاۋىم قايدا قازىر؟..
دارىن - قارىزعا العانداي نارسە. اۋەل باستا ۇلى مارتەبەلى جازىمىش كوكىرەككە عايىپتان نۇر قۇيىپ، تۇيسىك بەرىپ، بويىنا ازاماتتىق مىندەت دارىتسا - سول مىندەتتى اتقارىپ شىعاتىنداي ءدات-قۋات، مەزگىل دە بۇيىرتۋى كەرەك قوي. ەگەر ونداي مۇمكىنشىلىك بەرمەسە - ۇلى مارتەبەلى جازىمىشتىڭ ادىلەتسىز بولعانى. تەپە-تەڭدىك زاڭىنىڭ بۇزىلعانى. اسا مىقتى دارىندى ادامداردىڭ ءومىر جاسى ۇزاق بولاتىنى سودان. شولاق قايىراتىن، ءدىز ەتپە شابىستى، ءومىر تۇيىتكىلىنە شاپپا-شاپ ءادىس-ايلاسى بار دارىنداردىڭ تەز جانىپ، تەز ءسونىپ جاتاتىنى بەكەر ەمەس. ۇلى مارتەبەلى جازىمىش بارىنە ولشەپ بەرەدى. ولشەۋلىمەن ولشەۋسىزدى قامتۋ مۇمكىن ەمەس.
كۇزەتشىنىڭ ءتۇس الەتىندە اكەلىپ بەرگەن قۇمىق بوتقاسىن جەپ، تەمىر توستاعىن بوساتىپ بەردى. قۋشيعان تەرەزەگە بوي سالىپ قاراعان ەدى، كۇن قىزارىپ، كوڭىلسىز باتىپ بارادى. جانى كوشى كەتكەن جۇرتتاي قۇلازىدى.
ويدىڭ، قيالدىڭ كىسىگە ازىق بولاتىنى نەتكەن عاجايىپ.
مىنا مۇحتاردىڭ ورىنىندا بوگدە كىسى بولسا عوي باياعىدا جىندانىپ كەتەر ەدى. قاراكولەڭكە اياداي بولمە، سىز ەدەن، تار توسەك، تاڭنىڭ اتقانىن، كۇننىڭ باتقانىن كۇزەتشىنىڭ اياق تىقىرىنان سەزىپ بىلەدى. ىلۋدە عانا، اپتاسىنا ەكى مارتە تەرگەۋشى كەڭسەسىنە شاقىرىپ جاۋاپ الادى. باس-اياعى جوق، مەزى قىلار، ءبىرسىدىرعى سۇرەڭسىز ساۋال.
«الاشوردا پارتياسىنا كىرگەندەگى ماقساتىڭىز ەلدى رەسەيدەن ءتۇپ كوتەرىپ بولىپ الىپ، جاپونياعا قوسىلۋ ما ەدى؟..»، «سەمەي گۋبەرنەسى بويىنشا قانشا مۇشەلەرىڭىز بولدى؟..»، «سەمەيدى تاستاپ، نە سەبەپتى تاشكەنتكە قىزمەتكە اۋىستىڭىز؟..»، «قازاق ايەلىڭىزدى تاستاپ پەتەربورلىق ورىس پروفەسسورىنىڭ قىزىنا ۇيلەنۋىڭىزدىڭ سىرى نەدە؟..»، «1920 -جىلى بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ قاتارىنان نەگە شىعىپ قالدىڭىز؟..»
مازاسىز مىجىڭ ساۋالدان مەزى بولىپ، ءبىرازىنا اۋىزشا، ءبىرازىنا جازباشا جاۋاپ جازىپ، سىلەلەپ شارشاپ توسەگىنە مۇرتتاي ۇشىپ قۇلايدى. جالىنا قول اپارتپاس ءارى تاعى، ءارى اساۋ جىلقىداي قيالىنا قۇرىق جالعايدى. سونداي ءبىر دۇنيە تىرشىلىگىنەن تالىعىپ، وزىنەن-ءوزى جالىعىپ جاتىپ ءابى-ءتابى، كەل قايت، كەل قايت كۇيىندە ويدا جوقتا جارىقتىق، احاڭنىڭ شاشى اپپاق قۋداي اعارعان... ارىعان... قۋ سۇيەك قالعان رۋحىمەن بەتپە-بەت ۇشىراستى ەمەس پە. بەۋ، دوڭگەلەنگەن دۇنيە-اي!
ابىز اباي قۇلاعىنا كەپ سىبىرلاعانداي: ورنىن تاۋىپ ىزدەنىپ، كىسىسىن تاۋىپ سۇرانىپ، عىلىم تاپقانداردىڭ جولىنا نەگە تۇسپەيدى ەكەنبىز وسى. ۇزبەي ىزدەنىپ، قۇمارلانىپ جيعان جان قازىنامىزدى كوبەيتسە يگى ەدى. كوبىنە ءتاننىڭ جايىن ويلاپ، ءتاندى كوركەيتۋگە كۇش سالدىق. جان جايىنا قالدى. ۇزاقتاي شۋلاپ، قارعاشا قارقىلداپ، اۋىلداعى بوقتىقتان، قالاداعى بازاردان ۇزامادىق. ءسويتىپ ءجۇرىپ جان يگىلىگىنەن، رۋحاني بايلىقتان قۇر قالدىق، بيشىكەشكە، قالتالىعا قوعاداي جاپىرىلىپ، اقىلدىنى اينالىپ وتەتىن كەلەڭسىز مىنەز جامادىق.
مۇحتار قايىرا قاعازعا شۇقشيدى. قالامىن قاتتى ۇستاعان كۇيى.
«بۇرىنعىنىڭ ءبارىن اداسقاننىڭ، قاتەلىكتىڭ جولى دەپ بىلەمىن. ۇلتىمنان ءبولىنىپ، ۇزاپ، ۇزاق جول ىزدەيتىن جايىم جوق. توڭكەرىسشىل بالشابەكتەر پارتياسىنىڭ مۇددەسىنە، مۇراتىنا قالام قۋاتىممەن قىزمەت قىلۋعا ءازىرمىن. قاتەلىگىمدى مويىندايمىن. بىلايعى ومىرىمدە سول قاتەلىگىمدى جوندەپ، تۇزەۋگە ارنايمىن»، دەپ ءبىر اۋىز سوزبەن قىسقا قايىرىپ، شولتيتىپ كەشىرىم حاتتىڭ ءماتىنىن داپتەرگە ءتۇسىردى.
ول نەندەي قاتەلىك ەدى؟
قاتەلىك بولعاندا - ەلدى ءبۇلدىرىپ، جۇرتتى جازعىرىپ، قازاق قارىنداسقا عايبات ايتىپ، جامانات جاپسىرىپ جوق جەردەن اۋا جايىلىپ پا؟ ءيا بولماسا ءيىسى مۇسىلمان قاۋىمىنا جالا جابارداي عايبات سويلەپ پە؟ ءيا بولماسا توڭكەرىسشىل قىزىل ساياساتتى مىنەپ، سىناپ ماقالا جازىپ پا؟ ەشقايسىسىن اۋىزعا الىپ، قالامعا ىلگەن جايى جوق ەدى عوي. الابوتەن الا قويدى بولە قىرىققانداي قىر اسپايتىن، ماندىمايتىن كورسەقىزار اشكوزدىككە اتتاپ باسپادى. نەسىن جاسىرادى! ءبارىن شىعارىپ، بۇلدىرگىدەي ءبۇلدىرىپ، ۇستىنەن دونوس جازىپ، جۇرتتى شۋلاتىپ جازالى ەتكەن - باياعى باقتالاس، ورگە باسپاس، پيعىلى پاس، پارىقسىز، پاتۋاسىز، قاتارلاس قازاقتارى بولاتىن.
ارعى ويىنىڭ استارىن اشىپ، ءادىبىن سوگىپ، جۇرەكتىڭ كىرى جۇرەكپەن سويلەسە عانا كەتەدى دەگەندەي، بەرگى اۋىلدىڭ اجىك-كۇجىك اڭگىمەسى ەسەپتى، قاراڭعى جۇرتقا، قانىپەزەر وتارشىلارعا وسى دا جەتەر دەگەندەي جاۋىردى جابا توقىپ جازا سالدى. تەرەڭدەپ قازبادى. ۇلت ارازدىعىن قوزدىرمادى، توڭكەرىسشىل قىزىل ساياساتتى مانسۇقتامادى.
اشىق حات جازىلعان ەكى بەت قاعازدى داپتەردىڭ ورتاسىنان جىرتىپ الدى، ءتورت بۇكتەپ قالتاسىنا سالدى.
اپتانىڭ اياعىندا وسى الماتىعا تاقاۋدا قونىس اۋدارىپ كەلگەن، ءالى كامەلەتكە تولماعان تۇڭعىشى مۇعاميلا اباقتىعا تاماق الىپ كەلدى. جاڭا پىسكەن باۋىرساقتاي، اق بورىقتاي ادەمى قىز تاقىلداپ سويلەپ اباقتىنى باسىنا كوتەرىپ تىقسىرىپ بارادى.
- قىلمىس جاساماعان، كىسى ولتىرمەگەن، قازىنا مۇلكىن جەمەگەن اكەتايىمدى قاشان بوساتاسىڭدار؟ - دەيدى اباقتى باستىعىنا.
- اكەتايىم، كويلەگىڭ كىرلەپتى، شەشىپ بەر، جۋىپ اكەلەيىن، - دەيدى مۇحتارعا.
- وتكەن جولعى اكەلگەن سالەم-ساۋقاتىمدى اكەتايىما تۇگەل بەرمەپسىزدەر، - دەيدى تاقىلداپ كامەرا كۇزەتشىسىنە.
ءار ءسوزى تاقتايعا شەگە قاققانداي. كوز جانارى اسپاننان تاڭعى شىق، يا بولماسا اق جاۋىن تامشىسى ءمولت تامعانداي. قىزى اكەلگەن باۋىرساقتان سۇيسىنە اۋىز تيگەن مۇحتار قارشاداي قىزىنا قاراپ وتىرىپ كوڭىلى بوسادى. «وقىعان، توقىعان ۇرعاشى ىزدەمەي-اق، ءبىر بايدىڭ الپەشتەپ الاقانىنا سالىپ وسىرگەن، بۇرىمى توبىعىنا تۇسكەن اۋىل ارۋىن جەل سوزگە يلانىپ قولىمنان بەكەر شىعارىپ الدىم با» دەپ ىشتەي مۇجىلەدى. «اۋزىمدى اق مايعا گۇرپ ەتكىزەدى دەگەن، وقىعان، توقىعان ورىس پروفەسسورىنىڭ قىزى باسىنا ءىس تۇسكەن ءبىر كەشتە تاشكەنتتەن پەتەربورعا تىپ قويىپ تايىپ وتىردى»، دەپ قاراداي قاپالاندى.
ءسىرا، ادام ءومىرى قاتەلىكتەن تۇرادى بىلەم. سول قاتەلىكتى، شالت باسقان كەمشىلىكتى تۇزەيمىن دەپ بىلايعى بۇيىرعان ءومىرىڭ وكسيدى، ۋاقىتىڭ وتەدى. ەندى تۇزەپ تىندىردىم-اۋ، كەمشىلىكتى جوندەدىم-اۋ دەگەندە تاعى ءبىر قاتەلىككە سۇرىنەسىڭ، دوسقا تابا، دۇشپانعا كۇلكى بولاسىڭ. ىشتەي ىڭىرسىپ كۇيزەلە ءجۇرىپ الگى اتتەگەنايدى تاعى جوندەيسىڭ، جانە تۇزەيسىڭ. ءوستىپ جۇرگەندە ءومىرىڭ سىرعىپ وتە شىعادى. دۇنيە دەگەن جاقسىلىق پەن جاماندىعى الماسىپ ارپالىسپەن وتەدى-داعى.
شىعارىپ سالار الدىندا ءتورت بۇكتەلگەن اشىق حات ءماتىنىن قىزىنا ۇسىندى. «جان بالاسىنا كورسەتپەي، تىعىپ ۇستا!.. قاۋىپ-قاتەردەن قۇتىلدىم-اۋ دەگەندە... ەرتەسىنە قازاقشا، ورىسشا پارتيالىق ەكى گازەتتىڭ باس رەداكتورىنىڭ قولىنا تيگىز دەدى. ەندىگى بار ءۇمىتىم وسى حاتتا» دەدى. مۇعاميلانىڭ شاشىنان سيپاپ، بەتىنەن ءسۇيىپ ەسىك اۋزىنا دەيىن شىعارىپ سالدى. قىزى كوزىن سىعىپ قوشتاستى.
اپتانىڭ اياعىندا رەسپۋبليكانىڭ ماڭدايىنا ۇستاعان قازاقشا، ورىسشا ەكى بىردەي باس گازەتىنە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اشىق حاتى باسىلىپ شىقتى.
1932 -جىلى كوكتەم جىلىمىعى ەرتە ءتۇستى. كوشە جيەگى سورپالانىپ ەرىپ، اعاش بىتكەن ەل-سەل تەرلەپ، ارىقتاعى قىزىل سۋ جۇگىردى. سامارقاننىڭ كوك تاسى ەرىپ، ءار وتباسىنا قۇت كىرىپ، وگپۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ تاس جۇرەگى ءجىبىدى. بۇرىندارى ءمىز باقپاعان قىزىل توڭكەرىسشىلەر مۇحتار اۋەزوۆتى 17- ساۋىردە اباقتىدان بوساتىپ، ەكى جىلداي ەشقايدا شىقپاي، اي سايىن كەلىپ و زامانداعى و گ پ ۋ-گە تىركەلىپ، ەسەپ بەرىپ تۇرۋعا ماقۇلمىن دەپ، قول قويعىزىپ، اماناتقا، باس بوستاندىعىنا شىعاردى.
يىعىن ەزگەن اۋىر جۇك سىپىرىلىپ تۇسكەندەي سەزىلدى. قاراڭعى ءۇي قانىن قارايتىپ جىبەرمەسە يگى ەدى.
تاستاقتاعى تەمىر تورلى پاكەنە، قىزىل قىشتان ۇزىنشا ەتىپ سالىنعان اباقتى ءۇيىنىڭ قاقپاسى - شىعىپ بارا جاتقان مۇحتارعا باياعى، كەرى كەتكەن كەر زامانداعى جاۋلاسقان قىرعىز ماناپتارىنىڭ جەرتام زىندانىنا ۇقسادى. بۇلت تۇيدەكتەلگەن اسپانعا قاراپ تەرەڭ-تەرەڭ تىنىستادى. ەلى ءۇشىن ەڭىرەپ ءجۇرىپ باقي جالعانعا وزعان بەردىقوجا باتىردىڭ كەسەنە تامىنا داعاندەلى وزەنىنىڭ قاپتالىنا ءدام جازسا وسى كوكتەم ات ءىزىن سالۋعا ءدات قىلدى. وتىز بەسكە جەتەر-جەتپەس جاسىندا - جۇگى اۋىپ شاشىلا جازداعان تاعدىرىنىڭ كوشىن تۇزەپ، بۇدان بىلاي ويىن ورنىقتىرىپ، ەسىن جيىپ الۋعا قام جاسادى. سوڭىنا قايىرىلىپ قاراعانى وڭدى بولدى.
كەشىرىمدى دەر كەزىندە سۇراي بىلگەن دە اقىلدىلىق دەپ ويلادى. سول كەشىرىم سۇراۋعا جۇگىندىرگەن ەلەس بوپ جەلەپ-جەبەگەن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ قاسيەتتى ارۋاعىنا سىيىندى. ءتاۋبا دەدى!
