سول ءبىر ءتۇن
مۇزداي جاستىققا باس قويىپ، ماساتى كورپەنى يىعىنا جاپقاندا، ول ءبىر ءتۇرلى توڭازىعانداي بولعان. كىسى جاۋراعاندا ءبۇرىسىپ قالاتىن ەدى. ءشاربانۋ بولسا ۇزاق كەرىلىپ، ءۇنسىز ىڭىرسىدى. جاڭاعىداي ەمەس، ۇيقىسى دا اشىلىپ، قالىڭ توسەكتىڭ ۇستىندە كوپ دوڭبەكشىدى ول. ءارى اۋناپ، بەرى اۋناپ، بار تاپقانى - قۇس جاستىقتى ۋماجداي بەرەدى.
ول ءتور جاقتا جاتقان ەنەسىنە ءالسىن-ءالى ۇرلانا كوز تاستاپ قويادى. قاراڭعىدا اتىركۇل كەمپىردىڭ سارعىش تارتقان قۋاڭقى ءجۇزى كورىنبەيدى. تەك وكپەسىنىڭ ءبىر قالىپتى سىرىلى عانا قۇلاققا كەلەدى. كەيدە شاربانۋ سول سىرىلدان سەسكەنىپ تە قالادى. ول مەزەت مىنا ۇڭىرەيگەن ءتورت بۇرىشتان ءتورت ادام شىعا كەلىپ، تارپا باس سالاتىنداي كورىنەدى. ول جالما-جان كورپەنى باسىنان اسىرا جامىلىپ، تاعى كەرىلەدى.
شاربانۋ ءوز-وزىنەن شيىرشىق اتىپ ۇزاق جاتتى. دەم ساتتە ۇيقىسى قاشقانىنا ىزا بولىپ، كورپەنى اياق جاعىنا ىسىرىپ تاستايدى. سونسوڭ قۇس جاستىقتى ولاي ءبىر اۋدارىپ، بۇلاي ءبىر اۋدارىپ، مىجعىلاي بەرەدى.
ماناعى ازىردە ۇيىنە جەتۋ - مۇڭ بولعان جوق پا ەدى؟! تىپتەن تابالدىرىقتان اتتاپ، تىزە بۇگىسىمەن قول-اياعى ءزىل تارتىپ، ءبىرجولا كوتەرتپەي قويعانى قايدا؟ ول ءوستىپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتكەنىن سەزبەي دە قالدى.
تۇندە شاربانۋ ءتۇس كوردى. «...شىلدە ەكەن. اي جارىق. قوڭىر سالقىن سامال ەسەدى. سىرتتاعى ۇلكەن ماساحانا ىشىندە قاسىم ەكەۋى وڭاشا قالعان. توسەكتەرى سالۋلى. كۇيەۋىنىڭ اياققاپتاي ءتوسىن جىعا جاستانعان ول ەرەكشە ءبىر ىستىق ىقىلاس قۇشاعىندا ەدى.
قاسىم دا كەلىنشەگىنىڭ ەركە-نازىنا بوي الدىرا بالقىپ، ونىڭ اپپاق جۇمىر يىعىن، جالتىلداعان قارا شاشىن قايتا-قايتا سيپاپ، ءالسىن-ءالسىن كەرىلىپ قويادى.
- سەنسەڭ بار عوي، كەشكە دەيىن سەنى ساعىنىپ قالام، - شاربانۋ ەستىلەر-ەستىلمەس سىبىرلايدى دا، كۇيەۋىنە ونان سايىن جاقىنداي تۇسەدى.
- شىنىمەن بە؟ - قاسىم اياق استىنان قۋلانا قالادى.
- قۇداي اقىنا! - شاربانۋ كۇيەۋىنىڭ توسىنەن باسىن جۇلىپ الادى. ونىڭ ۇنىنەن ۇلكەندەرگە ءسوزىن وتكىزبەك بولعان كىشكەنتاي ءسابيدىڭ كىناسىز قىزىعىن تانىعان قاسىم جىميىپ قويادى.
ەكەۋى ءسال ءۇنسىز جاتادى.
شىدامايدى. شىدامايدى دا، شاربانۋ كۇيەۋىنىڭ ءتوسىن تاعى جاستانادى.
- مەن دە، - دەيدى قاسىم جاي عانا.
شاربانۋ كوزدەرىن جىپىلىقتاتىپ، كۇيەۋىنىڭ تىكەن شاشىن سۇيرىكتەي ساۋساقتارىمەن اسىعىس تاراقتاي باستايدى.
- ءبىر-ءبىرىن بىزدەي جاقسى كورەتىندەر بار ما ەكەن وسى؟ - دەيدى شاربانۋ كۇيەۋىنىڭ توسىنەن باسىن تاعى جۇلىپ الىپ.
قاسىم كەلىنشەگىنىڭ اپپاق جۇمىر يىعىنا كۇرەكتەي الاقانىن تاستاي سالدى».
شىرت ۇيقىدا جاتىر ەكەن، سەلك ەتە قالدى. جالما-جان كوزىن اشىپ ەدى. قورقىپ كەتتى. قارا كولەڭكە ءۇيدىڭ قۋىس-قۋىسى اجداهانىڭ اۋزىنداي كورىنەدى. ۇزىن كىرپىكتەرىن ۋقالاپ-ۋقالاپ جىبەردى. ەشتەڭە جوق. جاڭاعى ءتاتتى ەلەستىڭ ءبارى عايىپ بولىپتى. قاسىم دا جوق. اي دا جوق. ماساحانا دا جوق. جالعىز ءوزى. ەكى كىسى ەركىن جامىلاتىن ماساتى كورپەگە ابدەن قىمتانىپ جاتقان ەكەن. قارا تەرگە ءتۇسىپتى. ەرنى كەبىرسىپ، ءتىلى اۋزىنا سىيمايدى. كويلەگى يىعىنا جابىسىپ قالعان. جاستىعى اياق جاعىندا جاتىر. ول ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەگەندەي جان-جاعىن قارمانا بەردى. سونداعى قولىنا ىلىنگەنى - ابدەن ۋماجدالعان مۇپ-مۇزداي ورامال.
اراشاشى ىزدەگەندەي ءتور جاققا كوز سالىپ ەدى. ەنەسى قيمىلسىز كورىندى. كيمەشەگىنىڭ ۇشى عانا اعاراڭدايدى. شاربانۋ ونان سايىن ەلەگىزىپ كەتتى.
الگى ءبىر مەزگىل الىپ-ۇشقان كوڭىلى قۇلازىپ، بويى توڭازىعان شاربانۋ مىنا قاراڭعىلىقتىڭ سۋىق قۇشاعىندا ماڭگى جالعىزدان-جالعىز قالعانداي سەزىندى ءوزىن. ءبىر ءتۇرلى تورىعىپ، كوزىنە جاس الدى.
ءدال وسى مەزەت مۇڭىن شاعىپ، ءبىر ساتكە بولسا دا ۋايىم-قايعىسىز ەركەلەيتىن ادام ىزدەدى. كوپ ءىزدەدى. تابا الماسىن بىلسە دە، تىنىش قالۋدان قورقادى. تاعى ىزدەيدى. تاعى جان-جاعىن قارمانادى.
قاسىم كەتكەلى بەرگى كوپ ايدىڭ بەدەلىندە ونىڭ ىستىق قۇشاعىن مۇنشالىقتى قۇلاي اڭساعان ءتۇنى جوق-تىن. قاراڭعى ۇيدە وياۋ جاتقان ول وسى ءسات جالپاق دۇنيەدە وزىنەن باقىتسىز، وزىنەن ءمۇساپىر جان جوقتاي كورەدى.
كوكىرەگى قارس ايرىلا اۋىر كۇرسىنگەن كەلىنشەك تىستەنە ءبىر اۋناپ ءتۇستى دە، ءداۋ قۇس جاستىقتى ايقارا قۇشىپ، وكسىپ-وكسىپ الدى.
ۇيقىسى شايداي اشىلدى. ەندى تۇرايىن دەسە، قاراڭعىدا تۇرتىنەكتەپ قايدا بارارىن بىلمەي ءبىر داعدارادى. جاتا بەرەيىن دەسە جۋىق ارادا كوز ىلىندىرە الار ەمەس. ويانعان ازىردە ماساتى كورپەنى اياق جاعىنا ىسىرىپ تاستاعان ەدى. كوز جاسىنان با، جوق الدە ءىش كويلەكشەڭ بويى اۋدەم مەزگىل اشىق-اشىق جاتقاندىقتان با، ول قالتىراپ جۇرە بەردى. ءتىسى-تىسىنە تيمەي ءدىرىل قاقتى. قالش-قالش ەتەدى.
جىلىنعىسى كەلىپ، كەڭ كورپەنى كومە جامىلىپ ەدى، تانىس ءبىر جۇپار ءيىس مۇرنىن جارىپ جىبەرە جازدادى. دەەم ساتتە جۇرەگى اتشا تۋلاپ كەتتى دە، كوزىنەن ىتقىپ شىققان مونشاقتار جالاڭاش توسىنە بارىپ قۇلاپ جاتتى. سول مەزەت جاڭا عانا تۇسىندە كورگەن قاسىمىن قاراڭعى ۇيدەن كەزىكتىرە الماعانىنا تارىعىپ، جاماۋ كوڭىلى جابىرقاۋ تارتىپ، كوكىرەگىنە قان تولىپ كەتكەندەي بولدى.
سىرتقا شىعىپ، باسى اۋعان جاعىنا ءجۇرىپ كەتكىسى كەلدى. جان ۇشىرا قاسىمدى ىزدەگىسى كەلدى. ءبىراق قانشا ۇمتىلسا دا تۇرا المادى. باس جاعىنداعى جۇكاياققا بىرەۋ تاس قىپ بايلاپ تاستاعان ءتارىزدى.
ەندى ەسىنە قاي-قايداعى وتكەن-كەتكەن ءتۇسىپ، تىنىش تابا السايشى...
ءبىر ءسات كەلىنشەكتىڭ كوكەيىندەگى جۇيرىك قالاۋ توبە باسىنداعى ۇركەردەي اۋىلدان الدانىش ىزدەپ الاسۇردى. ءسويتىپ وتىرعاندا ونىڭ كوز الدىنا شوشالا باس، شوقيما ساقالدى ءبىر جاپىراق ءابىنتاي شال كەلدى.
شالدىڭ ار جاعىنان سىرىقتاي ۇزىن، ۇزىن بولعانى. مەن يىعى تاقتايداي، ماي مۇرنىنىڭ ۇشى ءدايىم-اق تەرلەپ جۇرەتىن ءمارۋان موينىن سوزدى.
«كەلەر كەشتە وسى ەكەۋىنىڭ تويى بولماقشى، ءا!» دەپ كۇبىرلەدى شاربانۋ. «ريزىق تۇسسە قيىن ەكەن عوي بۇل! ەشكىم قاشىپ قۇتىلا المايدى ەكەن...». سودان ول الگى ەكەۋىن ماناعى تۇستا تۇسىندە كورگەندەي جىلى ساتكە بوي ۇرعىزىپ كەتە باردى. «ءابىنتاي شالدىڭ سۇيەگى شودىرايعان قۋشىق توسىنە ءمارۋان باسىن قويار ما ەكەن؟ قويسا قايتەدى؟ قىتىعىن كەلتىرەتىن شىعار. قىتىعىن كەلتىرسە قايتەدى؟ ولاردى بىرەۋ زورلاپ قوساقتاپ جاتىر ما؟».
شاربانۋ ءوز-وزىنەن ورەكپىپ شىعا كەلدى. «قويشى، مەن كورگەن كىسىلەر بولسا، قايبىر شۇيىركەلەسىپ وڭدىرار دەيسىڭ. «ءاي، قاتىن» دەپ ودىراڭداپ ءابىنتاي شال جۇرەر. اۋزىن بىرەۋ تاس قىپ بۋىپ قويعانداي ءۋاج قايتارۋعا ەرىنىپ، ءمارۋان تومەن قاراپ، تومسىرايۋىنان تانباس. بىقسىپ-سىقسىپ تاڭباسىز كۇندەر وتە بەرەدى دە».
شاربانۋ تاعى دا ءوز-وزىنەن ورەكپىپ كەتتى. ءبارىن قويىپ بۇگىندەگى باردى ايتسايشى. ساعىنىشقا وراي سازارتىپ قويعاننان گورى شال دا بولسا، كوزىنىڭ الدىندا قالقيىپ جۇرگەنگە نە جەتسىن! كۇتەرى جوق قاريانىڭ قارا قاعاز العان ءمارۋانعا بارىپ، باق سىناۋى تەرىس پە ەكەن؟ مەيلى، كۇندەرىن كورسىن قوس بەيباق».
ول الىستاعى قاسىمىن تاعى كوز الدىنا اكەلدى. سونىڭ ءوزىن جاماۋ كوڭىلىنە توق ساناعان شاربانۋ كۇيەۋىن جاقىن تارتىپ، جانىنان شىعارعىسى كەلمەي جۇكاياقتان ۇستاپ قاتىپ قالىپتى.
ءبىراق قاسىم الىستاي بەردى. الىستاي بەردى دە، كوپ ۇزاماي عايىپ بولدى. ەندى ونىڭ ورنىنا ءابىنتاي شال كەپ تۇرا قالدى.
شاربانۋعا قاراپ كۇلەتىن سياقتى. كوز قىساتىن سياقتى. بەلگىسىز ءبىر جاققا شاقىراتىن سياقتى. كەلىنشەك ودان كوپ قىسىلاتىن سياقتى.
اۋىر ءبىر كۇرسىنگەن شاربانۋ قۇس جاستىقتى قۇشاقتاي الدى. شاربانۋ ول كۇنى تاڭ قاراڭعىسىنان تۇردى.
قاسىمنىڭ ەتەك-جەڭى كەڭ شەكپەنىن جاداعاي جامىلىپ، ەسىك الدىنا شىققان شاربانۋ سول بويدا-اق سىرتتاعى سۇرەڭسىز كوپ سۋرەتتىڭ قورشاۋىندا قالدى: ۇيمە-جۇيمە، جاتاعان سۇر ۇيلەر ءابىنتاي شال ۇستىنەن تاستامايتىن قارا شاپاننىڭ جاماۋلى يىعىنداي جاربيىپ كورىنەدى. ۇيقى قىزىعىنان قالعان ءبىردى-ەكىلى قاريالار قولدارىنا قۇمان الىپ، ۇيىندىلەردى اينالىپ ءجۇر. قىسقا كوگەندەگى ازعانتاي قوزى-لاق اندا-ساندا باستارىن سىلكىپ-سىلكىپ قويادى.
بەيسەنكۇل كەمپىردىڭ ءداۋ قارا قانشىعى اۋىل ورتاسىنداعى قوقىستىڭ ۇستىنە كەرىلىپ تۇر. ءمارۋاننىڭ سوقىر تەرەزەسىنەن سىعالاعان بىلتە شامنىڭ ءولىمشى جارىعى سونۋگە جاقىن قالعان. ارباكەش بالانىڭ قوراسىنان اقىردى تەپكەن ات تۇياعىنىڭ تىقىرى ەستىلەدى.
بۇل اينالادان جۇبانىش تاپپاعان ول بوزعىلت تارتقان قيىرعا كوز تاستادى. الىستاعى ءار تۇستان قاراۋىتقان نۇكتەلەر كورىنەدى. تىرشىلىك ىڭعايىنا قاراي كەز كەلگەن توبەنىڭ باسىنا شاشىراي قونعان شاعىن اۋىلدار مىنا تاڭەرتەڭگىلىكتە قيۋى كەتكەن قاراشا ءۇيدىڭ جالبىراعان كيىزىندەي سۇرىقسىز تارتادى. كەڭ القاپتاعى قاۋىزى جاڭا اشىلعان اق ۇلپا قازىر ءمارۋاننىڭ كىر جاۋلىعىنداي كولەڭكەلى كورىنەدى.
شاربانۋ وسى ءبىر سەلت ەتەرى جوق كۇيسىز كورىنىسكە قاجىعان كەيىپپەن ۇزاق قارادى. ۇزاق قاراپ، جارىق كوڭىلىنە مەدەۋ بولاتىن ءبىر الدانىش ىزدەپ ەدى. تابا المادى. تابا الماعان سوڭ ىشتەي ىزالانىپ، تاۋسىلا تارىقتى دا، كوزىنە جاس الدى. ءبىراق قانشا تارىققانىمەن مىنا كەيىپسىز سۋرەتكە ونىڭ قوسارى دا، الىپ تاستارى دا جوق ەدى سول ءسات. قاسىمنىڭ ەتەك-جەڭى كەڭ جاداعايىن جالاڭ جامىلعان كۇيى قاپالى كەلىنشەك ەسىگىنىڭ الدىندا ءمىز باقپاستان ءالى تۇر.
«ماعان نە بولعان؟» دەپ ويلادى ول. «كەشەگى تۇننەن بەرى كىرپىگىم ءبىر قۇرعاعان جوق». شاربانۋ باسىنداعى جاۋلىعىن قولىنا الىپ، قايتا ءۇش بۇرىشتادى دا، قوس بۇرىمىن وراي تاس قىپ بايلاپ تاستادى. ول ىلعي دا جاۋلىعىن توبەسىنە تۇيە سالاتىن. بۇل جولى نەعىپ وزگەشە تارتقانىن ءوزى دە اڭعارعان جوق. ءبىراق تۇننەن بەرگى تورىعۋىنان ءوشىن سول ورامالدان العانداي اجەپتاۋىر تىنشىپ قالعان ەدى.
ءبىر مەزەتتە سىرتقا ءابىنتاي شال شىقتى. شىقتى دا، قولىنداعى شاقشاسىن قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ، قارا كوك ناسىبايدى اۋزىنا توگە سالدى. «ءتىف-ءتىف» دەپ قىزىل شاقشاسىن قالتاسىنا سۇڭگىتىپ جىبەردى. سوسىن جان-جاعىنا قارادى. جان-جاعىنا قاراپ بولدى دا، ءماسىسىنىڭ قونىشىن تارتىپ قويدى. قوينىنان ۇلكەن ورامال الىپ، كوزىن، موينىن ءسۇرتتى. ءۇستىن قاقتى.
ول وسى تازدىڭ باسىنداي ءتورت-بەس ۇيگە ءماتىبي ەدى. بريگادير قارا تانىماعانىمەن، ايقايعا كەلگەندە ەشكىمگە دەس بەرمەيتىن كادىمگى بەلسەندىنىڭ ءوزى. سوسىن ۇلكەنگە دە، كىشىگە دە بەتىڭ بار ءجۇزىڭ بار دەپ كورمەگەن كىسى. بۇل اۋىلدىڭ كەلىندەرى ونى سىرتتاي «ءپاتيپون قايناعا» دەسە، قاتارلاستارى كوزىنشە-اق «جاراپازانشى» دەيدى. وسى ماڭايدا ەلدەن ەرتە تۇراتىن دا، كەش جاتاتىن دا - سول.
تاڭ الاگەۋىمنەن اياعىن باسا الاتىن جۇرتتى تىك تۇرعىزىپ، ماقتاعا جىبەرەدى. ءتۇن ورتاسى اۋعاسىن تەرىلگەن ماقتانى ورتالىققا اپارىپ وتكىزىپ كەلەدى. وتكىزىپ كەلگەن سوڭ دا ۇيىنە كىرمەي، ارباكەش بالانىڭ ەكى تورىنى قالاي جايعاعانىن كورىپ بارىپ تىنىش تابادى.
جاس كەزىندە سۇلۋ بولعان دەسەدى. «تالاي قىزدىڭ سىرتتاي عاشىق وتىنا كۇيىپ، كوپ كۇرسىنگەنىن» كوڭىلى تۇسكەندە بەيسەنكۇل كەمپىر وسى كۇنگە شەكتى ايتىپ وتىرادى. كەلە-كەلە ول بوس ايقايعا بوي ۇرىپ، اۋىل جۇرتىنا كەيدە جاقپاي قالاتىن دەسەدى بىرەۋلەر. «قويشى، سونى. ايتادى دا قويادى. مىنەزى دە» دەيتىندەر دە از ەمەس. قالاي بولعاندا دا ءابىنتاي شالدىڭ بۇل ماڭايعا اتى شىققان ادام ەكەندىگىنە ەشكىمنىڭ داۋى جوق. سول كىسى بۇگىن كۇندەگىسىنەن دە ەرتە تۇرىپتى.
ءسىرا، بەيسەنكۇل كەمپىر سياقتى شايپاۋىزدار «جاس قاتىننىڭ بۋىنا الىستان بالقىپ، ءتورىنىڭ الدىندا شالجيىپ جاتقان شىعار» دەمەسىن دەپ بۇگىن ادەيىلەپ ەرتە شىققانى بولسا كەرەك.
تىپتەن ءتۇن قاراڭعىلىعى سەيىلمەي جاتىپ، ەسىگىنىڭ الدىندا سەلتيىپ تۇرعان شاربانۋدى كورگەن ول بىردەمەدەن سەكەم العانداي سەلك ەتە قالدى. سەلك ەتە قالدى دا، سول السىزدىگىن جاسىرعىسى كەلگەندەي، ءوز-وزىنەن كۇلىپ جىبەردى. ءاپ-ساتتە قۇنجىڭ-قۇنجىڭ ەتىپ، كەلششەكتىڭ جانىنا جەتىپ كەلدى.
- كەلىنجان-اۋ، كورپەڭ كەڭ بولدى ما، مۇنشا ەرتەلەپ (ءابىنتايدىڭ قايتىس بولعان كەمپىرى شاربانۋلارعا جاقىن اپا بولاتىن دا، شال ونى كوبىنە-كوپ بالدىز دەپ ازىلدەسە بەرەتىن)، - دەدى ول اۋزىنداعى ناسىبايىن اياعىنىڭ استىنا ىتقىتىپ جىبەرىپ.
- كۇتۋلى كورپە كەڭدىك ەتە مە، تەك قايناعانىڭ تويىنىڭ قۋانىشى دا جاتا الماي جۇرگەنىمىز، - دەپ شاربانۋ دا شالدى شاعىپ الدى.
ءابىنتاي ءاپ-ساتتە-اق جاڭاعى تەك تۇرماس كۇلكىدەن تىيىلىپ قالدى. «بۇل قاي قاعىتقانىڭ» دەگەندەي شاربانۋعا جالتاق-جالتاق قاراي بەردى. «جوق، شىنىمەن-اق قۇپتاعانى ما ەكەن؟». ول ءۇنسىز تۇرا المادى.
- بۇل ءوزى جۇرت جاقتىرماعان تىرلىك بولدى بىلەم، ءا؟ - شال مۇڭايعان كەيىپ تانىتتى.
- ە، نەسى بار؟ جالعىز ءسىز دەيسىز بە؟.. - شاربانۋ شالدى جۇباتقانداي بولدى.
- شىنىڭ سول بولسا، جارادىڭ، شىراق... - ءابىنتاي ءماسىسىنىڭ قونىشىن تارتىپ قويدى.
- قايناعا، ءماسىڭىز قۇتتى بولسىن! - دەدى ول اڭگىمەنى باسقا ارناعا بۇرعىسى كەپ. ءبىراق شال ونى وزىنشە ءتۇسىندى.
- ايتسىن، شىراق! كەشە كەلگەن ساۋداگەردەن الىپ ەدىم. الگى قۇرىپ قالعىر وكشەسى شوككەن جامان ەتىكپەن قاشانعى جۇرەيىن. ونىڭ بەر جاعىندا مىنا ءبىر توي-تومالاق كەلىپ قالىپ.
- بىرەۋدى-بىرەۋ سىنايتىن كۇن ەمەس قوي قازىر، - شاربانۋ ءبىر كۇرسىنىپ الدى.
- ەي، شىراعىم-اي، تۇز-ءدام بۇيىرسا قيىن ەكەن عوي بۇل. قايبىر جەتىسكەنىمىزدەن جال ءبىتىپ ءجۇر دەيسىڭ. ەكى جارتى ءبىر ءبۇتىن دەمەكشى، كۇن كەشەمىز دە ەندى. كارى كوڭىلدىڭ جەلىگۋى ەمەس، كارىپ كىسىنىڭ تال قارماۋى دا.
- كورمەي جۇرگەنىمىز جوق قوي...
- شىراعىم-اي، ءۇمىتسىز شايتان دا. ءتىرى جۇرگەن سوڭ تىرشىلىكتەن قالمايدى ەكەنسىڭ. كەي-كەيدە ارتىمنان «اتالاپ» ءبىر تۇياق ەرتەتەتىندەي كورەم دە تۇرام. ايتپەسە جەر ورتاعا كەلگەندە جەلىگىپ نەم بار...».
شاربانۋ جاڭاعى ءبىر ازىردە جايسىز اڭگىمەدەن قاشقاقتايمىن دەپ الدىمەن قۋانىشىنا قۇتتى بولسىن ايتۋدىڭ ورنىنا، ماسىسىنە كوز سالعانىنان ءسال-كەم ۇيالىپ قالىپ، قايتادان جونگە كوشپەكشى بولىپ تۇر ەدى، سول ەكى ورتادا ءابىنتاي شال قيپاقتاي بەرىپ، تاعى كيىپ كەتتى.
- قاسىمنان حات-حابار بار ما، كەلىن؟
شاربانۋدىڭ ءوڭى قۇپ-قۋ بوپ، سىلەيىپ قاتتى دا قالدى.
جاۋدىرەگەن قوي كوزدەرى ءاپ-ساتتە بوزامىقتانىپ، قايقى كىرپىكتەرى جان-دارمەن جىپىلىقتاپ كەتتى. بار تاپقانى - ۇستىندەگى كەڭ جاداعايدىڭ ءوڭىرىن تارتپاقتاي بەردى. ەرنىن تىستەلەپ، تومەن قارايدى. «مەنى تابالاماق بولىپ تۇر عوي، ءا!» دەپ ويلادى ول. - «قان شىعارماي باۋىزداماقشى عوي».
شال شاربانۋدىڭ بەتىنە ءبىر قارادى دا، بالاشا جاۋتەڭ قاعىپ، نە دەرىن بىلمەي ابدەن ساستى. بۇقپانتايى جوق كوڭىلمەن انشەيىن سۇراي سالىپ ەدى. ساعىنىش جەڭىپ جۇرگەن شاربانۋدىڭ اياق استىنان مۇنشالىقتى تاۋسىلارىن ويلاپ پا ەدى. قاپەلىمدە اۋزىنا ءجوندى ءسوز دە تۇسپەي قويدى. ءۇنسىز قالۋدىڭ رەتىن تاعى تاپپادى. ۇيالعان تەك تۇرماس دەگەندەي بىردەڭەلەردى ايتقان بولادى:
- ەندى كەلىپ قالار. جولدا جۇرگەن شىعار. وڭاي ەمەس قوي، اقىرىن بەرسىن، ايتەۋىر! - شال شاربانۋدىڭ سەلكىلدەۋگە بەت العان سالىڭقى يىعىنان ءارى اسىپ، ساسقانىنان ماقتالىققا قارادى.
توسىن ساۋال ابايسىزدا سىزداۋلى جۇرەگىن ايازداي قارىعان شاربانۋ مىنا جاربيعان شالدان دا، جانىن جەگىدەي جەگەن تورىعۋ ساتىنەن دە قالاي قۇتىلارىن بىلمەي تۇر ەدى، بريگاديردىڭ ساسقالاقتاپ ماقتالىققا كوز سالعانى قامشى بولدى دا:
- تەرىمگە شىعاتىن ۋاقىت جاقىنداپتى-اۋ، - دەپ اسىعىس ۇيىنە كىرىپ كەتتى.
ءابىنتاي شال اڭىرىپ تۇرىپ قالدى.
ماناعى ءبىر ازىردە جىرتىق كوڭىلى تاسىپ-توگىلىپ توسەگىنەن تۇرعان ول كۇندەگى ادەتىنشە ارباكەش بالانىڭ ۇيىنە جۇگىرمەي، جاڭا ءماسىنى كيىپ، شي بارقىت جاداعايىن يىعىنا تاستاي سالىپ، ەسىك الدىنا شىققان ەدى.
تاڭ اتىپ قالعان ەكەن. الىستى-جاقىن اينالا بوزعىلت شىمىلدىققا ورانىپ، ماۋجىراپ جاتىر. كوز ۇشىنداعى قارايعاننىڭ ءبارى تەڭىزدە جۇزگەن ۇلكەندى-كىشىلى كوپ كەمەلەرگە ۇقسايدى. ءبارى دە ءبىر ءتۇرلى ماڭعاز تارتادى. ارىق جاعالارىنداعى تال-شىبىقتار شەبەر قولدان شىققان كىلەمنىڭ شاشاعىنداي توگىلىپ تۇر.
«بۇل ءوزى جۇمىس باستى بوپ بايقامايدى ەكەنبىز عوي» دەپ ويلاعان شال ەندى اينالا كەلىپ اۋىل-ءۇيدىڭ اراسىنا كوز تىككەن. «استە بەيسەنكۇل كەمپىر پىسىق-اۋ» دەپ كۇبىرلەدى سالعان جەردەن ول. «قاراشى، ەسىگىنىڭ الدى تاپ-تۇيناقتاي. تەرەزەسىنىڭ اينالاسىن اكتەپ قويىپتى. تەگىندە، تازالىق جاقسى دا. ماقتانى جيناپ بولعان سوڭ مەن دە ءبىر كىرىسەرمىن».
ارباكەش بالانىڭ ۇيىنە بۇرىلعاندا شالدىڭ قۇلاعىنا اقىردى تەپكەن ات تۇياعىنىڭ تىقىرى كەلدى. «بەيشارا، بولايىن دەپ تۇرعان بالا، - دەپ ءبىر ءتۇيىپ تاستادى ول. كەش كەلگەنىنە قاراماي اتتاردى جەمدەپ جاتقان ەكەن دە».
كارى جۇرەگى جاس بالاشا ورەكپىگەن ءابىنتاي سودان ءبىر كەز ءمارۋان ەسىگىنە تەلمىرە قاراپ كوپ تۇرعان. ەشكىم شىقپادى. ءبىراق ءبىر بەلگىسىز قۇمارلىق كوپ توستىرعان شال جۇرەگى شيىرشىق اتىپ، جۋىق ارادا ساباسىنا تۇسپەي قويدى. ەندى سونىڭ سولىعىن باسۋ ءۇشىن اۋىلدىڭ سىرتىن ءبىر اينالىپ بارىپ، ارباكەش بالانىڭ ۇيىنە جۇگىرمەي، جاڭا ءماسىنى كيىپ، شي بارقىت جاداعايىن يىعىنا تاستاي سالىپ، ەسىك الدىنا شىققان ەدى.
بىرەۋ شەگەلەپ تاستاعانداي ءابىنتاي سول ورنىندا ۇزاق تۇردى. ءبىراق ءمارۋان كورىنبەدى. ارباكەش بالانىڭ ۇيىنە قاراي جۇرە بەرىپ تە، ول كوپ بۇرىلدى. ءبىراق ءمارۋان كورىنبەدى. «شىركىننىڭ، ۇيقىسى وسىنشا قاتتى بولار ما؟» دەپ كۇبىرلەدى ول.
سول بويدا شال كوڭىلىندەگى كۇدىگىن باسقىسى كەلىپ، ارباكەش بالاعا ەرەكشە جىلى ۇشىراپ ەدى. ونىڭ دا ءساتى تۇسپەدى.
ءاپ-ساتتە شاقشاداي باسى شاراداي بولعان ءابىنتاي شال وسى اياق استىنان توسەك جاڭعىرتۋىنىڭ ءتۇپ باستاۋىن ءبىر ۋاق ەسىنە الدى.
...جوق، پايعامبار جاسىنان اسقان ءابىنتايدىڭ كەمپىرىنىڭ الدىندا كۇناكار بولعان كۇنى جوق. تىپتەن قالاۋىن تاۋىپ، قۇراق ۇشقاننان باسقا بوتەن ءسوز ايتقان پەندە ەمەس.
جامان اۋرۋ جابىسىپ، ىڭقىل-سىڭقىلى كوبەيگەن كەزىندە كەمپىرى كۇيگەلەكتەنىپ، كەي-كەيدە ءۇي ءىشىنىڭ بەرەكەسىن الاتىن. جوقتان وزگەگە اشۋ شاقىرىپ، شالدى دا كوپ قاجايتىن. سونىڭ وزىندە دە ءابىنتاي ارتىق سوزگە بارمايتىن. قايتا كىنالى بالاشا كەمپىردىڭ الدىندا جاۋتاڭ قاعىپ، جۇگىرىپ جۇرەتىن. سونداعىسى - كەمپىرىنىڭ قام كوڭىلىنە قاياۋ تۇسپەسىن دەيتىن.
وكپە اۋرۋى جىڭىشكەلەنىپ كەلىپ، ابدەن مەڭدەتىپ بىتكەن اجار كەيۋانا توسەك تارتىپ كوپ جاتپادى. سۇيرەتىلىپ ءجۇردى-ءجۇردى دە، ءبىر كۇنى اسىعىس اتتانىپ كەتتى.
كەمپىرى كوز جۇمعاسىن ءابىنتاي ءالى كەلگەنشە ءارۋاقتاردى ريزا ەتتى. جەتىسى، قىرقى، جىلى... اناۋ كوگەندەگى ەكى جەتىم لاقتان باسقا تۇياعىن تۇگەل كەمپىرىنىڭ «قۇداي الدىنداعى قارىزىنا» جۇمسادى.
ەندى قارتايعان شاعىندا جالعىز قالۋعا ءبىر ءتۇرلى قورىقتى ول. قازىر عوي ايتەۋىر ءجۇرىپ جاتىر. بىرەۋدەن كەيىن، بىرەۋدەن ىلگەرى. ەشكىمنەن كومەك سۇراعان كۇنى جوق. تەك كەشكىلىك ۇيىنە كىرگەندە، شال كوپ ەلەگزيدى. وتكەن-كەتكەنىن ەسكە الادى. بۇرقىلداپ ۇرسىپ جاتسا دا، كۇركىلدەپ جوتەلىپ جاتسا دا - كەمپىرىنىڭ ورنى بولەك ەكەن-اۋ... ەندى، مىنە، جىنىنان ايرىلعان باقسىداي كەش بولسا دەگبىرىنەن ايرىلادى. ءتۇن بالاسىنا ۇيىقتاي المايدى. سىرتقا شىعادى، قايتا كەلەدى. قايتا شىعادى. مەيلى عوي، ءازىر ونىڭ بۇل ازابىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. كەيىن قولىنان قارۋ كەتىپ، وت باسىنان شىعا المايتىن كەزىندە كىمگە قول جايادى. ءوزىنىڭ وسى كۇيىن ويلاعاندا، شال كوپ قامىعاتىن.
ءتىرى ادامنىڭ تىرلىگى تاۋسىلا ما؟ قارتايدىم دەپ قاراپ وتىراتىن ءابىنتاي جوق. جۇرت قيىن-قىستاۋ كۇن كەشىپ جاتقاندا قاي كىسى قالىس قالۋشى ەدى؟ ونىڭ ۇستىنە انادا «قاراقايدىڭ» پرەدسەداتەلى ادەيى ات باسىن بۇرىپ: «ابەكە، ەندىگى ارقا سۇيەر ەر-ازاماتىمىز - وزدەرىڭىز. بالا-شاعا، قاتىن-قالاش قالدى عوي، مىنا ءتورت-بەس ۇيگە باس-كوز بول» دەگەن. جاي دەگەن جوق. شالدىڭ قولتىعىنا كوپشىك قويىپ، اۋىرتپالىقتىڭ ءبارى وسى اۋىلدىڭ عانا باسىنا تۇسكەندەي تاۋسىلا تۇرىپ، جالىنعانداي بولعان. ول سوزگە ءابىنتاي شال اجەپتاۋىر-اق سەمىرىپ قالعان-دى.
سودان بەرى ەرتە تۇرادى، كەش جاتادى. سودان بەرى ونىڭ كورشى-قولاڭمەن ارالاسۋى جيىلەپ كەتكەن. شالدىڭ وسى ءمارۋانعا جۇعىسۋى دا تاۋسىلمايتىن كوپ تىرشىلىك-تاۋقىمەتىنىڭ قارا كولەڭكەسىندە ءوتتى.
تەگى مومىن، مىنەزى اۋىر ءمارۋان كۇيەۋىنىڭ ارتىنان قارا قاعاز العاندا جۇرت سياقتى اۋىلدى باسىنا كوتەرە داۋىس سالىپ، جىر-جىرلاۋ ايتقان جوق. بەتىن تىرنالاپ، شاشىن دا جۇلعان جوق. قايعى ءبولىسىپ كەلگەندەرمەن كورگەندى كىسىدەي قۇشاقتاسىپ كورىسكەن دە جوق. ىرگەدە تەرىس قاراپ وتىرىپ الدى دا، ءۇنسىز ەگىلدى. قوي دەگەنگە دە قۇلاق اسقان جوق. ءبىر ۋىس بوپ ءبۇرىسىپ، جاس توگە بەردى، توگە بەردى...
كەلگەن جۇرت ءوزدى-وزىنشە جۇباتۋ ايتىپ، جىلاپ جاتتى. اسىرەسە بەيسەنكۇل كەمپىر كوپ ەگىلدى، كوپ تاۋسىلدى. «الدا، ارىسىم-اۋ، ەڭ بولماسا ارتىڭدا ءتۇتىن تۇتەتەتىن تۇياق تا قالمادى» دەپ اڭىراعاندا اينالا-كوپتىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتتى.
الدەن ۋاقىتتا اۋىل ادامدارىنىڭ قولىنا سۋ قۇيىلدى. كەمپىرلەر جاعى الدىمەن كوڭىل باسىپ، كوزدەرىن جۋدى. شاي دا ءىشىلىپ بولدى. قاشانعى وتىرسىن ءيىرىلىپ، جۇرت ءبىر-بىرلەپ تاراي باستادى. جەسىرگە باسۋ ايتپاقشى بولىپ، ءباز بىرەۋلەر ءبىراز قارايلاپ ەدى، ءبىراق ءمارۋان «ءيا» دەپ ەشكىمگە باس كوتەرمەدى. تەرىس قاراپ وتىرعان بويى ءۇنسىز قالا بەردى.
سول وتىرعاننان ءمارۋان ءتۇن ورتاسى اۋعانشا وتىردى دا، ءتۇن ورتاسى اۋعاننان كەيىن قول ديىرمەندى قۇرىپ جىبەرىپ، تاڭ اتقانشا جۇگەرى جارماسىن تارتتى.
ىقىلاسسىز تاعدىردىڭ كۇشتەپ تابىستىرعان ءداۋ قايعىسىن ول وسىلاي توماعا-تۇيىق قارسى العان ەدى.
كۇندەر وتە بەردى. ءمارۋان ءتۇن بالاسى تىنىم كورمەيدى. قول ديىرمەن تارتادى. ازىن-اۋلاق وزىنە دە ۇن كەرەك. بەيسەنكۇل كەمپىر دە جاۋتەڭدەپ تۇرادى. قولىنان ءال كەتكەن ادام زىلدەي تاستى قاشانعى اينالدىرا بەرسىن. «جاس نەمە جۇنجىپ كەتەر» دەپ شاربانۋعا دا ماساقتان تۇسكەنىن ۇن عىپ بەرەدى. كەيدە ابدەن سىلەسى قاتقان ءمارۋان تاڭەرتەڭ تۇرا الماي قالادى.
ءابىنتاي شالدىڭ ءدايىم دە سارىدەن كەلىپ، تەرەزەنى تىقىلداتقانىن ەستىپ جاتادى. ەستىپ جاتادى دا، «قۇيرىعىنا قۇمالاعى قاتىپ قالعان قارا قوزى اينەككە سۇيكەنگەن شىعار» دەپ اۋناپ تۇسەدى. ابدەن بولماعان سوڭ شال اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ ۇيگە كىرەدى.
- ءمارۋان شىراق، تال ءتۇس بولدى عوي. ءالى جاتىرسىڭ... ەسىكتىڭ الدىنا تىزەرلەپ وتىرا كەتكەن ول قيپالاقتاپ ءسال كىدىردى دە، پەش ۇستىندەگى الا داستارقاننان اۋىز ءتيىپ، اسىعىس شىعىپ كەتتى.
سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە شال ەسىك الدىندا جۇرەمەلەي، كىرگەن بەتتە تۋرا تورگە ءبىر-اق شىعىپ، مالداس قۇرىپ وتىرا قالدى. اۋزىنداعى ناسىبايىن ىرگەگە تۇكىرىپ تاستاپ، اياق استىنان بىردەڭەلەردى كۇبىرلەپ، قولىن جايدى.
- قالەننىڭ ارۋاعىنا، قاراق، بىلگەن قۇرانىمدى قايتارىپ جاتىرمىن. بۇگىن بەيسەنبى عوي، توپىراعى تورقا بولسىن، مومىن جان ەدى، - دەپ بەتىن سيپادى. ءمارۋان قولىن جايعان جوق. قارا قىجىم شاپانىن جۇرە جامىلىپ، پەش جانىنا باردى دا، تامىزىق تۇتاتىپ، تۇندە تولتىرىپ قويعان تەزەكتى قاعىستىرا بەردى.
شاقشاسىن تاعى ءبىر قاعىپ العان شال تومەن قاراپ كوپ وتىردى. سودان ءبىر ءسات:
- ءمارۋان شىراق، بۇل ءوزى ەكەۋىمىز ەكى ۇيدە جىنىنان ايرىلعان باقسىداي بوپ قالدىق قوي، - دەپ ءبىر قويدى ول.
الدەن ۋاقىت ءوتتى. جاڭاعى ەمەۋرىنگە جاۋاپ بولماعان سوڭ، ول اۋىر ءبىر كۇرسىنىپ الدى دا:
- سەن ءالى جاسسىڭ عوي. كوش جۇرە-جۇرە تۇزەلەتىن دە شىعار. ءبىزدى ايتسايشى، جەر ورتادان اۋىپ كەتىپ، ەندى جۇرتتا قالۋدان باسقاعا جارامايتىن، - دەدى. دەدى دە، ورنىنان اتىپ تۇرىپ، بەلىندەگى بەلبەۋىن اسىعىس بايلاپ، جىلدام شىعىپ كەتتى.
كۇن الدەقاشان باتقان. كوز بايلانىپ قالعان كەز. كۇز كەشىنىڭ اجەپتاۋىر ىزعارى بار. جەڭىل كيىنگەن كەيبىرەۋلەر دىردەك قاقپاعانىمەن قاناردىڭ ىعىن قالاپ قالعان. ونىڭ ۇستىنە تۇستەگى ازىن-اۋلاق استان كەيىن اۋىزدارىنا تۇك الماعان جاستار جاعى «قارنىم اشتىنى» ايتىپ تا ۇلگەرگەن.
العاشقى ساتگەردەگى ءازىل-وسپاق تا الدەقاشان ايىلىن جيعان-دى. ايتەۋىر، اربا كۇتىپ قالعان جۇرت تىقىرشۋلى-اق. «انە، كەلەدى، مىنە، كەلەدىمەن» تىرناعىنا ءىلىنىپ وتىر. مۇندايدا ءابىنتاي شال قاراپ قالعان با؟ ءارى-بەرىدەن سوڭ بەيسەنكۇل كەمپىردى ازىلگە شاقىرىپ، قۋاقىلانىپ كەتتى.
- قارتايعاننىڭ بەلگىسى-اۋ، قانارىڭ تولماي قالىپتى، - دەۋى-اق مۇڭ ەكەن. تىپتەن سونشالىق كەيىسكە كەتەتىن تۇك جوق-تىن. انشەيىنگى ارزان ءازىل عانا ەدى. ءبىراق بەيسەنكۇل كەمپىر اياق استىنان بۇلقان-تالقان بولىپ شىعا كەلدى. سونداعىسى «ماقتامدى كەم تارتتىڭ» دەيدى. ابدەن اشۋعا مىنگەن ول بريگاديردىڭ ءتۇپ-تۇياعىن ءبىر تۇگەندەپ قايتتى. ونى ازسىندى دا، تاعى كيىپ كەتتى.
- ءو، نەسى-اي، الا الماي جۇرگەن ءوشى بار ما ەكەن، بۇل قاقپاستىڭ. جەتىم-جەسىردىڭ اقىسىن كەم شىعارىپ، كەرى تارتقاندا كىمدى مۇقاتپاقشى. تاعدىر جازعان جالعىزدىعىنىڭ ءوشىن مەنەن الماقشى-اۋ ءوزى...
جاڭاعى ازىردە ءوزدى-وزىمەن بولىپ تۇرعان شارشاۋلى توپ اڭتارىلىپ قالدى. قاپەلىمدە قاي جاعىن ماقۇلدايتىندارىن دا بىلمەيدى. تىپتەن مۇندايدى ەشكىم كۇتكەن دە جوقتىن. الدىندا «ۇلكەندەردىڭ ءبىرى توقتاتار» دەپ شاربانۋ دا ءۇنسىز تۇرعان. ءبىراق ەشكىم ەشتەڭە دەي قويماعان سوڭ بارىپ:
- اپا، قويىڭىزشى. اسىرىپ جىبەردىڭىز عوي ءتىپتى. قاي-قايداعىنى قوزعاماڭىزشى، - دەپ باسۋ ايتپاق بولىپ ەدى، كەمپىر ونى ءۋاج كورمەي ورشەلەنە ءتۇستى.
- ادىرەم قال. سەن مەنىڭ ماڭداي تەرىممەن تاپقان اقىمنىڭ مىسقالىنان دا ماڭايلاي المايسىڭ. جاقىنداپ كورشى. اناۋ بەس تال ساقالىڭدى بىرتىندەپ جۇلايىن. مەنەن جىرعان مۇلكىڭدى و دۇنيەگە وزىڭمەن بىرگە الا كەتەتىن شىعارسىڭ...
شال جوپەلدەمەدە ساسىپ قالدى. بار تاپقانى - باسىن قاسىپ، ساقالىن سيپاي بەرەدى.
- ءوي، ءتاڭىر العىر، ءتاڭىر السىن سەنى. ءتاڭىر العىر-اۋ، مۇنىڭ نە؟ بالا-شاعانىڭ كوزىنشە... ءتاڭىر العىر-اۋ، كوزىمدى باقىرايتىپ قويىپ كۇيدىرمەكسىڭ بە؟ مىناۋ كەيىنگىگە باس بولاتىن ەكەۋىمىزگە نە جەتپەي بارا جاتىر وسى؟ ءوي، ءتاڭىر السىن سەنى. نە كورىندى، ازىلگە وسىنشالىق شاپتىعىپ؟
شال قاتتى قىسىلدى. بار تاپقانى - الگى. بار تاپقانى - ساقالىن سيپاپ «ءتاڭىر العىر» دەي بەرەدى. ءابىنتاي تىپتەن شوگىپ كەتكەندەي بولدى. جاق سۇيەگى شودىرايىپ، ماڭدايى قىرىق قاتپارلاندى دا قالدى. «ءيا، ءيا» دەپ جان-جاعىنا جالتاق-جالتاق قارايدى.
سول بۇرقىلداعان كۇيى بەيسەنكۇل كەمپىر اۋىلعا جاياۋ قايتىپ كەتتى. كەمپىر ۇزاعاسىن بريگادير اينالاسىنداعى اركىمگە ءبىر جاۋتاڭداپ، ءوز-وزىنەن كۇبىرلەي بەردى.
- ايىپ جوق وعان. وڭاي ما، ءبىر اياعى جەردە، ءبىر اياعى كوردەگى ادام عوي. شارشاعان شىعار، تارىققان شىعار. تەگىندە، شارشاۋلى ادام شامشىل كەلەدى ەمەس پە! - شال مۇڭايىپ قالدى.
ءمارۋان ءبىر ءتۇرلى ونى اياپ كەتتى. شالدىڭ جالعىزدىعىن، «كارى قويدىڭ جاسىنداي جاسى قالعان» قارتتىعىن ويلادى. «نەسى بار ەكەن بەيسەنكۇل اپامنىڭ بۇل بەيشارادا» دەپ ىشتەي رەنىش تە ءبىلدىردى. كەلە-كەلە ءوزىنىڭ دە جەسىرلىگى، جالعىزدىعى، مۇساپىرلىگى الدىن كەس-كەستەپ ءبىر ءتۇيىن بولدى دا، تاماعىنا كەلىپ كەپتەلىپ قالدى.
سودان ءمارۋان شالعا: «الگى اپامنىڭ اشۋىن اۋىر الماڭىز» دەگىسى كەلىپ ەدى. ايتا المادى. ايتا الماعان سوڭ از-كەم ءۇنسىز تۇردى دا، بەتىن باسىپ، سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى.
ءبارى اڭ-تاڭ. ءجىبۋى قاتتى، ال ءبىر جىبىسە بەكۋى دە وڭاي ەمەس كەلىنشەكتىڭ اياق استىنان وسىنشالىق تارىققانى - كوپتىڭ تاعى ءبىر كۇتپەگەنى بولاتىن. سوستيىپ-سوستيىپ تۇرىپ قالعان جۇرتقا بەلگى بەرگەندەي شاربانۋ جۇگىرىپ بارىپ، ءمارۋاندى قۇشاقتاي الدى. قۇشاقتاي الدى دا:
- جەڭەشە، جىلاماڭىزشى، جەڭەشە؟! - ول ءمارۋاننىڭ بەتىنە بەتىن باستى. - جىلاماڭىزشى!..
ءمارۋان ءوز-ءوزىن توقتاتا الماي ونان سايىن ەگىلىپ كەتتى. ونىڭ كوزىنەن جاس مونشاقتارى شاربانۋدىڭ موينىنا قۇيىلىپ جاتىر.
سول ەكى ورتادا ءابىنتاي شال مەن اربا ايدايتىن بالا ون شاقتى قانار ماقتانى اپىل-عۇپىل ارتىپ الىپ، ورتالىققا ءجۇرىپ كەتتى. جاماۋ كوڭىل جەسىر مەن جۇرەگىن ساعىنىش سىزداتقان جاس كەلىنشەك ايدالادا قۇشاقتاسقان كۇيى ۇزاق تۇرىپ قالعان ەدى.
ەرتەڭىنە ەرتەلەپ وڭاشا كەتكەن شاربانۋدى جول-جونەكەي قۋىپ جەتكەن ءمارۋان كوپ قيپاقتادى. ەلپ ەتپەسى جوق جەڭگەسىنىڭ ءدال بۇگىن ءبىر سىر ايتقىسى كەلگەنىن اينىتپاي سەزگەنىمەن، شاربانۋ ونى قىستامادى. «باسى ارتىق كۇبىر-سىبىرعا و باستان جوق ءمارۋان ءداۋ دە بولسا ءبىر قۇپيا اڭگىمە ايتپاق قوي. قىستاپ قايتەدى. ءوزى ايتسىن».
ءبىر مەزگىلدە ءمارۋان شىدامادى بىلەم:
- بىرگاد قايناعا بۇگىن تاڭ سارىدەن كەلىپ، كادىمگى ون ەكى شيرەكتىك سالى ورامال تاستاپ كەتتى، - دەدى تومەن قاراعان كۇيى.
كوڭىلىندە ەشتەڭە جوق شاربانۋ:
- و نەسى ەكەن. جۇباتقانى ما ءسىزدى؟ - دەدى جۇلىپ العانداي.
- قايدام. بار ايتقانى «شىراق، داكە جاۋلىعىڭنىڭ شەتى شاشاقتالىپ كەتىپتى» بولدى. دايىم اسىعىپ جۇرەتىن ادەتى دە، مەن اۋزىمدى اشىپ ۇلگەرگەنشە شىقتى دا كەتتى.
- ە، مەيلى! قۇتتى بولسىن!
- قايدام؟ - دەدى ءمارۋان كۇدىكتى كوڭىلمەن.
- ە، نە قايدامى بار ونىڭ. قاراسقانى دا.
- قايدام؟! - دەدى ءمارۋان تاعى دا.
شاربانۋ نە دەرىن بىلمەدى. ءبىر ورايدا ول «وسىنى نەسىنە ايتىپ كەلە جاتىر» دەپ تە ويلادى. «سالى ورامالدا تۇرعان نە بار؟».
سول كۇننىڭ كەشىندە ءابىنتاي شال اياڭداپ ءمارۋاننىڭ ۇيىنە باردى. بۇل جولى دا ول ەسىك جاقتا كوپ ايالداعان جوق. كىدىرمەستەن تورگە ءوتىپ كەتتى. ۇستىندەگى جۇقا شاپانىن شەشىپ، ونى جەلبەگەي جامىلىپ الدى. توبەسى تەسىلە باستاعان كيىز قالپاعىن جانىنا قويدى. ءالسىن-السىن جوتكىرىنىپ قويادى.
ءمارۋان ادەتىنشە شاي قايناتىپ، داستارقان جايدى. شاي ۇستىندە شال ءمارۋاننىڭ الدى-ارتىنا ون ويقاستاپ، كوپ نارسەنىڭ باسىن شالدى. اقىرى كەلىپ-كەلىپ اڭگىمە اياعىن جالعىزدىعىنا اكەپ تىرەدى.
- ءمارۋان شىراق، نەسىن جاسىرايىن. كارى قويدىڭ جاسىنداي جاسىم قالدى. قۇدايعا شۇكىر، جاناشىر جاقىن تابا الماي جۇرگەنىم جوق. ءبىراق ونىڭ ءجونى ءبىر باسقا عوي. قازان-اياقتىڭ دا بەرەكەسى كەتتى، - دەپ تاعى ءبىر جوتكىرىنىپ الدى.
ءمارۋان بوس كەسەگە شاي قۇيىپ، جۇگەرى ناننىڭ ەكى-ءۇش ءتۇيىرىن ءابىنتاي شالدىڭ الدىنا قاراي ىسىرىپ قويدى.
- كەمپىر باردا بىلمەيدى ەكەنبىز بۇل، - دەپ تاعى ءبىر جوتكىرىنىپ الدى شال.
ءمارۋان بوساپ قالعان كەسەگە تاعى شاي قۇيدى.
- شىراق، الگى ورامالدى تارتىپ كوردىڭ بە؟ كوز جاۋىن الاتىن قۇرعىر ەكەن. جاراساتىن شىعار ءوزى.
ەكەۋى دە جۇكتىڭ ۇستىندەگى ون ەكى شيرەكتىك سالى ورامالعا جارىسا كوز سالدى.
شال الدىنداعى كەسەنى توڭكەرىپ تاستاپ، كەيىن ىسىرىلىپ وتىردى. ءمارۋان ۇشىپ تۇرىپ، قوناعىنا ءتاۋىر جاستىعىن تاستادى.
- ءمارۋان شىراق، ەكى جارتى ءبىر ءبۇتىن بولىپ جاتقان كۇن عوي قازىر. - ول سەلدىر ساقالىن ساۋساعىنا وراپ شيىرشىقتاي بەردى. - شاي قايدا قاشار دەيسىڭ، شىراق!
- ازعانتاي ءبيدايدى تارتقان جوق ەدىم. جۇگەرى ناندى جاقتىرمادىڭىز با؟
- جو-جوق، شىراق. قايتا ىستىق شايعا قانىپ، ماڭدايىم ءجىپسىپ ادام بوپ قالدىم عوي.
ءمارۋان كەسە-شاينەكتى جيناي بەردى. شال قالتاسىنان شاقشاسىن الدى.
- ءمارۋان شىراق، ەر-ازامات الىستاپ كەتكەسىن كارى-قۇرتاڭعا جال ءبىتىپتى-اۋ دەپ سوكپەگەيسىڭ. ىشتە بۋىپ-ءتۇيىپ جۇرگەن ىلگەرى ءۇمىتىم بار. اناۋ مارقۇم مىڭ بولعىر قالەننىڭ دە وتى وشپەسىن. مەن دە جىرتىق-جاماۋ كوڭىلىمدى بۇتىندەيىن...
ءمارۋان وسى اۋىلعا كەلىن بوپ تۇسكەلى بەرى تۇڭعىش رەت ءابىنتاي شالدىڭ بەتىنە تىكتەپ قارادى. تىكتەپ ءبىر قارادى دا، سەلكىلدەگەن سيرەك ساقالدى عانا كورىپ، كوزىن تايدىرىپ اكەتتى.
ءالى ءۇن جوق.
ەندى وراعىتا بەرۋدىڭ رەتىن تاپپاعان شال كىلت قوزعالىپ جۇرەسىنەن وتىردى دا:
- ماقۇل دەسەڭ اۋىلدىڭ ۇلكەن-كىشىسىنىڭ باتاسىن الايىق، - دەپ ءبىر قايتتى.
جاستايىنان كىمگە بولسا دا قارسى كەلۋگە ۇيرەنبەگەن بۇيىعى ءمارۋان بۇلىڭعىر ءبىر تۇمان ورتاسىندا قالعانداي سەزىندى. سول مەزەت ءتور الدىندا سايراپ وتىرعان ءبىر جاپىراق قاڭباق شال ءالى الدى-ارتىن اڭعارمايتىن كىشكەنە بالا ىسپەتتەس بوپ كورىندى. بەيتانىس جەردە جالعىز قالىپ، ەندى وزىنەن جىلىلىق كۇتكەن ادامداي كەيىپ تانىتاتىن سياقتى. سوسىن ونى انەۋگۇنگى بەيسەنكۇل كەمپىردىڭ كەيىس ۇستىندە قويماي تىلدەگەنىن ەسكە الدى. ەسكە الدى دا، شالدى تاعى اياپ كەتتى. قازىر عوي ول ەڭ ارعىسى بىقسىعان تەزەك ءتۇتىنى دە شىقپايتىن قاڭىراعان بوس ۇيىنە بارىپ، ەسكى تونىنا ورانىپ، تاقىر تۋلاق ۇستىنە جاتا كەتەدى...
«بۇل بەيشارادا نە كۇي قالدى دەيسىڭ. كۇندەگى ايقاي-ۇيقايمەن بىلدىرمەگەنسىپ جۇرە بەرەدى دە. ايتپەسە قايبىر جەتىسكەن كۇنى بار ونىڭ» دەپ ول تاۋسىلا تولعاندى. قالەننەن قارا قاعاز كەلگەلى بەرى كوڭىلى ءسال تولقىسا كوز جاسى دايىن تۇراتىن ءمارۋان بۇل جولى دا شىداي المادى. تاعى سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى.
- ءمارۋان شىراق، مۇندايدا كوز جاسى دا كوپتىك ەتپەيدى. شەر تارقاپ، جىلاپ العان جاقسى، - دەپ ءابىنتاي شال ورنىنان تۇردى.
سول بويدا ول بەيسەنكۇل كەمپىردىڭ ۇيىنە بارىپ، ەرتەڭ كەشتە جەتىم لاعىنىڭ بىرەۋىن سوياتىنىن ايتتى.
شاربانۋ ۇيگە كىرگەندە، ەنەسى جاڭا تۇرىپ جاتىر ەكەن. ول باسى ۇرشىقشا قالتىلداپ وتىرعان جان-دارمەن كەمپىرگە كوزىنىڭ استىمەن ءبىر قاراپ، كۇندەگى ادەتىنشە:
- قالايسىز، اپا! - دەدى.
- ەي، شىراعىم-اي، ادام ولمەگەسىن وزەۋرەي بەرەدى دە. ويتپەسە بۇل جالعاندا بىزگە نە قىزىق قالدى دەيسىڭ؟ - دەپ كەمپىر كەمسەڭدەپ كەتتى.
اتىركۇل اجەي قانشا قينالسا دا سىر بەرمەيتىن ەدى بۇرىندارى. بۇگىنگى تارىعۋ - كەلىنىنىڭ استە كۇتپەگەنى-تىن. شاربانۋ ساسىپ قالدى. ساسىپ قالدى دا:
- قازىر شاي قاينايدى، اپا، - دەدى. دەدى دە، ەنەسى جاتقان ىرگەدەگى بەتى جابۋلى سارى شىلاپشىندى اسىعا-ۇسىگە سىرتقا اپارىپ توگىپ كەلدى.
...اتىركۇل كەيۋانا بۇل كۇندە تۇزگە شىعۋعا مۇڭ بوپ قالعان عارىپ ادام. جىڭىشكە اۋرۋى ۇزىلمەي كەلىپ-كەلىپ، اقىرى مەشەلدىككە جولىقتىردى. كۇن ۇزاققا جامباسى تەسىلىپ، جالعىزدان-جالعىز قارا كولەڭكە ۇيدە جاتادى دا قويادى. سونىڭ وزىندە دە و كىسىنىڭ اياق استىنان تاۋسىلا قالاتىن مىنەزى جوق-تىن. كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، بۇگىنگىسى بولەكشە بولدى.
العاش كەلىن بوپ تۇسكەندە جۇدەۋ قارتتىڭ جۇرە المايتىنىن كورىپ، شاربانۋ شوشىنىپ كەتىپ ەدى. سونى سەزە قويعان قاسىمنىڭ ەكەۋى وڭاشا قالعان ساتتە قىسىلا-قىسىلا قۇپيا تىلەك ايتقانى ءالى ەسىندە.
- شاربانۋ، ادام اۋرۋدى ءسىرا دا سۇراپ المايدى عوي. كوڭىلىڭدە كۇدىك بارىن بىلەمىن. ءبىراق مەن دەسەڭ اپامنىڭ جارىق ساۋلەسىنە كولەڭكە تۇسپەۋىن كوپتەن-كوپ قالايتىنىمدى ۇمىتپاعايسىڭ.
- قويشى، قاسىم. بىلمەيدى دەيسىڭ بە؟ نەسىنە قينالاسىڭ، - دەپ شاربانۋ اجەپتاۋىر قىسىلىپ قالعان.
بۇدان ءارى ەكەۋى دە ءسوز سوزبالاعان جوق.
قاسىم قاسىندا جوق بۇل كۇندە شاربانۋ ونىڭ اماناتىنا بار ىقىلاس-پەيىلمەن قارايتىن بولعان. كەمپىردىڭ قاس-قاباعىن باعىپ، ونىڭ كوڭىلىنە قاياۋ تۇسپەۋىن كوپ قاداعالايدى.
وبالى نە كەرەك، شاربانۋ وسى ءۇيدىڭ بوساعاسىن اتتاعالى بەرى اتىركۇل كەمپىردەن ءبىر ءتۇيىر جامانشىلىق كورگەن جوق. بەرگەنىن ىشەدى دە، العىسىن جاۋدىرىپ جاتا بەرەدى. قاسىم باردا سۇيەمەلدەپ، تۇزگە ءوزى شىعارىپ كەلەتىن. ول كەتكەسىن شاربانۋ ەنەسىنىڭ اياق جاعىنا شىلاپشىن اكەپ قوياتىن بولدى. تۇنەمەسىنە دە، كۇندىزگە دە سول. ونىڭ بەرگى جاعىندا دا ەكەۋدەن-ەكەۋ قالعاسىن با، جوق الدە ءمۇساپىر كەمپىردىڭ مۇشكىل حالىن كۇندەلىكتى كورىپ- ءبىلىپ جۇرگەندىكتەن بە، شاربانۋ ەنەسىن ەسىنەن شىعارمايدى. ەرتەلى-كەش ىستىعى دايىن. «جاس نەمە عوي، اۋزىنىڭ ءدامىن السىن» دەپ سىرتتاعى جۇرت قولىنا ۇستاتقان بىرەر ءتۇيىر قۇرت-قانتقا شەيىن سارى مايداي ساقتاپ، اكەپ بەرەدى.
تىپتەن، اتىركۇل كەمپىردىڭ ءار تاڭەرتەڭگىلىكتە ريزا كوڭىلمەن مەيىرلەنە ىشكەن شايىنان كەيىن شاربانۋ كوپكە دەيىن ءبىر ءتۇرلى تولقىپ جۇرەدى. تىپتەن، قولىنان كەلگەنشە بيپازداپ، سول كىسىگە تاعى ءبىر شاي بەرۋگە اسىعىپ جۇرەدى.
كەشكە دەيىن دالادا جۇرگەسىن بە، شاربانۋ كەمپىردى ءار كەز ساعىنىپ كەلەدى. ول - وسى ءبىر ءمۇساپىر كەيۋانانىڭ اۋىر كۇندەردىڭ ازابىنا الدانبايتىن بەرىكتىگىنە شاربانۋدىڭ ىشتەي كوپ سۇيسىنەتىنىنەن بولسا كەرەك-تى. سول بەرىكتىكتەن سىن-ساتتەردە ونىڭ قۋات الىپ، كەۋدە كوتەرىپ قالاتىنىنان بولسا كەرەك-تى. سوسىن شاربانۋدىڭ بۇگىنگىدەگى بار جۇبانىشى دا - وسى ەنەسىن كۇتۋ عوي.
قانشا شارشاپ-شالدىعىپ كەلگەنىمەن اتىركۇل كەمپىردىڭ:
- كەلدىڭ بە، قاراعىم، - دەگەن ءسوزىن ەستىگەندە ەرتە كەزدەگى كولەڭكەسىز ەركەلىك قىسقان ول، ءتور الدىنداعى ەنەنىڭ ىستىق قۇشاعىنا قۇلاي كەتۋگە اسىقتى. ول ساتتەردە شاربانۋ اياق استىنان باياعى شۋاقتى كۇندەردىڭ قۋانىشىنا تاپ بولعانداي جايراڭداپ كەلىپ كەمپىردىڭ اياق جاعىنا وتىرا كەتەدى. وتىرا كەتەدى دە:
- اپا، ىستىق اڭساپ وتىرسىز-اۋ! - دەيدى.
- ءبىزدى قويشى. ۇيدەگى ءبىزدى قاي جاۋ الادى دەيسىڭ. تۇزدەگى سەندەر امان جۇرسەڭدەر بولدى دا بىزگە، - دەپ كەمپىر دە شاربانۋدىڭ كۇلكىسىنەن توسىن ءبىر ەركەلىككە بوي ۇرعانىن تانىپ، جۇباتۋدان گورى جەبەۋگە جاقىن تارتادى.
مۇندايدا شاربانۋ مۇڭايىپ قالادى. مۇڭايىپ قالاتىنى - كەمپىر «سەندەر» دەگەندە كوز الدىنا قاسىم كەلەدى. ول شىداي المايدى. شىداي المايدى دا:
- قاسىمدار قايدا ءجۇر ەكەن؟ - دەيدى.
- قايدا ءجۇرى نەسى؟ جازعان جوق پا، انەۋگۇنى قايدا جۇرگەنىن.
- قايدام...
- قوي، قۇلىنىم، قاراپتان-قاراپ ءجۇرىپ تاۋسىلعاننان ساقتاسىن...
- اپا، ءبىر ءتۇرلى قورقامىن. تۇندە تۇسىمە كىرىپ ءجۇر. تىپتەن الىستاپ كەتكەن جوق پا ەكەن؟
- قاي-قايداعىنى ايتادى ەكەنسىڭ...
- قيىن بولدى عوي، ايتەۋىر...
- شىراعىم، جەتىسىپ جۇرگەن ەشكىم جوق قازىر، - دەپ اتىركۇل كەمپىر كەلىنىنىڭ كوڭىلىندەگى كۇدىكتى الاستاعىسى كەلەدى.
ەكەۋى دە ءۇنسىز قالادى.
دايىمگىدە كۇيرەك كورىنبەيتىن ەنەسىنىڭ اياق استىنان جاسىرىن تاۋسىلۋى شاربانۋدىڭ الاساپىران كوڭىلىن ونان سايىن ويرانداپ كەتكەندەي بولدى. ول، ارينە، جاڭاعى ازىردەگى باسۋ ءسوزدىڭ قارت جۇرەكتەن قالاي قينالىپ شىققانىن بىلەدى. سەزەدى. سوندىقتان دا شاربانۋ ەندى ءسال كىدىرسە كوز جاسىن توقتاتا المايتىنىن ءبىلىپ، شايىن كەمپىردىڭ الدىنا اپىل-عۇپىل قويدى دا، اسىعىستاپ سىرتقا شىقتى.
شاربانۋ ەسىگىنىڭ الدىندا ءارى تۇردى، بەرى تۇردى. ويى سان-ساققا جۇگىرەدى. جاڭاعى ازىردە ەنەسىنىڭ الدىندا وسال تارتقانىنا ءبىر جاعى وكىنەدى دە. «ەندى كىمگە ايتامىن. باسە، كىمگە ايتامىن» دەي بەرەدى تاعى دا. «قاشانعى بىتەۋ جارا بولىپ جۇرە بەرەمىز». تۇلا بويى كۇيىپ-جانىپ، تاڭدايى كەبىرسىگەن شاربانۋ اۋىل شەتىندەگى جالعىز اياق جولعا ارەڭ جەتتى. جەتكەن بويدا كوك ءشوپتىڭ ۇستىنە وتىرا كەتپەكشى بولىپ ءسال كىدىردى دە؛ «بىرەۋ-مىرەۋ كورسە كورىم عوي» دەپ ىلگەرى كەتتى.
ماس كىسىدەي مەڭ-زەڭ شاربانۋ ون ساققا قاشقان وي ۇشتىعىنا جەتە الماي كەلەدى. جول-جونەكەي ونىڭ ورالماعان تۇسى جوق. بىرەسە ءابىنتاي شالدىڭ شي باركىت شاپانى مەن سۋ جاڭا قارا ءماسىسىن كوز الدىنا اكەلەدى. بىرەسە ءشاربانۋ الىستاعى قاسىمعا اۋىسادى. اۋىسقان بويدا ۇزىن بويلى، قوي كوز، اق سارى جىگىت اناۋ ارىق جاعاسىنداعى توپ تالداردىڭ اراسىنان شىعا كەلەتىندەي كورىنىپ، ىلگەرى ەنتىگە تۇسەدى. «قاسىم، مەن قازىر، ءوزىڭ دە بەرى جاقىنداسايشى. سەنى كورگەسىن ءال-دارمەنىم قۇرىپ قالدى عوي»، - دەپ كۇبىرلەيدى ول. كۇبىرلەيدى دە، كۇڭگەي بەتكە ۇزدىگە كوز تىگەدى.
جانار جەتەر جەردەن قارا تاپپاعان شاربانۋ ەندى ارباكەش بالانى ىزدەيدى. ىزدەيدى دە: «ول بەيشارانىڭ ۇستىنەن تۇسپەيتىن قومىت-قومىت كۇرتەشە مەن قىرىق جاماۋ باتەڭكەسىن تاستاتىپ، شي بارقىتتان گاليفە شالبار، قىناما بەل كيتەل تىكتىرىپ كيگىزىپ، اياعىنا كەڭ ەتىك اپەرسە عوي، سوقتالداي جىگىت بولىپ شىعا كەلەر ەدى»، - دەپ ويلايدى.
ول وسى ءسات ءداپ جانىنان قارۋلى قولدى كورگىسى كەلەدى. سول قارۋلى قول اق جارقىن ۇنمەن جۇرەك قىتىقتايتىن ءازىل ايتسا دەيدى. سوسىن كەڭكىلدەپ كۇلسە دەيدى. وندا ءوزى دە ارمانسىز ءبىر كۇلەر ەدى. قۇماردان شىعا كۇلمەگەنىنە دە كوپ بولىپتى-اۋ...
ءبىر بەلگىسىز ءۇمىت جەتەلەگەن شاربانۋ جان-جاعىنا قارادى. كوز جەتەر جەردەن ەشكىم كورىنبەدى. وسىنشالىق وزەۋرەگەنى قۇرعاق قيال بولىپ شىققان كەلىنشەك ەرنىن تىستەلەپ، ەنتەلەي ءجۇرىپ كەتتى.
اقشاعالا ماقتالىقتىڭ ىرگەسىنە ىلىگىسىمەن قالىڭ جۇيەككە تۇسكەن ول قۇرعاق قاۋاشاقتاردىڭ تىرناعىنىڭ كوبەسىن اياۋسىز تىرناعانىنا قاراماستان تەرىمگە قاتتى كىرىستى. ءسال ابايلاسا قولعا تۇسەتىن كوپ اۋىرتپالىق تا جوق.
ءبىراق شاربانۋ بار ءوشىن ون ساۋساعىنان العانداي ورشەلەنە تۇسەدى.
كەشكە تويى بولاتىن ءمارۋاننىڭ كۇندەگى تەرىمگە قىزىل قىجىم كەۋدەشە كيىپ، اق شايى ورامال تارتىپ، «مەن مۇندالاپ» كەلگەنىن مۇنداعى جۇرت ءار ساققا جۇگىرتتى. بىرەۋلەر قۇپتاپ جاتتى.
- قايتسىن بايعۇس، قۋانىشى دا. شال دەپ شاتقاياقتاي بەرگەنمەن قىلشىلداعان جىگىتتى قايدان تابادى.
- راس-اۋ، ءتورت جاعى قۇبىلا كىم بار قازىر؟ ءوستىپ بۇتىندەلمەسە، بۇيىعى بايعۇستى باي ىزدەيتىن بە ەدى، ءسىرا!
- كەرگۋدى كوتەرەتىن كۇن ەمەس. ءمارۋانعا ءمىن تاعا المايمىز.
بىرەۋلەر بەتىن شىمشىپ جاتتى.
- نەسىنە جەلكىلدەيدى؟ جاڭا ەسىك اشقالى وتىرعان جوق قوي.
- باسە دەيمىن-اۋ!
- ءابىنتاي شالدىڭ ەتەگىنەن ۇستاعانىنا سونشالىق اسىپ-تاسىعانى نەسى ەكەن؟ ۇلكەن بار، كىشى بار دەمەي مە؟..
ءمارۋان ەشكىمدى ەلەڭ-قۇلاڭ قىلعان جوق. ەڭكەيگەن سايىن يىعىنا تۇسكەن شاشاقتى ورامالدىڭ ۇشىن سانمەن سىلكىپ تاستايدى دا، ءبىر جۇيەكتىڭ شەتىنە شىققانشا جان-جاعىنا قارامايدى.
قاتار جۇرگەندەردىڭ قانار قاپتاۋ ۇستىندە، سۋسىن ىشۋگە كەلگەندە كۇبىرلەگەندەرىن ول، ارينە، ەستىدى دە. ءبىراق سىر بەرمەدى. ءبىر ويناقى اۋەننىڭ ىرعاعىنا وزىنشە ءتۇسىپ الىپ، جورعا سارىنمەن ىڭىلداپ ءجۇردى دە قويدى. كەي-كەيدە داۋسى قاتتىراق شىعىپ كەتەدى. ول كەزدە ءمارۋان ءوز-وزىنەن ەزۋ تارتادى. ەزۋ تارتادى دا، بىرەۋدى ىزدەگەندەي قوس جاققا وزەۋرەي كوز تاستايدى.
كۇن تۇستىك توسكەيگە تاقاعاندا اق قالپاعىن وڭ شەكەسىنە قىستىرا سالعان ءابىنتاي شال كەلدى. قولتىعىندا بۇكتەۋلى ءبىر تۇيىنشەگى بار.
بەيسەنكۇل كەمپىر مىرس ەتە قالدى.
- سەنىڭ-اق كەكەسىنىڭ قالمايدى، - دەپ شال دا كۇلىمسىرەپ وتە بەردى. وتە بەردى دە:
- ءمارۋان شىراق، شارشاعان جوقسىڭ با، قالاي؟ - دەپ قولتىعىنداعى بۇكتەۋلى تۇيىنشەگىن ءمارۋاننىڭ تولا قانارىنىڭ ۇستىنە اپارىپ قويدى.
اتىز جاعالاپ، الىپ-ۇشىپ جۇرگەن بريگادير شالعا بەيسەنكۇل كەمپىردەن بوگدە ەشكىم ءلام-ميم دەمەدى. ءابىنتاي اقىرى اينالسوقتاپ بارىپ-بارىپ ءمارۋاننىڭ جانىنان ءبىر-اق شىقتى.
- «ادام كوركى - شۇبەرەك» دەگەن وسى دا، - دەدى ول جان قالتاسىنا قولىن سالىپ. - مىنا ءبىر-ەكى شاقپاق تءاتتىنى الا كەلىپ ەدىم. اۋزىڭنىڭ ءدامىن ال.
ءمارۋان قىپ-قىزىل بوپ كەتتى.
- قويىڭىزشى، بالا دەيسىز بە؟
- بۇل قۇرعىرىڭ بۇگىندە تاڭسىق قوي. انەۋگۇننەن بەرى تالاي وقتالسام دا تاتپاي كەلىپ ەم... - ءابىنتاي شال ىشتەيگى رەنىشىن بۇل جولى جاسىرعان جوق. - تىلەۋىڭدى بەرگىر، قول قايتارماشى ەندى. تىلەك اتتاعالى تۇرىپ قول قايتارعان جامان دەيتىن بە ەدى بۇرىنعىلار.
تۇستە شال مەن ءمارۋان جارتى تابا جۇگەرى ناندى ءداۋ قاربىزدىڭ سۋىنا تۋراپ تالشىق ەتىپ وتىرعان. شاربانۋ قانارىن اربا كەلەتىن ارعى جاعاعا اپارىپ تاستاماق بولىپ اسىعىستاپ ءجۇر ەدى. ءبىر كۇبىردى قۇلاعى شالىپ قالدى. شال سويلەپ وتىر ەكەن.
- شىراعىم-اي، جالعىز وتكەن جايدارى عۇمىردان، قول ۇستاسىپ جۇرگەن قيىن كۇن ارتىق، - دەپتى عوي بۇرىنعىلار...
«كىمگە ايتىپ وتىر ەكەن» دەپ ويلادى شاربانۋ. «ءمارۋانعا ءسوزىن وتكىزە الماي جۇرگەن جوق قوي». سول ءسات ول ەتجەڭدى ءمارۋاننىڭ كەڭ كەۋدەسىنە قاپتاپ قويعانداي قان قىزىل كەۋدەشەگە قىزىعا قارادى. جالتىراعان قىجىم كەۋدەشە كۇن ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ جالت-جۇلت ەتەدى. وعان ءمارۋاننىڭ كۇلكىسى قوسىلعاندا كۇيىنىشتى كەلىنشەكتىڭ جۇرەگىنە شوق تۇسىگى كەتكەندەي بولدى.
شاربانۋ باسا-كوكتەپ، ومىراۋلاپ بارا جاتقان قىزعانىش سەزىمىنە ەرىك بەرگىسى كەلمەي كىلت بۇرىلىپ كەتتى. الىستان اعاش اربانىڭ اششى سالدىرى ەستىلگەندە ول اياعىنا كون ەتىك، ۇستىنە قىناما بەل كيتەل كيىپ، ۇزىن قامشىمەن دوڭعالاقتاردى ۇيىرە سوققان سوقتالداي جىگىتتى كورەتىندەي بولىپ انتەك باسىن كوتەرىپ ەدى. الدىنان جاماۋلى كۇرتەشەسىن قىل ارقانمەن تاس قىلىپ بۋىپ العان ارباكەش بالا شىقتى.
نان قانار جەڭگەسىنىڭ توق بالتىرىن سوعىپ كەلە جاتقانىن كورگەن بالا كومەككە جۇگىردى. شاربانۋ «ۋه» دەپ ماڭدايىنا تۇسكەن شاشىن ءبىر ىسىرىپ تاستادى دا، تالعا سۇيەنىپ تۇرا قالدى.
- مىرزا بالا، جەڭگەڭە تاعى قانداي كومەگىڭ بار؟
- قولىمنان كەلگەننىڭ ءبارى...
- كەلمەيتىنگە شە؟
- مەنىڭ قازىرگى جوعىمدى سەن تابا المايسىڭ عوي، جانىم... ارباكەش بالا جەڭگەسىنىڭ تەرشىگەن اق ماڭدايىنا، قىزىل ويناعان جۇزىنە، جىپىلىقتاعان ۇزىن كىرپىكتەرىنە تەسىلە قاراپ، ۇزاق تۇردى.
شاربانۋدىڭ ءوز بوساعاسىنا باس سۇعىپ، ءبىر كەسە شايدى قولىنا العانى دا سول ەدى، بەيسەنكۇل كەمپىر كىرىپ كەلدى. كىرىپ كەلدى دە، سامپىلداي جونەلدى.
- شارجان-اۋ، مىنا شالدىڭ جەتىم لاعى ءالى سويىلماپتى دا. ەندى-ەندى قام عىپ جاتىر.
- ە، اپا، نە اسىعىس بار. كەلگەندەرى دە جاڭا عوي...
- ەي، شىراعىم-اي، ساۋىقسىراپ بارادى دەيمىسىڭ مەنى. ەرتەڭدەرى ءبىرلى-جارىم مال ءتۇسىپ كەتەدى، اناۋ اڭىزدى تاعى ءبىر اداقتاپ قايتساق دەپ ەم دە.
- انەۋگۇننىڭ وزىندە جارىعان ماساعى كورىنبەپ ەدى. ودان بەرى نە قالدى دەيسىڭ؟ - شاربانۋ كەمپىرگە شاي قۇيدى.
- بارا كورەمىز دە.
شاربانۋدىڭ ۇيدەن شىققىسى كەلمەي وتىر. ونە بويى باتپان ءزىل باسقانداي قوزعالۋعا شاماسى جوق. وتكەن ءتۇن ۇيقىسى دا شالا بولىپ ەدى. ەندى لاقتىڭ ەتى پىسكەنشە از-كەم مىزعىپ الماق-تىن. ءبىراق قادالعان جەرىنەن تىستەپ قاتىپ قالاتىن بەيسەنكۇل كەمپىر تاقىمداپ بولار ەمەس.
- شارجان-اۋ، قاراپ وتىرعاندا ءبىر ۋىس ءداندى بىزگە كىم اكەپ بەرەدى. ەڭ ارعىسى قۋىرىپ جەسەك تە.
- قويشى-اي، سولارىڭدى. بۇگىننەن باسقا دا كۇن بار عوي. جۋىنىپ-شايىنىپ ءبىر مەزگىل كوڭىل كوتەرسىن... - اتىركۇل كەمپىر تىجىرىنىپ تەرىس قارادى.
- قويىڭدارشى، مامىرايقاننىڭ كۇنىنە كۇپتى بولماي...
ەندى تۇرماسا بەيسەنكۇل كەمپىردىڭ اشۋلانىپ شىعىپ كەتەتىنىن سەزگەن شاربانۋ قولىنداعى كەسەسىن داستارقانعا قويا سالدى.
- مەيلى، بارساق بارايىق.
كەمپىر ورنىنان تۇرا بەرىپ ەدى، شاربانۋ:
- ەكەۋدەن-ەكەۋ ەلەگزيتىن شىعارمىز. اناۋ مىرزابالانى ەرتە كەتەيىك.
- قاينىڭ عوي، ءوزىڭ ايت. ەندى مەنىڭ وعان جاتا-جالىنار جايىم جوق، - دەپ كەمپىر جاقتىرماي قالدى.
قاراڭداعان ۇشەۋ اۋىل سىرتىنداعى اڭىزعا تارتتى. قولدارىندا ءبىر-ءبىر قاپ. جاڭاعى ءبىر ازىردە سال سۇيەكتەنىپ، كوزىنە ۇيقى تىعىلىپ، ءجۇرۋ تۇگىلى، تۇرۋعا دا شاماسى كەلمەيتىندەي كورىنىپ ەدى شاربانۋعا. ءبىراق ايلى ءتۇننىڭ قوڭىر سالقىن سامالى ونى تەز سەرگىتتى. تەز-اق جەڭىلەيىپ، بارا-بارا ءبىر توسىن ويناقىلىق ونى شىر اينالدىرىپ، ۇيىرە بەردى. ونىڭ كۇلكىسى كەلدى. مىنا ەلسىزگە قاراي بەت الدى جۇگىرگىسى كەلدى. باسىنداعى ورامالىن جۇلىپ الىپ، جالاڭ باس جۇرگىسى كەلدى. الىپ ۇشقان اساۋ كوڭىل ەركىنە جىبەرسە الىپ قاشىپ تا كەتەر مە ەدى، تەك شاربانۋ جانىنداعى كەمپىردەن قايمىعادى.
- شاربانۋ تۇسكەندەگىدەي بۇگىن ءمارۋان دا شىمىلدىق ىشىندە وتىر ما؟ - ارباكەش بالانىڭ ءسوزى كەلىنشەكتىڭ كوڭىلىندەگىسىمەن قاپتالداسا كەتتى.
بەيسەنكۇل كەمپىر كۇلىپ جىبەردى.
- بالامىسىڭ دەگەن...
ىڭعايسىزدانىپ قالعان ارباكەش بالا ەكەۋىنە كەزەك-كەزەك قيىلا قارايدى.
- سەنىڭ تويىڭدا سۇلۋ كەلىنشەگىڭدى شىمىلدىقتىڭ ىشىنە وتىرعىزامىز، - دەپ شاربانۋ ازىلدەپ ءوتىپ ەدى، بەيسەنكۇل كەمپىر ءىلىپ اكەتتى. ءىلىپ اكەتتى دە:
- قايتا-قايتا شىمىلدىق قۇرا بەرگەن قۇدايىن ۇمىتادى، - دەپ ءبىر تۇيرەپ ءوتتى.
ۇشەۋى تاعى ءۇنسىز قالدى. ول ءسات جاڭاعى ءبىر «شىمىلدىق» جايى شاربانۋدى وتكەن كۇندەردىڭ ۇلكەن قۋانىشىنا الدەقاشان جەتەلەپ كەتكەن ەدى.
ول شاق - قاسىمنىڭ سۋ جاڭا «پولۋتوركانى» بەزىلدەتىپ جۇرگەن كەزى. قىزداردىڭ قاراسىن كورسە بولدى، ارىنداتىپ كەپ، ادەيى قويۋ شاڭعا كومىپ كەتەتىن كەزى كادىمگى. ءسوز جوق. بار تاپقانى «پولۋتوركاسىمەن» ويقاستاي بەرەدى.
بۇرىندارى بۇل ەكەۋىنىڭ كوز كورگەندە سىپايى ءازىل، كوڭىل كورگەندە قالاي اۋدارىستىرساڭ دا وڭايلىقپەن سىر الدىرمايتىن ءبىردى-ەكىلى جۇمباق حاتتارى بولماسا، وڭاشا قالىپ، وزدەرىنشە تىلدەسكەن كۇندەرى جوقتىن. ول كۇنى جۇرت ماقتالىقتان كەش قايتتى.
شاربانۋدىڭ اجەسىن شايلاندىرىپ، ەسىك الدىنا شىققانى سول ەدى، شىم شارباققا سۇيەنىپ، تومەن قاراپ تۇرعان قاسىمدى كوردى. كوردى دە، بۇ دا مەلشيىپ قاتىپ قالدى. نە دەرىن بىلمەيدى. سالدەن سوڭ «بىرەۋ-مىرەۋ كوز تىگىپ تۇرعان جوق پا ەكەن» دەپ جان-جاعىنا قاراپ ەدى، ەشكىم كورىنبەدى.
ءبىراز ۇنسىزدىكتەن كەيىن:
- مەن انشەيىن كەلىپ ەدىم، - دەدى قاسەن ەستىلەر-ەستىلمەس كۇبىرلەپ.
شاربانۋ ءتىل قاتقان جوق.
- مەن انشەيىن كەلىپ ەدىم، - دەدى قاسەن تاعى دا. شاربانۋ ءۇن-ءتۇنسىز ۇيىنە كىرىپ كەتتى.
- جاعىمسىز بىرەۋ-مىرەۋ قورقىتقاننان ساۋ ما؟ ابدەن القىنىپسىڭ عوي، قاراعىم، - دەپ اجەسى باسىن كوتەردى.
شاربانۋ ءلام-ميم دەمەستەن قايتا شىعىپ كەتتى.
قاسىم شىم شارباققا سۇيەنىپ، كوزىمەن جەر شۇقىلاعان كۇيى ءالى تۇر ەكەن. قىز وعان ءبىر اۋىز ءسوز ايتقىسى كەلىپ الدەنەشە وقتالدى. ءبىراق ايتا المادى. «كۇنىنە قىرىق قىرىندايتىنىڭ قايدا؟ ءبارى دە كوپتىڭ كوزىنشە ەكەن عوي...» دەپ كۇبىرلەيدى. ەندى سونىسىن قاسىمعا جەتكىزەيىن دەسە داۋسى شىقپايتىن سياقتى.
اقىرىن قينالىپ كەلىپ:
- اۋىلىڭىزعا قايتىڭىز. ۇيات بولادى، - دەدى شاربانۋ ەستىلەر-ەستىلمەس قانا سىبىرلاپ.
- مەن انشەيىن كەلىپ ەدىم، - دەدى قاسىم تاعى دا. ونىڭ داۋسى ءبىر ءتۇرلى دىرىلدەپ شىقتى.
- سىرت ادام كورسە ءسوز قىلادى عوي. - مۇنى شاربانۋ اۋىرسىنىپ ايتتى.
قاسىم باسىن كوتەرمەيدى. كوتەرمەيدى ەمەس-اۋ، كوتەرە المايتىن سياقتى. بىرەۋ موينىنا ءمىنىپ الىپ، ەش نارسەگە مۇرشاسىن كەلتىرمەي تۇرعان ءتارىزدى. بار تاپقانى - ابدەن اقجەم بولىپ، جۇلىم-جۇلىمى شىققان ەتىگىمەن جەر شۇقىلاي بەرەدى.
شاربانۋ ۇنسىزدىككە شىداي المادى. قاسىمنىڭ سىزىلىپ قالعانىنا قاراداي اشۋى كەلدى. «قاققان قازىقتاي قاشانعى تۇرا بەرمەكشىمىز؟ وسى شارباقتىڭ اۋزىندا تاڭ اتىرعىسى كەلە مە ەكەن؟». ول انتەك بۇرىلىپ، سىرتىن قالىڭ كيىزبەن تىستاعان ءداۋ ەسىكتى قاتتى سەرپىپ قالدى.
شىم شارباققا سۇيەنگەن بالاڭ جىگىت ول مەزەت ابدەن ساسۋلى ەدى. ماناعى ءبىر ازىردە ماشيناسىن قويىپ، ۇيىنە بارعاسىن ءبىر ءتۇرلى وتىرا الماي وسى اۋدەم جەردەگى «قاراقايدىڭ» ورتالىعىنا تارتىپ كەتكەن-تىن.
ەندى كەلەرىن كەلسە دە، كەتەرىن دە، وسىلاي تۇرا بەرەرىن دە بىلمەي - سارساڭ.
قاس قىلعانداي بۇگىن اي دا ابدەن ايشىقتانىپ الىپتى. كادىمگى ءسۇت-جارىق. اۋىل ءىشى شۋاقتى كۇندىزگىدەي. ءبىر ءتاۋىرى، كوز جەتەر جەردەن قىبىرلاعان قارا كورىنبەيدى. مىنا مەڭىرەۋ تىنىشتىققا قاراۋىلداي كورىنگەن قاسىم سول تۇرعان بويى سىرتىن قالىڭ قوڭىز كيىزبەن قاپتاعان ءداۋ ەسىككە ءالسىن-ءالسىن ۇرلانا قاراپ قويادى.
ءبىر كەزدە قىجىم جاداعايىن جۇرە كيىپ، قىزىل ورامال تارتقان شاربانۋ اسىعىس شىقتى. شىقتى دا، شارباقتىڭ ەسىگىن ايقارا اشىپ، ءۇي سىرتىنداعى جىلان ىزىندەي يرەلەڭدەگەن جالعىز اياقپەن اۋدەمدەگى شوق تەرەككە قاراي كەتتى. ءا دەگەندە شاربانۋدىڭ نەگە شىققانىن اڭداماي اڭىرىپ تۇرىپ قالعان قاسىم ءبىر ءسات ۇزىن شىبىعىن شارباققا وسىپ-وسىپ الدى دا، قىز ارتىنان سۇرىنە-قابىنا جۇگىرە جونەلدى.
ول ءبىر جاعىنان قورقىپ بارادى، ءبىر جاعىنان قۋانىپ بارادى. بۋىن-بۋىنى قالتىراپ، جۇرەگى القىمىنا تىعىلعانداي القىنادى. «شاربانۋ، مەن انشەيىن كەلىپ ەم عوي» دەپ كۇبىرلەيدى.
شاربانۋ مەن قاسىمنىڭ الگى توپ تەرەكتى توننىڭ ىشكى باۋىنداي جاقىن كورىپ، بۇرىنعى كولەڭكەدەي «ءسىز، بىزدەن» جاقىن تارتقان شۋاقتى «سەنگە» كوشكەنى دە سول ءتۇن ەدى...
- سەن بالا، بوس سەلتەڭدەمەي ماساق تەر!
بەيسەنكۇل كەمپىردىڭ داۋسى شاربانۋدى جاڭاعى ءتاتتى ەلەستەن ايىرىپ جىبەردى.
- كەلىپ قالدىق پا؟
- ە، اياعىڭنىڭ استى كەشە عانا وراق وتكەن اڭىز ەمەس پە؟ - كەمپىر كەرەناۋ سەلقوستىقتى جاقتىرماعان سىڭاي تانىتتى.
شاربانۋدىڭ تۇلا بويى ءبىر شىمىرلاپ ءوتتى. الگى ەلەستەن ايرىلعىسى كەلمەگەندەي جان-جاعىنا قارادى. سول-اق ەكەن، ارباكەش بالا ەزۋ تارتىپ:
- جەڭەشە، ۇيقىڭ اشىلدى ما؟ - دەدى. قاينىسىنىڭ ءازىلى ونسىز دا الاۋلاپ كەلە جاتقان شاربانۋعا قامشى بولدى بىلەم:
- قايدان اشىلسىن. جەڭگەسىن وياتار جىگىتتىڭ ءتۇرى مىناۋ - باسار جولىن زورعا تاۋىپ كەلە جاتىر، - دەپ سىلق-سىلق كۇلدى.
- مىنا شىركىندەر، نە دەپ بارادى، - دەدى دە، بەيسەنكۇل كەمپىر ىلگەرى كەتتى. ءسال ءۇنسىز قالعان ارباكەش بالا جەردەن ءداۋ كەسەكتى ءىلىپ الىپ، العا قاراي بار پارمەنىمەن لاقتىرىپ جىبەردى. لاقتىرىپ جىبەردى دە:
- مەيلى عوي... - دەپ قىزاراقتاپ قالدى. بۇعان ىشەك-سىلەسى قاتا كۇلگەن شاربانۋدىڭ ءبىر ساتكە باسى اينالعانداي بولدى. كوزى قاراۋىتىپ قۇلاي جازداپ بارىپ توقتادى. بۋىن-بۋىنى بوساپ، كوزىن ارەڭ اشتى. بەلى اۋىرىپ بارادى. بىرەۋ قىتىقتاپ جاتقانداي تۇلا بويى شىمىرلاپ كەتتى. اياعى ۇيىپ قالعان سياقتى. باستىرمايدى.
- جەڭەشە-اۋ، كەشەگى ءتۇن قوي كۇزەتكەننەن ساۋمىسىڭ؟ - ارباكەش بالا شاربانۋدى تاعى قاعىتتى.
ول مەزەت كەلىنشەك ءوزىن بيلەۋدەن قالعان ەدى. ءبىراق قۇلاي كەتۋدىڭ ورنىنا:
- وسى سەنىڭ-اق قورلىعىڭ ءوتتى عوي، - دەپ ارباكەش بالانى ارسالاڭداپ بارىپ، باس سالدى. باس سالدى دا، بالانى قاڭباق قۇرلى كورمەي، جەڭىل كوتەرىپ اكەتتى.
- جەڭەشە، قويدىم. قويدىم دەدىم عوي، شاربانۋ، - دەپ ارباكەش بالا ءبىراز بۇلقىنىپ كورىپ ەدى. كەلىنشەكتىڭ قۇشاعى جازىلمادى.
شاربانۋ سول بويدا ارباكەش بالانى اياعىنىڭ استىنا الىپ ۇرماقشى بوپ اينالا بەرىپ ەدى، تاراقتاعان قولى اجىراپ كەتتى دە، ءوزى شالقاسىنان ءتۇستى. قايتا ۇمتىلىپ، كۇرتەشەسىنىڭ ەتەگىنە جارماستى. جىبەرەر ەمەس. قاتىپ قالىپتى.
ءال-دارمەن بوسانعان بالا الدى-ارتىنا قاراماي قاشا جونەلدى. شاربانۋدىڭ قولىندا ونىڭ كۇرتەشەسى عانا قالدى. ول تۇرا سالا جاماۋلى كۇرتەشەنى لاقتىرىپ جىبەرىپ، ارباكەش بالانى قۋىپ بەردى. الگىندە اناداي تۇسقا جۇگىرىپ بارىپ، ۇزاي بەرۋدىڭ رەتىن تاپپاي سوستيىپ تۇرىپ قالعان ارباكەش بالا تاعى دا ارسالاڭداپ كەلە جاتقان جەڭگەسىن ىرجالاقتاپ قارسى الدى.
- جەڭەشە، قويشى. اپامنان ۇيات قوي. انە، قاراپ تۇر...
- تىلەپ العان ءوزىڭ. ەندى مەنەن قۇتىلا المايسىڭ... قۇتقارمايمىن، - شاربانۋ تۇرا ۇمتىلدى. بالا ەندى قاشپادى. قايتا جاقىنداي بەرىپ، جەڭگەسىنىڭ جۇزىنە تەسىلىپ قاراپ قالدى.
شاربانۋ تەڭسەلە باسىپ، ءتونىپ كەلەدى. توبەسىنەن ءبىر بايلاي سالعان اق جاۋلىعى الىسقان جەردە قالىپتى. شاشى قوبىراپ، جاسىل كۇرتەشەسىنىڭ دە، كويلەگىنىڭ دە تۇيمەلەرى اعىتىلىپ كەتكەن. قىر مۇرنىنىڭ قوس جەلبەزەگى قۋسىرىلىپ، دەمىن ىشىنە تارتا، قىپ-قىزىل. الاۋلاپ تۇر. قوي كوزدەرى اسپان اۋدارىلىپ-توڭكەرىلگەندەي ءبىر اشىلىپ، ءبىر جۇمىلادى. ايقاسقان كىرپىكتەر اجىراعان سايىن نوقاتتاي جانار جارىعى اي ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ، جارق ەتە قالدى.
ىشتەگى بىتەۋ جارانىڭ سىرتقا اتويلاعان شابارمانىنداي اق ماڭدايداعى قان تامىرلارى دا بىلەۋلەنىپ شىعا كەلىپتى. تىرناقتارىنىڭ كوبەسى قانتالاپ كەتكەن، قولدارى ءدىر-ءدىر ەتەدى. شىعىڭقى ءتوسى بۇلك-بۇلك سوعادى. كەزەك بۇلكىلدەمەيدى. جارىسا بۇلكىلدەيدى. كادىمگى تيىسەرگە قارا تاپپايتىن تەنتەك بۇلكىل. سىزداۋلى جۇرەكتىڭ سىردان ەركىندىككە بۇلقىنعان بۇلكىلى.
بالا بۇنىڭ بىرەۋىن دە كورىپ تۇرعان جوق. ءبىراق ول بارىنە قانىق. ءبارىن سەزەدى. مانا كۇندىزگىلىكتەگى ءبىر كۇرسىنىستە الگى ارپالىس سۋرەتى ءتۇپ-تۇگەل كوز الدىنان وتكەن-تىن. شاربانۋ تەڭسەلە باسادى. ءبىر جوعىن اشىنا ىزدەيتىن سياقتى. ۇزدىگە ىزدەيتىن سياقتى. كوزىن تاس قىپ بايلاپ الىپ، جەردەگى ينەنى قارمالاعان ادام ىسپەتتەس. سول. سونىڭ ءدال ءوزى. تابا الماسىن بىلگەنىمەن تارتىنۋعا شاماسى جوق. تالاسپەن كەلەدى.
ارباكەش بالا شوشىنىپ كەتىپ، شاربانۋعا قارسى ۇمتىلدى.
- جەڭەشە، نە بولدى؟
شاربانۋ قاينىسىن قۇشاقتاي الدى. قۇشاقتاي الدى دا، دەمىگە ىڭىرسىپ، بالانىڭ توسىنە باسىن تاستاي سالدى. تۇلا بويى - شوق. تيگەن جەرىن كۇيدىرىپ بارادى. ول ەشتەڭەگە قارايتىن دا ەمەس، ەشتەڭەنى ەلەيتىن دە ەمەس. وسى مىلقاۋ قۇمارلىقتىڭ جەتەگىندە ورتەنىپ كەتۋگە بار. ايتپەسە بىرەۋدى ورتەپ جىبەرۋگە بار.
ارباكەش بالا جەڭگەسىنىڭ كوز جاسىنا عانا جۇبانىش ىزدەپ كورمەگەنىن سەزدى مە، الدە بۇرىن-سوڭدى جولىعىپ-ءبىلىپ كورمەگەن بوتەن قىلىقتان ىڭعايسىزداندى ما، «قويىڭىزشى، نە بولدى؟» دەپ كەيىن شەگىنشەكتەي بەردى.
سول ەكى ورتادا بالانىڭ ءبىر ۋىس توسىنەن باسىن جۇلىپ العان شاربانۋ قاينىسىنا الارا قاراپ ءسال تۇردى. ءسال تۇردى دا، جالىن اتا «اه» ۇرىپ، باسىن بالانىڭ توسىنە تاعى تاستاي سالدى. سول بويدا ول ەلسىزدە قالىپ، ابدەن شولىركەگەن كىسىشە كەزەرگەن ەرىندەرىن بالانىڭ سۇيەگى شودىرايعان توسىنە توسەي بەردى. بالانىڭ قىتىعى كەلىپ، بويىن جازا شالقالاي تۇسكەندە، شاربانۋ ونىڭ يىعىنان تىستەپ الدى.
- ويباي! - ىرشىپ كەتكەن بالانىڭ يىقتارى سەلكىلدەي بەردى. شاربانۋ باسىن جۇلىپ الدى. ءبىراق ۇندەگەن جوق. جاڭا عانا ءدىر-ءدىر ەتكەن ساۋساقتارى دا، كەزەرگەن ەرىندەرى دە، لاپىلداي جانعان جانارى دا سۇلق ءتۇستى. ءبارى-ءبارى ءسونىپ قالعانداي بولدى. وسىنىڭ ءبارىن تۇسىندە كورىپ تۇرعانداي - مەڭ-زەڭ. الگى ءبىر مەزەتتە الەم-تاپىرىعى شىققان اساۋ كوڭىلى، قازىر قۇلان وتپەس قۇلا ءدۇز. اياعىن باسۋعا شاماسى جوق. ايتەۋىر، ءىلىنىپ تۇر. نەگە ءىلىنىپ تۇرعانىن ءوزى دە بىلمەيدى.
ارباكەش بالا كوزىنىڭ جاسىن جەڭىمەن قايىرىپ تاستادى دا، تەرىس اينالىپ كەتتى. ءبىراق قانشا تىستەنىپ، شىدايمىن دەسە دە وكسىگىن باسا الار ەمەس. وشپەستەي ءبىر وكىنىش وزەگىن ورتەپ بارادى. بالا سول ءسات نەگە جىلاپ تۇرعانىن انىق بىلمەيدى دە. ول، ارينە، ءتىس تيگەن يىعىن اۋىرسىنىپ تۇرعان جوق. سوندا دا، ايتەۋىر ءبىر وكسىك كوزدەن دە، كوڭىلدەن دە كەتەر ەمەس.
شاربانۋ باسىن زورعا كوتەردى. جاڭاعى ازىردەگى شاماعا كەلمەي الىپ-جۇلىپ بارا جاتقان قۇشتارلىقتان تۇك قالماپتى. جاڭاعى ازىردەگى اشقاراق الاۋ سەزىمنىڭ ورنى ۇڭىرەيىپ بوس تۇر. ۇزاقتى كۇنگە تىنىشسىز تىرلىكتىڭ بار سالماق-قيىنىن ەندى كورگەندەي سىلەسى قاتىپ، ءسال بوساڭسىسا قۇلاي كەتۋگە ءازىر. قۇر سۇلدەرى عانا سۇيرەتىلىپ، ءىلبىپ بارادى.
مانا اڭىزدىڭ شەتىنە ىلىنىسىمەن ارباكەش بالانى شاربانۋ اشقاراقتانا جۇلمالاپ جاتقاندا:
- ءوي، مىنا شىركىننىڭ ويىنى ما، شىنى ما؟ - دەپ تۇرىپ قالىپ ەدى كەمپىر. سول ءارى-سارىلىك ونى ەرىكسىز ۇستاپ تۇرعان-دى. ەندى جاقىن كەلگەن شاربانۋدىڭ شاشى قوبىراپ، القام-سالقام بولعان كىسى شوشىرلىق قاسىرەتتى كەيپىن كورىپ، ول تىكسىنىپ كەتتى. تىكسىنىپ كەتتى دە، «مىناۋ قايتەدى» دەپ كەيىن شەگىنشەكتەي بەردى. بار تاپقانى.
- پەندەمىز عوي، ءبارىمىز دە پەندەمىز عوي! - دەپ كۇبىرلەي بەرەدى.
كەمپىرگە بەتپە-بەت كەلىپ قالعانىن جاڭا عانا اڭعارعان شاربانۋ:
- جوق! - دەدى. - ماساق جوق، - دەدى دە، بۇرىلىپ الىپ، ەلسىزگە تارتتى.
كارى جۇرەك مىنا بالبىراعان كەلىنشەكتىڭ كوڭىل تۇكپىرىندەگى توتەنشە تورىعۋىن مانا-اق سەزۋدەي سەزگەن-تىن. ءبىراق مۇنشالىقتىعا بارادى دەپ ويلاپ پا ول؟!
- قايدا كەتتىڭ؟
كەمپىر سۋلانعان كىرپىكتەرىن ءال دارمەن جىپىلىقتاتىپ، شاربانۋدىڭ ارتىنان جان ۇشىرا جۇگىردى. قۋىپ جەتكەن بويدا ول كەلىنشەكتى قۇشاقتاي الدى. قۇشاقتاي الدى دا، اعىل-تەگىل جىلاپ بارا جاتقان شاربانۋدىڭ بەتى باسىن، قوبىراعان شاشىن، اق تاماعىن كۇس-كۇس الاقاندارىمەن سيپالاي بەردى، سيپالاي بەردى.
- قاراعىم، قاپالانباشى... بەرىك بول، شارجان! كەمپىر كۇبىجىكتەپ، كۇبىر-كۇبىر ەتەدى. ءبىراق ونى ەلەپ، قۇپ الىپ جاتقان كەلىنشەك جوق. قايتا بۋىن-بۋىنى بوساپ، وسى جالپاق جالعاندا دا ءدال قازىر ءمۇساپىر جان جالعىز ءوزى سياقتى سولقىلداپ كەتتى.
- جوق جەردەن جامان ىرىم شاقىرىپ جىلاي بەرمە! نە كورىندى سونشالىق؟
بەيسەنكۇل كەمپىر اياق استىنان قاتۋلانىپ الىپ، شاربانۋدىڭ سەسىن قايتارىپ تاستاماق ەدى. بولمادى. كەلىنشەك ونان سايىن وكسىپ كەتتى. ەندى كەمپىر دە ءۇنسىز قالدى.
سالدەن سوڭ شاربانۋ مىلقاۋ تىنىشتىققا مويىنسۇنعىسى كەلمەي، جاڭاعى ازىردەگى كەمپىردىڭ كۇبىرىن سەرىك تۇتىپ قالىپ ەدى. ەندى ونە بويىن ءبىر ءتۇرلى قورقىنىش بيلەپ، ەلەگزيىن دەدى. سودان ول پانا ىزدەگەندەي بەيسەنكۇل كەمپىردىڭ بەتىنە قارادى. ءبىراق كەمسەڭدەپ تۇرعان قارتتىڭ قايعىلى جۇزىنەن جۇبانىش تابا المادى. شاربانۋ كەمپىردى اياپ كەتتى. اياپ كەتتى دە، باس كوتەرەتىن بىردەڭە دەگىسى كەلدى. مۇندايدا اۋىزعا ءسوز تۇسە قويا ما؟ ءۇنسىز قالۋدىڭ تۇك رەتىن تاپپاعان ول:
- اپا، سىزگە جول بولسىن! - دەدى.
- نە جول سۇرايسىڭ مەنەن، شارجان-اۋ!
كەمپىردىڭ الا بوتەن قامىعۋى ساي-سۇيەگىن سىرقىراتقان شاربانۋ ءوز-ءوزىن تاعى توقتاتا الار ەمەس. تۇلا بويى قالتىراپ، يىقتارى سەلك-سەلك ەتكەن كەلىنشەك رەنىشكە ىرىق بەرمەيتىن بەرىك قورعاندى جاڭا تاپقانداي كەمپىردىڭ مۇپ-مۇزداي توسىنە تىعىلا تۇسەدى.
- قاراعىم، قاپالانا بەرمەشى...
ءال-دارمەنى ءبىتىپ قالعانداي تەڭسەلە باسقان شاربانۋ جاندارىنداعى جاربيگەن سابان ۇيىندىسىنە جالتاق-جالتاق قاراي بەرەدى. سونى سەزىپ قالعان كەمپىر ۇندەمەستەن بارىپ، جۇمساق جەرگە قيسايا كەتتى. شىداماي-اق تۇر ەكەن، شاربانۋ دا جانامالاپ كەلىپ وتىرا قالدى.
بەيسەنكۇل كەمپىر ماناعى ءبىر كۇبىرىن قايتا باستادى.
- وسىنداي وڭاشادا ءبدەن ماۋقىڭدى باسىپ، جىلاپ ال. كوپ ىشىندە كورىنەۋ جاس توگۋ جاس ادامعا جاراسپايدى، شىراعىم. ونسىز دا تىرناعىنا ءىلىنىپ جۇرگەن جۇرتتىڭ ءىلىپ اكەتپەسىنە كىم كەپىل.
باعانا رياسىز بالا مىنەزگە باسىپ، ناز كوڭىلمەن ءوزىن ابدەن-اق جۇلقىلاعان جەڭگەسىنىن وقىس قىلىعىنا ءدال قازىر تاڭىرقاۋىنان تاتۋلىعى باسىم ارباكەش بالا ىرجالاقتاپ تاعى كەلدى.
- ماساق قۋىپ ءجۇر مە دەسەم، مۇندا وتىرسىزدار عوي. ءابىنتاي اتامنىڭ جەتىم لاعىنىڭ ەتى ەندىگى ەزىلىپ كەتكەن دە شىعار. - بالا جارقىلداپ تۇر.
ول جاقىن بۇرىلعاندا، سابان تۇبىندەگى ەكەۋدىڭ سىنىق كەيپىن ايتپاي اڭعارىپ، دەم ساتتە ءجۇنى جىعىلىپ قالدى. ارباكەش بالا قيپالاقتاپ از-كەم تۇردى دا، مانالى بەرى رەنىشتەن باسقا رەڭ تانىتپاعان ەكەۋىنە:
- قايتايىق تا، - دەدى، - ەرتەڭ ەرتە تۇرۋ كەرەك. اۋىلداعىلار دا ىزدەپ جاتقان بولار. - بالا كەنەرەسى سوگىلە باستاعان تار قۇلاقشىنىن توبەسىنە تاستاي سالدى.
ول مەزەت كەمپىر مەن كەلىنشەك تە ورىندارىنان سۇيرەتىلە تۇرعان ەدى.
شاربانۋلار تويعا كوپ كەشىگىپ كەلدى.
- سەن بە بۇگىن پىسىقسىنىپ جۇرگەن؟ - شال بەيسەنكۇل كەمپىرگە قاراپ، قاتۋلانا قادالدى. - بالالاردى بوسقا اۋرەلەپ...
- نەمەنە، اسىڭ سۋىپ قالدى ما؟ - كەمپىر مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. - مىنانى قاراڭدارشى-ءاي، مۇرتىن باستىرىپتى. ساقالىن دا قىردىرىپ تاستاۋى عوي. ءا، بۇدان شىعادى ءالى. مەن كورگەن شال بولسا، بۇدان شىعادى ءالى...
شاربانۋ دا شىداي الماي كۇلىپ جىبەردى. بۇلاردىڭ ارتىن الا كىرگەن ارباكەش بالا اۋدەمدە ۇندەمەي قالىپ ەدى، شال الدىڭعى ەكەۋدەن بوساي بەرگەندە:
- اتا، قۇسىڭىز قۇتتى بولسىن! - دەپ تاق ەتە قالدى. جۇرت قىران-توپان.
- ايتسىن، بالام، ايتسىن! تورلەتە بەر. سەنەن قادىرلى قوناعىم، قانە! ءابىنتاي شال الىپ-ۇشىپ، ءبىر ايتار ىقىلاس-پەيىلىن تانىتىپ جاتىر.
شاربانۋ العاش «شال ارباكەش بالاعا ۇرسىپ تاستاي ما» دەپ ساسىپ قالىپ ەدى. جوق. الگى بەيكۇنا تىلەككە ول اجەپتاۋىر جىلىپ قالعان سىڭاي تانىتتى. شىنى دا بولار-اۋ!
مانادان بەرى شاربانۋ سىرت كوزبەن ءدوپ كورىپ وتىر. شال تىپتەن قۋتىڭداپ قالىپتى. سىعىرايعان شۇڭىرەك كوزدەرىن اشىپ-جۇمعانىنىڭ ءوزى قارلى قاراتاۋدى اۋدارىپ-توڭكەرگەنمەن بىردەي-اۋ! قالتاسىنان ءداۋ ورامالىن الىپ، موينىن سۇرتە بەرەدى. ءالسىن-ءالى ءماسىسىنىڭ قونىشىن تارتادى، جاداعايىنىڭ ەتەگىن قاعادى. كەي-كەيدە كىنالى ادامداي جان-جاعىنا جاۋتانداي قارايدى. ءبىراق ونىسى - وكىنىشتى ءسات قانا. ايتپەسە جاۋتاڭداۋىنان جارقىلداۋى كوپ. توردەن تومەندەۋ وتىرعان ورتاعا قايتا ءبىر ورالعان ساتىندە شال اياق استىنان اقتالعانداي بوپ:
- شىراق، كەم-كەتىگىنە كەشىرىمدى بولىڭدار، - دەپ قايىرىپ كەلدى دە، اياق استىنان ول قۋىستانا بەردى. - ءمارۋان جاس قوي. ءبىراق سول جاستىعىن ساتىپ، تاكاپپار تارتپاي، ايەل باسىنىڭ جالعىزدىعىنا مەنى جاماعانىن ەرسى كورگەنىم جوق. ءبارىمىز دە پەندەمىز...
نەسىنە وراعىتا بەرەدى دەپ ويلايدى شاي قۇيىپ وتىرعان شاربانۋ ىشتەي. «نەسىنە قۋىستانا بەرەدى. ۇرلىق پا ەكەن بۇل؟».
ول باسىن كوتەرىپ الدى.ءبىر مەزەت پەش تۇبىندە قامىر يلەپ جاتقان مارۋانعا كوزى ءتۇستى. تولىق ءجۇزدى، پىستە مۇرنىن قوڭىلتاق ساناعانىمەن ۇلكەن قوي كوزدەرىن بويىنا شاق كورەتىن ەتجەندى كەلىنشەك بال-بۇل جانىپ، ءلاززاتتى ساتتەردى اسىعا كۇتكەن ىنتىزارلىعىنا ءوز-ءوزىن سەندىرگەندەي سىڭاي شالدىرادى.
قىزىل باتسايى كويلەگىنىڭ جەڭدەرى كەرى ىسىرىلعان سايىن اق بىلەگى الا بوتەن جارقىلداپ، قامىردى قۇشىرلانا سوزعىلايدى. تىستەرىن قىشىرلانىپ، ءمارۋان شيكى قامىردى سو بويىمەن جۇتىپ قوياتىنداي كورىنەدى شاربانۋعا.
ءجۇزى بال-بۇل جانعان ءمارۋانعا قادالعان سايىن شاربانۋ قاتتى ەلەگزيدى. «قويشى، وسى» دەپ ول بار ىقىلاسىن قۇيىپ وتىرعان شايىنا اۋدارعىسى كەلەدى. ءبىراق ونىسىنان تۇك تە شىقپايدى.
قالاي بۇرىلسا دا اق بىلەگى الا بوتەن جارقىلداپ، كۇلىم قاققان ءمارۋان كوز الدىنان كەتەر ەمەس.
جۇرت قاراپ وتىرا ما، الىپ-قاشتى اڭگىمەگە كوشتى. سىپ-سىپ سىرعىپ ءوتىپ جاتىر. وعان جوندەپ قۇلاق قويعان شاربانۋ دا جوق. جالعىز ءوزى تاعى دا ءبىر ەرىن كۇيدىرەتىن ەلەستىڭ جەتەگىندە كەتكەن.
...قاسىمدار «قاراقايعا» كۇندىز باردى. ۇشەۋ بولىپ باردى. كۇيەۋ جولداستىققا قالەن ەرىپتى. ءبىر جاعى قۇدا، ءبىر جاعى ۇزاتاتىن اۋىلدىڭ ءبىر كوزى بولىپ وسى ءابىنتاي شال دا باردى.
ۋ-شۋدان الىس، بولەك ءبىر ۇيدە ەكى-ءۇش قۇربىسىمەن وڭاشا قالعان شاربانۋ ويى سان-ساققا جۇگىرەدى. سول سان-ساقتىڭ بۇرىلار تۇسى - كوبىنە-كوپ بۇگىنگى تويدىڭ باسى. ويلامايىن دەسە دە بولمايدى. بىردە «مىنا قاربالاس قاشان بىتەر ەكەن، ەرتەرەك جولعا شىقساق ەدى، نە بولسا دا» دەسە، بىردە «ۇيرەنگەن ورتاداعى سوڭعى ساعاتتار سوزىلا تۇسسە ەكەن» دەپ تىلەيدى.
كۇنى بويى ءبىر ەلى اجىراماي قاسىندا بولعان قىز-كەلىنشەكتەردىڭ كەلەڭسىز كۇرسىنىستەرى-اق شاربانۋدى جالىقتىرىپ جىبەردى. «ءسويتىپ كەتەدى-اۋ ەندى» دەسە بىرەۋى، ەكىنشىسى «قىزدىڭ كۇنى قۇرسىن» دەپ ەرنىن سىلپ ەتكىزەدى. ودان قالا بەردى، كەيبىر قىزىلعا قۇلاعىشتارى شاربانۋدىڭ قولىنداعى بىلەزىك-جۇزىگى مەن قۇلاعىنداعى سىرعاسىنا قادالادى. «مۇنىڭ ءبارىن الىپ قويادى عوي» دەسە بىرەۋى، ەكىنشىسى «قويشى، قايىن ءسىڭلىسى جوق كورىنەدى» دەپ جۇباتقانسيدى.
كۇبىر-كۇبىرمەن كۇن باتتى. قاس قارايدى. ەل ورىنعا وتىراتىن مەزگىل بولدى. ءتۇن ورتاسى جاقىنداپ قالدى. شاربانۋلار وتىرعان وتاۋعا شەشەسىنىڭ، اجەسىنىڭ، جەڭگەلەرىنىڭ كەلۋى جيىلەپ كەتتى. ابىر-سابىر كوبەيدى. ءبىرى كىرەدى، ءبىرى شىعادى.
- ءبىر شاينەك شاي اكەلىڭدەرشى!
- ءيا، اكەلە قويىڭدارشى. ەركە قىزعا قولىمىزدان شاي قۇيىپ بەرەيىك.
جەڭگەلەرى عوي.
سىرتتان شەشەسى جۇگىرىپ كەلدى.
- شىعاتىن ۋاقىت بولدى.
شاربانۋ جۇرتتان بۇرىن تۇرىپ كەتكەنىن سەزبەي دە قالدى. ۋ-شۋ. كيمەشەگىنىڭ ۇشىمەن كوزىن ءسۇرتىپ اجەسى ءجۇر.
- ەركە قىز ارباعا مىنە مە؟ - دەپ جاتتى بىرەۋلەر.
- ءۇيباي-اۋ، كۇيەۋ جىگىت شىعايىن دەپ جاتىر، - دەپ ءبىر ايەل كەلدى ەنتىگىپ.
جۇرت دۇركىرەي كەلىپ، ەسىككە كەپتەلىپ قالدى. شاربانۋ دا شىقتى. اي جارىق ەكەن. اناداي جەردە توپ ادام بىرەۋدى جۇلقىلاپ جاتىر. جوق، بىرەۋ ەمەس، ەكەۋ ەكەن. جوق، ەكەۋ ەمەس، ۇشەۋ ەكەن.
- كۇيەۋ بالانى ولتىرەتىن بولدى عوي مىنالار. شاربانۋ جالت قارادى. سول ەكى ورتادا ءوزى دە ءار قولعا ءبىر ءوتىپ، نە بولعانىن بىلمەي قالدى. بار بىلگەنى - اعىل-تەگىل جىلاپ ءجۇر. ونىسى - قاسىمدى اياعانى ما، الدە تۋعان بوساعامەن قوشتاسار ساتتەگى قيماستىق پا، ول جاعى شاربانۋعا بەيمالىم.
ءبىر كەزدە ءۇيىلىپ-توگىلىپ ارباعا جايعاستى-اۋ. شيرىعى تۇرعان اتتاردىڭ جونىنا قامشى سارت ەتە قالدى. جاڭاعى جاياۋ كوكپاردان قۇتىلعان قاسىمدار اۋىلدان ۇزاي بەرە كوش الدىن وراي شاۋىپ، ارباعا جاقىن كەلدى. قىرىن قاراپ وتىرعان شاربانۋدىڭ بۇرىلعىسى-اق كەلەدى. ءبىراق ۇيالادى. ءارى-بەرىدەن سوڭ اتتىلى ۇشەۋ كەيىندەپ قالادى. تاعى كوش الدىن وراي جورتىپ ارباعا جاقىندايدى. ولار جوقتا «قاپتالداساتىن وسى تۇس بولار-اۋ» دەپ بۇرىلا كوز تىككەن شاربانۋ قاتتى قاتەلەسىپتى. قاس قىلعانداي بۇل جولى قاسىمدار اربانىڭ ارعى جاعىن اينالىپ ءوتتى.
شاربانۋ سول ءتۇنى قاسىمدى قاسىنان ءبىر كورۋگە ىنتىزار ەدى. ءبىراق اۋىلعا كەلگەن سوڭ ول تاعى دا قولدان-قولعا ءوتتى. اقىرى سۋسىلداعان سارى شايى شىمىلدىقتىڭ ىشىنەن ءبىر-اق شىقتى...
...ەندى بۇگىن شاربانۋ مىنا توي ۇستىندە سول شىمىلدىق كورگەن ءتۇنىن ۇزدىگە ەسكە الىپ وتىر. وڭاشا قالعان ساتىندە قاسىمنىڭ قىپشا بەلىنەن قاپسىرا قۇشاقتاپ، شىعىڭقى توسىنە تىكەن باسىن تاستاي سالعان مىلقاۋ ەركەلىگىن ءداپ قازىر ءبىر مەزەت بولسا دا كورۋگە ىنتىقتىلىعىن اينالاداعى بەيقام جۇرتتان تىعىپ ۇستاۋعا شاربانۋدىن ءالى كەلمەيتىن سياقتى-اۋ، ءسىرا!
قىزعانىش پەن قيماستىق قاتار توعىسقانداي قۇيىن سەزىم قۇرساۋلاپ العان. شاربانۋ ءارى-بەرىدەن سوڭ شىداي الماي:
- اپا، بىزدەردى استە جالعىزدىققا جاراتپاعان عوي، - دەپ بەيسەنكۇل كەمپىردى قۇشاقتاي الدى.
ادەيىلەپ اشىتقان بوزا ەرىندەرىنە تيىسىمەن جۇرت ءار تۇستان ءبىر سوزباقتاپ ءان باستادى.
اقشەڭگەلدىڭ تۇبىندە ءىن بار ەكەن،
ءبىزدىڭ ەلگە باراتىن كىم بار ەكەن،
دوو-لا-ناي.
قانشا جاقسى بولعانمەن
ءوز ەلىڭدەي بولا ما-اي...
بۇل اۋىلدىڭ بۇگىندە ءسۇيىپ ايتاتىن اۋەنى - وسى. وي-ناقىلىعىنان گورى تەبىرەنىسى تەرەڭ مىنا سىر مىنەز سارىن سەرىك بولعانداي شاربانۋ ەلجىرەي ەمىرەنىپ ەركىن وتىر.
كۇندەلىكتى كوپ كۇيىنىش پەن تىلەۋلى تىرشىلىكتىڭ تاۋسىلمايتىن بەينەتىنە كوندىككەن جۇرت ساۋىق-سايراندى الدەقاشان-اق مۇلدەم ۇمىتقانداي ەدى. ەندى سول اۋىرلىققا ءابىنتايدىڭ كىشكەنتاي توي-دومالاعى اراشاعا ءتۇسىپ، بولماشى ءبىر قوڭىر ساۋلە شاشتى دا، كەش تۇسە توماعا-تۇيىق قالاتىن اۋىل ءبىر ساتكە ەزۋ تارتقان-دى.
قانشا جاقسى بولعانمەن
ءوز ەلىڭدەي بولا ما-اي...
بىرەۋى باستاعان ءاندى ەكىنشىسى ءىلىپ اكەتىپ جاتىر. تىپتەن اۋەن ۇزىلەر ەمەس. «ابدەن سۋساپ قالعان ەكەنبىز-اۋ، ساعىنىپ قالعان ەكەنبىز» دەپ ويلادى شاربانۋ. «كارى-جاس دەمەي قاتار قوسىلىپ جارىسا شىرقاپ وتىر-اۋ! تەگىندە، ادام قۋانىشقا عانا جارالعان عوي...».
كوپ تولعانىس قۇرساۋىنداعى ول جاڭاعى ءبىر اۋەنگە ءوزىنىڭ دە ەلەۋرەي ەرىپ كەتكەنىن استە اڭعارماپ ەدى.
توي داستارقانى ۇستىندەگى ۇلكەن-كىشىنىڭ ءسال عانا سايابىر تاپقان ۇرىمتال مەزەتىندە شاربانۋ الگى ەركە سازعا اۋىر جولدار جالعاپ، شىرقاپ كەتتى. «مىنا جۇرت قوشتاماي قويار-اۋ» دەپ ول تىپتەن قىسىلعان جوق. ايتا بەرسەڭىز سول جۇرتتىڭ ءدال قازىر وسىندا بارى-جوعىن دا ەلەمەيتىن سياقتى. ءوز-وزىمەن، ءوز اۋەنىمەن، ءوز مۇڭ-شەرىمەن جالعىز قالىپ، قيماس بىرەۋگە جالىنا-جالبارىنعانداي سالىپ-ۇرىپ كەتە باردى.
قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى،
كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى.
سۇيگەن جاردىڭ جوقتىعى جامان ەكەن،
ەكى كوزدەن مولتىلدەپ جاس كەلەدى.
زيباش-اي...
قاسىڭنىڭ كارا
قيعاشى-اي...
قۇربىڭدى، ساۋلەم،
سىيلاشى-اي...
قاراپ وتىرعان بەيسەنكۇل كەمپىر شاربانۋدى وڭدىرماي ءبىر ءتۇرتىپ قالدى.
- جوعى نەسى-اي؟ جامان ىرىمدى باستاپ... سەن وسى بۇگىن نەعىپ سابىنداي بۇزىلىپ ءجۇرسىڭ...
- اپا-اۋ، «الىستا» دەگەنىم عوي. قازىر قاسىمدا جوق ەكەنىن كىمنەن جاسىرايىن، - دەپ شاربانۋ دا اقتالعان بولىپ جاتىر. - ەندى ساعىنىشىمىزدى دا شەكتەيمىز بە؟
- قوي-اي، جىپاۋىزدانا بەرمەي... ايتساڭ جونىمەن ايت. ايتا المايتىن بولساڭ جايىڭە وتىر. جوقتاۋى نەسى؟
ەندىء ۋاج قايتارسا-اق بەيسەنكۇل كەمپىردىڭ اياق استىنان جاۋار كۇندەي تۇنەرىپ كەپ قالاتىن قاهارىنا ىلىگىپ قالۋى حاق. ونى باسىنداعى ورامالىنداي بىلەتىن شاربانۋ ۇندەمەي قۇتىلدى. كەمپىر دە ودان ءارى قازبالاپ، تىقاقتاعان جوق.
مانادان بەرى ەسىك الدىندا ءۇنسىز وتىرعان ارباكەش بالا شاربانۋ اۋەلى ءان باستاعاندا تورگە قاراي جىلجي باستاعان. سودان جەڭگەسى الگى ءاندى اياعىنا دەيىن اكەلگەنشە سۇيەمەلدەپ جىلجۋمەن بولعان. قازىر ول شاربانۋعا جاقىن كەپ، اۋەنگە قوسىلا كەتپەكشى ەدى، وعان بولماي قالدى. ەندى قيماي قيپاقتاپ، شي ساۋساقتارىن وڭدى-سولدى سىتىرلاتىپ، نە ىستەرىن بىلمەي ساسۋلى-اق. ونى قارايعان تۇتىپ قاراپ جاتقان ەشكىم جوق. سوندا دا قۇلاعىنىڭ ۇشىنا دەيىن قىزارىل، تىپتەن بولار ەمەس.
ارباكەش بالا ءبىر مەزگىلدە مولداسوقىنىپ وتىرعان جەرىنەن سۋ شىققانداي قومپاڭ-قومپاڭ ەتىپ، تىزەرلەپ قالدى. تىزەرلەپ قالدى دا ايىر قالپاعىن قولىنا الىپ «ءاۋ» دەدى.
جۇرتتىڭ ءبارى جالت قارادى. ۇلكەندەر جاعى ماندەنىپ، «ءاي، مىنا جامان قايتەدى» دەگەنشە، ارباكەش بالا ءبىراز جەرگە ۇزاپ كەتكەن ەدى.
اينامكوز سەن قاي-داعى، مەن قاي-ي-داعى،
بىرەۋۋ-دىڭ مەن دە وزىڭدەي بوز تاي-ي-لاعى.
ەسىمە سەن تۇسكەندە بەۋ-قاراعىم!
قاينايدى زىعىردانىم قاي-قايداعى...
جالپاق مۇرنىنىڭ قوس جەلبەزەگى قايراڭدا قالعان بالىقتىڭ اۋزىنداي ءبىر دەلديىپ، ءبىر قۋسىرىلادى. شاربانۋ جەڭگەسىنىڭ «بار قۇپياسىنا جالعىز ءوزىم قانىقپىن» دەگەندەي مە، قالاي، ايتەۋىر قالقان قۇلاعى قان قىزارىپ، ىنتى شىنتىمەن-اق شىرقاپ وتىر. سول سول-اق ەكەن، تاعى ءبىر تۇستا شاربانۋ دا قاينىسىنا قايرىلماي قوسىلىپ كەتتى.
اناۋ ءبىر كۇندەرگى ەركەتوتاي بالانىڭ ەرتە ەسەيگەنىن ەرەكشە ماقۇلدايتىن مىنا كوپشىلىك ونىڭ اۋزىنان «اۋدەمەسىن» العاش ەستىپ، تاڭىرقاعانداي بولعان-دى. كەلە-كەلە شاربانۋ ەكەۋىنىڭ قوسىلىپ سالعان ءانىن ىلكى ريزاشىلىقپەن ۇيىپ تىڭداي بەردى.
ارباكەش بالا اينالا جۇرتتىڭ مىنا «اۋدەمەنى» قۇپ العانىنا ماساتتانىپ، «اينامكوزدى» ءارى جالعاپ كەتتى.
سالما-اسام اينامكوزگە ءان بولمايدى
كيمە-سەم ەكى-اۋ بەشپەنت-اۋ ءسان بولمايدى.
مانالى بەرى داستارقان باسى بولىپ، انگە دە، اڭگىمەگە دە بولىنبەي قوسىلىپ كەلگەن كوپشىلىك ەندى ارباكەش بالانىڭ اۋەنىنە قۇلاي جىعىلىپ، قونا دەن قويعان.
قاينىسىنىڭ «اينامكوزىن» ءبىر اينالىم قوسىلىپ كەلىپ، توقتاپ قالعان شاربانۋ ءدال وسى ءسات بوتەن ءبىر تولقۋ ۇستىندە.
ول قانشالىقتى بەيقام قالايىن دەسە دە، اينالىپ كەپ ماناعى ءبىر ازىردە ماساقتى الاڭقايدا بولعان وقيعانىڭ ءمان-جايىنە ويىسا بەرەدى. «كوزىنەن جاس پارلاپ كەتكەنىنە قاراعاندا قاتتى تىستەپ العان بولۋىم كەرەك». «...جانىنا قانشا باتسا دا اشۋلانباعانى نەسى». «...مەنى اياعانى ما؟». «سوندا ول بىردەڭەنى جوبالادى ما ەكەن، جوق الدە انشەيىنگى ارزان جۇباتۋ ما؟».
وي بىتكەن وسىلاي شاشىراپ كەلەدى دە، تۇيدەكتەلىپ بارىپ ونىڭ قام كوڭىلىن كوپ كۇدىككە تولتىرىپ جىبەرەدى. ءبىراق وعان شاربانۋ دەس بەرەتىن ەمەس. جەمە-جەمگە كەلگەندە ازىلدەيمىن دەپ ءجۇرىپ، ارباكەش بالانى جىلاتىپ العانىنا ءدال قازىر ول وكىنبەيدى دە. قايتا الىستاعى قاسىمىن ءبىر ءسات جاقىننان كورگەندەي بولىپ كەي-كەيدە كوتەرىلىپ قالادى.
«مىنا كۇرتەشە ءوزىن جاربيتىپ جىبەرەدى ەكەن» دەپ كۇبىرلەيدى شاربانۋ بالاعا قاراپ. «ەرتەڭ شايعا شاقىرايىنشى، قايبىر جەتىسىپ ءجۇر دەيسىڭ بايعۇس!».
...بىرەۋ-ەۋ-ۋۋ-دىڭ مەن دە ءوزى...ىڭدەي-اۋ،
بوز تاي-لاا-عىڭ-اي...
ارباكەش بالا كۇرتەشەسىنىڭ بار تۇيمەسىن اعىتىپ تاستاپتى. جۇقالتاڭ ءجۇزى كۇرەڭىتىپ كەتكەن. شاربانۋ ءاننىڭ اياعىن ەكەۋلەپ بىتىرگىسى كەلىپ، قوسىلىپ كورىپ ەدى، ىلەسە الماي قالدى.
- ءاپ، بارەكەلدە-ە، بالام!
ءابىنتاي شال ارباكەش بالانىڭ باسىن ءبىر سيپاپ، تورگە قاراي ءوتىپ كەتتى.
- اۋەزى بولەك ەكەن. ءالى دە تارتىنشاقتاپ وتىر-اۋ، ايتپەسە قىردان اسىپ كەتپەكشى عوي.
- ناعاشىلارى ءانشى دەۋشى ەدى. تارتقان دا.
- اۋلىمىزدان ايتۋلى ءبىر ءانشى شىقتى دەي بەر ەندى.
- ەت جەپ بولعاسىن تاعى ايتقىزايىقشى...
- نارتايدىڭ ءانىن بىلەسىڭ بە؟
جۇرت كەۋ-كەۋلەپ كەتتى. ارباكەش بالا باس كوتەرەر ەمەس. سول تىزەرلەگەن قالپى. قاتىپ قالعان.
جاڭاعى ءبىر ءۇردىس اننەن كەيىن كوپ كىدىرمەستەن سىرتقا شىعىپ كەتكەن شاربانۋ ەنتىگە كەلىپ، ەسىك الدىنداعى داۋ تەرەكتى قۇشاقتاي الدى. قۇشاقتاي الدى دا، ءبىر بۇتاقتى قايىرىپ اكەپ، مۇپ-مۇزداي جاپىراقتاردى الاۋلاعان بەتىنە باستى. بۇتاق قايتا سىلكىنىپ كەتكەندە سارعايعان جاپىراقتار جەرگە ساۋ ەتە قالدى. شوشىنىپ كەتكەن شاربانۋ ىرشىپ ءتۇستى. ىرشىپ ءتۇستى دە، ۇيىنە قاراي جان ۇشىرا جۇگىرە جونەلدى.
كوپ كەشىكپەي شاربانۋدى ىزدەپ شىققان ارباكەش بالا اۋدەمدە ورامالى اعاراڭداپ جۇگىرىپ بارا جاتقان جەڭگەسىن كورىپ، كىلت تۇرا قالدى. دەم ساتتە كەڭىلى ورتالانىپ قالعان بوزبالا اياعىنىڭ استىنداعى سارى جاپىراقتاردىڭ بىرەۋىن الدى دا، شايناپ-شايناپ تۇكىرىپ تاستادى. ادەمى باستالعان ءاننىڭ ءۇزىلىپ قالعانىنا ونىڭ ىزاسى كەلدى. ىزاسى كەلدى دە، تەرەكتى ءبىر تەپتى. سارى جاپىراقتار تاعى ساۋ ەتە قالدى. جالما-جان جان-جاعىنا قاراپ ەدى، ەشكىم كورىنبەدى. ءسىرا، شاربانۋ ۇيىنە كىرىپ كەتسە كەرەك. ارباكەش بالا نە ىستەرىن بىلمەي كەمسەڭدەپ ەسىك الدىنداعى بوس ەردىڭ ۇستىنە وتىرا كەتتى. سو بويدا ونىڭ كوزدەرى جىپىلىقتاپ، مۇرنىنىڭ ۇشى اشىپ جۇرە بەردى.
كەشە كەلگەن بويدا توسەگىن اپىل-عۇپىل سالىپ، قۇلاي كەتكەن شاربانۋ كۇندەگى ادەتىنشە تاڭ الاگەۋىمدە وياندى. كەي كۇنى ول كەرىلىپ-سوزىلىپ از-كەم جاتىپ قالاتىن ەدى. بۇگىن كوزىن اشىسىمەن تۇرىپ كەتتى. تۇرعاسىن سەزدى، دەنەسى دەل-ءسال. ابدەن ەزىلىپ قالىپتى، باسى مەڭ-زەڭ. ءبىر مەزەت شاربانۋ كەشەگىنىڭ ءبارىن ەسكە الدى. ءبارىن ەسكە العان بويدا بەتى دۋىلداپ جۇرە بەردى. ارباكەش بالانى جىلاتىپ قويعانى. ءابىنتاي شالدىڭ تويىنان كەتىپ قالعانى. جۇرت نە دەيدى ەندى؟ «اتىركۇلدىڭ كەلىنى كەرگىپ ءجۇر» دەسە شە؟
شاربانۋ ۇرلانا باسىپ، پەش جانىنا باردى. باردى دا جان-جاعىن سيپالاپ ءبىراز تۇردى. سوسىن ءتور جاققا بۇرىلدى. ەنەسى وياۋ جاتىر ەكەن. كيمەشەگىنىڭ ءبىر ۇشىن تاس قىپ ۇستاپ الىپتى. ءجۇزى سارعىش تارتىپ، شىر بايلاۋدان كەتكەن كەمپىردىڭ ۇلكەن قوي كوزدەرىنە تاۋسىلماس ءبىر مۇڭ ۇيالاعانداي ەدى.
- وسى از عۇمىرىڭداعى ايتۋلى ءبىر اۋىر ءتۇنىڭ بولدى بىلەم بۇگىن، قاراعىم. جاراتۋشى ءتۇزىم بەرسىن، ايتەۋىر، وزدەرىڭە. تىلەكتەن باسقا تىرلىكتەن قالعانبىز عوي ءبىز.
شاربانۋ كەمپىردىڭ اياق جاعىنا ءۇنسىز وتىرا كەتتى.
