تولعان ايدىڭ ءتۇنى
الاڭ تولى قۇجىناعان حالىق. كەشىككەن جولاۋشى-لار ۆاگونعا كىرۋگە جانتالاسسا، ەڭسى بىرەۋلەر جۇرگىنشىلەرگە جەمىس-جيدەگىن، شولمەكتەگى سۋسىندارىن، تىسكە باسار تاماقتارىن تىقپالاپ اۋرە. اينالا ايعاي-شۋ، ءبىرىن-ءبىرى ىزدەگەن داۋىستار... باياحمەت جەتىنشى ۆاگوندى زورعا تاۋىپ، بيلەتتە كورسەتىلگەن ون بەسىنشى ورىنعا جايعاستى دا، ءوزىن اتتاندىرا كەلگەن بالاسى ساياتپەن اسىعىس قوشتاسا باستادى.
ال، بالام، ەندى بوگەلمە. پويىز قوزعالىپ كەتسە ۇلگەرمەي قالىپ جۇرەرسىڭ، - دەدى ءتۇر-تۇلعاسى وزىنەن اينىمايتىن سۇڭعاق بويلى، اققۇبا بوزبالانى قۇشاعىنا تارتىپ.
ۇلگەرمەسەم، ءبىرىنشى الماتىدان تۇسپەيمىن بە! - دەدى جاس جىگىت اكە قاسىندا ءالى دە قالا تۇرعىسى كەلىپ.
قوي، ارتىق ءجۇرىستىڭ كەرەگى نە؟ ايتار تىلەگىم: پالە-جالا-دان اۋلاق ءجۇر. كوردىڭ عوي - بۇل زاماندا ادامعا سەنۋدىڭ قيىن ەكەنىن... ساناتبەك پەن كەلىنگە سالەم ايت!
ماعان ەندى الاڭداما، كوكە! ماڭدايىمىزعا ءتيدى عوي، ەندى ەشكىمگە جەم بولا قويماسپىز! - سايات كىنالى ادامداي قيپاقتاپ، كوزىن تومەن ءتۇسىردى.
- ءسويت، بالام. قىزمەتىڭە مۇقيات بول!
سايات - باياحمەتتىڭ كەنجەسى. كوڭىلى قۇرعىر قوڭقىلداپ-اق تۇرسا دا، زەيىل اكە سىر الدىرماي، بالاسىن ەسىك كوزىنە دەيىن ۇزاتىپ سالدى.
ايتقانىنداي-اق، كوپ كۇتتىرمەي پويىز دا ورنىنان قوزعالىپ كەتتى. بەينە كوشەنىڭ ءبىر قاپتالى جلجىپ بارا جاتقانداي. جىلجىعان بۇلار ەمەس، قارسىداعى عيماراتتار... قۇجىناعان حالىق سەيىلىپتى. ءار تۇستان قوش-قوش ايتىپ، قول سەرمەگەن جۇرت... سايات تا كەتە قويماعان ەكەن. تەرەزەگە تونگەن اكەسىنە بىردەڭەلەردى ايتىپ، جاناسا ءجۇرىپ كەلەدى.
باياحمەت ەسىك-تەرەزەسى جارقىراعان ءتاۋىر ۆاگونعا تاپ كەلىپتى. تەك، ءبىر تاڭعالعانى، كۋپەدە وزىنەن باسقا ادام جوق. جۇرگىنشىلەر قايشىلاسىپ جاتقان مىنانداي جاز مەزگىلىندە ورىننىڭ بوس بولۋى مۇمكىن بە؟ كەشە ساناتبەك بار بەدەلىن سالىپ ءجۇرىپ، ءبىر بيلەتتى برونمەن ارەڭ العان. الدە، مۇنىڭ سەرىكتەرى ءبىرىنشى الماتىدا كۇتىپ تۇر ما ەكەن؟
جولاۋشىلار پويىزى ەكى ۆوكزالدىڭ اراسىنا تىم اعىنداپ كەتپەي، باياۋ جىلجىپ كەلەدى. جول بويى قالىڭ ورمان، بەتون قابىرعالى قويما-سكلادتار. ارا-تۇرا تال-تەرەكتەر اراسىنان اقشاڭقان ۇيلەر قىلاڭ بەرەدى. قۇداي-اۋ، ءبارى كوڭىلگە بايلانىستى ەكەن عوي. وسىدان ون بەس كۇن بۇرىن وسى جولمەن قالاعا كىرگەندە، مىنا كورىنىستەر سۇرقى قاشقان، قيقى-جيقى، تىم جۇدەۋ كۇيدە شالىنىپ ەدى. ەندى قاراسا، سونىڭ ءبارى وڭدەنىپ، قۇلپىرىپ كەتىپتى. وندا باياحمەتتىڭ كوڭىلى كۇپتى ەدى. بيىل وقۋ بىتىرگەن كەنجەسى سايات ءىستى بوپ جاتىر دەگەندى ەستىپ، جانىن قويارعا جەر تاپپاي كەلە جاتقان. ەندى، مىنە، پالە-جالا ارتتا قالىپ، شوشىعان جۇرەك ورنىنا ءتۇستى. ساياتى اعارىپ، بوستاندىققا شىقتى. قۇدايدىڭ مۇنىسىنا دا مىڭ دا ءبىر تاۋبا.
پويىز ءبىرىنشى ۆوكزالعا كەلىپ توقتاعان. وسىندا ون بەس مينۋتتاي ايالدايدى. باياحمەت پەررونعا شىعىپ تەمەكى تۇتاتتى. ماناعى كورگەنى ەشتەڭە ەمەس، جولاۋشىلاردىڭ ناعىز ءنوپىرى وسىندا ەكەن. كوپشىلىگى ساۋدا-ساتتىق جاسايتىن ايەلدەر. ولاردىڭ جۇكتەرىن تاسىپ، مال تاۋىپ جۇرگەن جۇكشىلەر. جۇمىسسىز قالعان جىگىتتەرگە بۇل دا ءبىر ءناپاقا بولسا كەرەك، اۋىر تەڭدەر مەن تەڭكيگەن الاباجاق قاپتاردى يىقتارىنا سالعان جۇكشىلەر بىرىنەن-ءبىرى وزىپ، جان-تالاسىپ ءجۇر. اناداي اۋىر جۇكپەن ىشكە كىرۋ دە وڭاي بولماس. نەگىزىنەن ساۋداگەرلەرگە ارنالعان ارتقى ۆاگونداردىڭ ماڭى ايعاي-شۋ، وپىر-توپىر.
باياحمەت تەمەكىسىن تارتىپ بولىپ، ىشكە كىرگەنى سول ەدى، الاباجاق قاپ كوتەرگەن جۇكشىلەردىڭ ءبىر-ەكەۋى مۇنىڭ كۋپەسىنە دە كەلىپ جەتتى-اۋ! الگىلەر يىقتارىنا ارتقان ءزىلماۋىر جۇكتى ۇستىڭگى پولكاعا شىعارا سالىپ، ىلە-شالا سونداي قاپتىڭ تاعى ەكى-ۇشەۋىن كوتەرىپ كەلدى. اۋزى ۇزبەلى، تۇيەنىڭ بەلىندەي ءتورت-بەس قاپ ۇستىڭگى ەكى سورەگە زورعا سىيدى. باياحمەت: «بۇل، ءسىرا، جۇك تيەيتىن كۋپە بولدى عوي» دەپ تاڭدانىپ وتىرعان. ءدال وسى كەزدە قولىندا زىلدەي سۋمكاسى بار ايەل كىردى ىشكە. جاسى قىرىققا ىلىنە قويماعان، ورتا بويلى، قولاڭ شاشىن دوڭگەلەتە قيعان اققۇبا كەلىنشەك. ءوزى مىنا پويىزعا كوپ ماشاقاتپەن زورعا جەتسە كەرەك، اقشا ءجۇزى البىراپ، تاناۋ قاعىپ، القىنىپ تۇر. جۇك يەسى وسى ايەل سياقتى، سامايلارىنان التى ايرىق تەر اققان جۇكشىلەر بىردەمە دامەتكەندەي، سونىڭ بەتىنە جالتاقتاپ قاراي بەرەدى. ولاردىڭ نە كۇتىپ تۇرعانىن ايەل دە ءتۇسىندى، بىلەم، توپ-تولىق ومىراۋىنىڭ قوبىلانىپ بىتكەن تۇسىنا ەكى ساۋساعىن جۇگىرتتى دە، جىگىتتەرگە ءجۇز تەڭگەدەن اقشا ۇستاتتى.
مىناۋڭىز از عوي، اپاي! - دەدى جۇكشىلەردىڭ ءبىرى وكپەلەگەن بالاشا بۇرتيىپ. وزدەرى بۇرىننان تانىس پا، قالاي، ايەل وزىمسىنگەن ۇنمەن:
جۇگەرمەكتەر-اي، سەندەردە دە قاناعات بولساشى! ءما، ءبولىپ الىڭدار! - دەپ تاعى ءجۇز تەڭگە قوستى.
راحمەت، اپاي! ەندى قاشان كەلەسىز؟
ايدىڭ اياعىنا تامان كۇتىڭدەر.
جىگىتتەر قوشتاسىپ شىعىپ كەتكەن. بوس ورىنعا «ۋه» دەپ تىزە بۇككەن ايەل قارسى بەتتە وتىرعان باياحمەتتى ەندى عانا بايقادى.
- كوتەك، ىشتە كىسى بار ەكەن عوي! - دەدى ساسىپ قالىپ. - كەشىرىڭىز، قاربالاستا بايقاماي قالىپپىن... قاسىمداعى ەكىنشى ادام كىم بولار ەكەن دەپ قوبالجىپ كەلىپ ەدىم، جاقسى بولدى عوي!
-نەسى جاقسى؟ - باياحمەت سالقىن جىميدى.
-سىزگە سەرىك بولعانىمدى ايتام دا. بىلاي، سەنىمدى كىسى كورىنەسىز...
-سەنىمدى ەكەنىمدى قايدان ءبىلدىڭىز؟
-قويىڭىزشى، اعا، كىسىنى قورقىتپاي! وقىتان، ءيناباتتى ادام ەكەنىڭىز تۇرىڭىزدەن كورىنىپ تۇر عوي.
كەلىنشەك سونى ايتىپ، سىقىلىقتاپ كۇلدى. كۇلگەندە قاراقات كوزدەرىنەن ۇشقىن شاشىراپ، ەكى بەتىنىڭ ۇشى شۇڭقىرايىپ، ءتىپتى سۇيكىمدى بوپ كەتەدى ەكەن. كوپ كۇلەتىنى دە سودان بولسا كەرەك.
- تانىسىپ قويالىق. مەنىڭ اتىم - بيعانىم! - دەپ قولىن ۇسىندى. الاقانى ۇلپاداي، ساۋساقتارى نازىك ەكەن.
مەنىڭ اتىم - باياحمەت.
قايدا بارا جاتىرسىز، اعا؟
سەمەيگە.
وندا ءۇي جولداس ەكەنبىز. مەن سىزدەن ەكى ساعات بەرى، شاردان تۇسەمىن... قالانىڭ وزىندە تۇراسىز با؟
قالانىڭ قاسى. جاڭا سەمەي اۋدانىندا، - دەدى باياحمەت. -وسىنشا جۇكتى قالاي الىپ كەلەسىڭ، قارىنداسىم-اۋ؟
قايتەمىز، كۇنكورىستىڭ قامى. ساۋدادان باسقا كاسىپ قالدى ما، قازىر. ءوستىپ بازاردان-بازارعا شاپقىلاپ جۇرگەنىمىز.
- ءىنىمىزدىڭ جانى تىنىش ەكەن. ءسىزدى جۇگىرتىپ قويىپ، جاتقانى قالاي؟
ءبىر ءسات ايەلدىڭ ءجۇزى ناراۋ تارتىپ، ءبىر مۇڭلى كولەڭكە جۇگىرىپ ءوتتى.
- سول ءىنىڭىز بولماي تۇر عوي، اعا! ول ءتىرى بولسا، مۇنداي كۇيگە تۇسەر مە ەدىم. كۇيەۋىمدى وسىدان ءۇش جىل بۇرىن بىرەۋلەر پىشاق سالىپ، ءولتىرىپ كەتتى.
- كەشىر، اينالايىن! - باياحمەت ىڭعايسىزدانىپ قالدى. -«بىلمەگەن ۋ ىشەدى»، ءسىز سياقتى سۇلۋ كەلىنشەك سىڭار بولماس دەگەن وي عوي مەنىكى.
بۇل كەزدە پويىز ورنىنان قوزعالىپ تا كەتكەن. ءبىر مەزەتتە بيلەتتەردى تەكسەرۋگە جول سەرىك جىگىت كىردى. ءبارى زاڭدى. بيتانىم باسقا كوپشىلىك قولدى ۆاگوننان ورىن تاپپاعان سوڭ كۋپەلى ۆاگوننان ءۇش ورىندى ءبىر-اق ساتىپ الىپتى. قازىر ۋاقىت دەگەنىڭ - اقشا. مۇندا بوسقا قامالعانشا، ءبىر كۇن دە بولسا، ەرتەرەك جەتىپ العان جاقسى. كورشىسى ءوز جايىن وسىلاي ءتۇسىندىردى دە:
- باۋىرىم، بۇگىن مەن ابدەن شارشاپ، ولەيىن دەپ كەلدىم. بىزگە تەزىرەك توسەنىش اكەلىپ بەرشى! - دەدى جول سەرىك جىگىتكە.
كورشى ايەل الاڭسىز كيىم اۋىستىرىپ، جايعاسىپ السىن دەگەن ويمەن، باياحمەت زالعا شىعىپ كەتكەن. سول جاقتا اسىقپاي تەمەكى تارتىپ، ءبىرازدان سوڭ قايتىپ ورالسا، بيتانىم توسەگىن سالىپ جاتىپ قالىپتى. ۇستىنە اقجايما جامىلىپ، بەتىن ىرگە جاققا بۇرىپ، ءبىر قىرىنان جاتىر. جامىلعىنىڭ سىرتىنان ۇزىلگەن بەلى، تومپيعان تولىق بوكسەسى اپ-انىق بىلىنەدى. ەڭ عاجابى، مۇنىڭ دا توسەگىن جايىپ، رەتتەپ قويىپتى.
«ىڭعايسىز بولدى-اۋ! - دەدى باياحمەت توسەنىشتىڭ تيىنىن تولەمەگەنى ەسىنە ءتۇسىپ. - ادامنىڭ ءىشى-باۋىرىنا ەنىپ تۇراتىن نەتكەن جان ءوزى؟! اقىلىنا كوركى ساي، وسىنداي ءبىر قىلاپ ايەلدەر بولادى-اۋ!»
ساعاتىنا قاراپ ەدى، تورتكە جاقىنداپ قالعان ەكەن. تۇسكە دەيىن ءدارى-دارمەك ىزدەيمىن دەپ ءبىراز ساندالعان باياحمەتتىڭ دە قارا سانى ءۇزىلىپ تۇرعان. تىقىرىن بىلدىرمەي شەشىندى دە، بۇل دا توسەگىنە قيسايا كەتتى. بۇل كەزدە ون نەشە ۆاگون تىركەلگەن اۋىر سوستاۆ قالادان شىعىپ، قاپشاعايعا قاراي وندىرتە زۋلاپ كەلە جاتقان. جىلدامدىق پەن كەڭىستىك ءوزارا ەگەسكە تۇسكەندەي، ۋاقىتتىڭ ماڭگى بىتپەس جىرىنا باسىپتى. دوڭعالاق ءۇنى كەيدە باسەڭسىپ، قۇمىعت شالىنسا، ەندى بىردە اۋا قاباتىن دار-دار ايىرىپ، ورشەلەنىپ، ۇدەپ كەتەدى. تارسىل-گۇرسىل، اپىل-عۇپىل... كەيدە بۇل دىبىستار باياحمەتتىڭ قۇلاعىنا «اپىل-تاپىل، دۇنيە عاپىل» تارىزدەنىپ ەستىلەدى. وسىلايشا پويىزدىڭ بىركەلكى ىرعاعىمەن تەربەلىپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتىپتى.
ارادا قانشا ۋاقىت وتكەنى بەلگىسىز، ءبىر مەزگىلدە كوزىن اشىپ السا، اينالاسى سامالاداي جاپ-جارىق. كوكجيەككە ەڭكەيگەن كۇن ساۋلەسى تەرەزەدەن تۋرا ءتۇسىپ، كۋپەنىڭ ءىشى شۇعىلاعا مالىنىپ تۇر. ساعات التى جارىم. ەكى ساعاتتان استام ۇيىقتاعانى عوي، سوندا؟ تۇلا بويى سەرگىپ، تىڭايىپ قالىپتى. باسىن كوتەرىپ، قاسىنداعى كورشىسىنە قاراعان. بيعانىم ءالى دە ءتاتتى ۇيقىنىڭ قۇشاعىندا. ۇستىنە جامىلعان اقجايما اياق جاعىنا سىرعىپ ءتۇسىپ كەتىپتى. جىبەك شىلتەرلى كوگىلدىر ءىش كويلەكتىڭ دە ەتەگى مىقىنعا تامان تۇرىلىپ قالعان. ارعى وڭ جاق تىزەسىن بۇككەن قالپىندا، اپپاق ساندارى جارقىراپ، شالقاسىنان كەرىلىپ جاتىر. بالتىرلارى بالعىن، ءارى ءتۇپ-ءتۇزۋ ەكەن. ءدال قاسىندا بوتەن ەركەكتىڭ سۇعىن قاداپ وتىرعانىن قايدان ءبىلسىن، توستاعانداي توپ-تولىق ومىراۋى كوتەرىلىپ-باسىلىپ بەيعام تىنىستايدى.
باياحمەتتىڭ تاناۋىنا ءبىر جاعىمدى ءيىس سوعىپ ءوتتى. ەستەن شىعىپ بارا جاتقان تانىس ءيىس - جاس ايەلدىڭ ءيىسى... سول-اق ەكەن، دەنەسى ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىپ، جۇرەگى دە اتقاقتاپ قاتتى سوعىپ كەتتى. تۇلا بويىنان ءبىر قابىنداعان قايراتتى سەزىندى. مىنا ۇرلىعى ساقالدى باسىنا جاراسپاسا دا، جانارىن تايدىرعان جوق.
ءبىرتالايدان بەرى جاس ايەلدىڭ سۇلۋ تانىنە كوز سۋارعانى وسى ەدى. وزىنەن ءسال عانا كىشى بايبىشەسىنىڭ سىنى دا، سىرى دا كەتىپ بولعان. ونى اۋجال تۇتپاي، بەرتىنگە دەيىن «ەر ازىعىن» جولدان تاۋىپ ءجۇرۋشى ەدى، كەيىنگى كەزدە ول دا قوجىراپ كەتتى. ماقتانعانى ەمەس، باياحمەت جاس كەزىندە ايەل كوزىنىڭ قۇرتى دەرلىك ادەمى جىگىت بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە، ءوزى بىلدەي ءبىر ەمحانانىڭ باس دارىگەرى. ال ەمدەۋ مەكەمەلەرىندە ۇرعاشى جۇرتى جىرتىلىپ ايرىلادى... ايەلدەردەن امال ارتىلعان با، ورايلى، وڭاشا ءساتتى وزدەرى تابۋ-شى ەدى-اۋ! ال دەنى ساۋ، كۇش-قۋاتى مىعىم باياحمەت وزدەرى ىڭعاي بىلدىرگەن قىز-كەلىنشەكتىڭ كوڭىلىن جىققان ەمەس. ايەلدىڭ مەسەلىن قايتارۋ جىگىتتىككە جاتپايدى دەپ ەسەپتەيتىن... ءبىراق ودان بەرى دە ءبىراز جىلدار ءوتتى. تازدان تاراق قالعالى قاشان؟! ەندى، مىنە، الپىستان اسىپ، پايعامبار جاسىنا تاياعاندا، باياعى جىنىنىڭ قايتا قوزعانى نەسى؟ وسى ساپار بۇعان ءبىر سىن بولماسا نە قىلسىن؟!
«ءوزى ابدەن شارشاعان ەكەن! - دەدى ءالى دە تۇياق سەرىپەي ۇيىقتاپ جاتقان ايەلدى كوزىمەن تاعى ءبىر شولىپ. - قايتسىن بايعۇس، بازاردا تابانىنان تاۋسىلىپ، مىنا قاپتاردى تاۋارعا تولتىرۋ وڭاي دەيسىڭ بە؟! بۇگىن ءبىر الاڭسىز ۇيىقتاسىنشى».
سول ويمەن ورامال-سابىنىن، ءتىس جۋعىشىن الىپ، تىقىرىن بىلدىرمەي دالىزگە شىعىپ كەتكەن. بۇل اسىقپاي جۋىنىپ-شايىنىپ، قايتا ورالعاندا، بيعانىم ءالى تۇرماپتى. ەسىكتىڭ سارت ەتىپ جابىلعان دىبىسىنان وياندى. باسىندا قايدا جاتقانىن تۇسىنە الماي، توڭىرەگىنە تاڭىرقاي قارادى دا، كەنەت ءوزىنىڭ اشىق-شاشىق قالعانىن اڭتارىپ، اياق جاعىنداتى اقجايماعا جارماستى.
كەشىرىڭىز، اعا!.. كۇن قاپىرىق بولعان سوڭ جەڭىل-جەلپى جاتا كەتىپ ەدىم، - دەدى ءوڭى ورتتەي الاۋلاپ.
ۋاقاسى جوق. مەن دارىگەرمىن عوي، دارىگەرگە ەشتەڭە تاڭسىق ەمەس. - باياحمەت تەرىس اينالىپ، ءمان بەرمەگەن سىڭاي تانىتتى.
سىلەم قاتىپ شارشاعاندىكى عوي، ولگەن ادامشا قاتىپ قالىپپىن... ساعات قانشا بولدى، اعا؟
- جەتىگە بەس مينۋت قالدى.
ماسقارا! ۇيقىنىڭ سازايىن بەرگەن ەكەنبىز... ءوزىڭىز دەمالدىڭىز با، اعا؟
مەن دە ءبىراز كوز شىرىمىن الدىم. سونان سوڭ ءسىزدىڭ ۇيقىڭىزدى كۇزەتىپ وتىردىم.
- ۇيات-اي! ءسىزدىڭ الدىڭىزدا اشىق-شاشىق...
ەستىگەن قۇلاقتا، كورگەن كوزدە جازمىش جوق. ەگەر مەن سۋرەتشى بولسام، «ۇيقىداعى ارۋ» دەگەن پولوتنو سالار ەدىم...
قويىڭىزشى، اعا، شىنىمەن-اق قاراپ وتىردىڭىز با؟ - بيعانىم سۇيكىمىن ارتتىرا سىڭعىرلاي كۇلدى. - ەندەشە، سول ايىبىم ءۇشىن سىزگە شاي دەمدەپ بەرەيىن.
ءدال وسى مەزەتتە پويىز سارى وزەككە كەلىپ توقتاعان. بۇلاردىڭ ۆاگونى جول جيەگىندە ءۇيىلىپ جاتقان قاۋىن-قاربىزدىڭ تۇسىناءدال كەلىپتى. دالاعا بەتتەگەن باياحمەت الدەن ۋاقىتتا حوش ءيىسى اڭقىعان ەكى شىلگە قاۋىن كوتەرىپ قايتتى. ىشكە كىرسە، بيعانىم داستارقان جاساپ، ۇستەل ءۇستىن جايناتىپ قويىپتى. پىسكەن جۇمىرتقا، قاقتالعان تاۋىق، پوميدور، قيار دەيسىڭ بە، ءتىزىلىپ تۇر. سونىڭ اراسىنشا ءبىر شاۋگىم شاي دا كەلىپ قالدى.
- مىناۋ - مەنىڭ بازاردان اسىعىس الا سالعان جول ازىعىم عوي. ءدام الا وتىرىڭىز، اعا! - دەدى بيعانىم ەكى كەسەگە شاي قۇيىپ جاتىپ.
مانا، ۇيدەن اتتاناردا ساناتبەكتىڭ كەلىنشەگى «جولدا جەڭىز» دەپ ءبىر پاكەتكە ونى-مۇنى سالىپ جاتقان سياقتى ەدى. باياحمەت تە سوعان قول سوزدى. قويدىڭ ويىندى ەتى كەسىلمەگەن ورتان جىلىگى مەن ءبىر جاق سۇبەسى، سەمىز بەلدەمەسى، كوكونىس، جەمىس-جيدەك... ەڭ سوڭىندا قولى قاتتىلاۋ ءبىر نارسەگە ءتيىپ ەدى. گازەتكە ورالعان ءبىر شولمەك «قازاقستان» كونياگى ەكەن.
-ءاي، مەنىڭ وسى كەلىنىم دە ءجون بىلەدى! - دەپ باياحمەت داۋىستاپ جىبەردى. - مىناسى جول قىسقارتقانعا جاقسى بولدى عوي!
بۇلار ءار ءتۇرلى دامنەن الا وتىرىپ، تەز شۇيىركەلەسىپ كەتتى. بيعانىم جول جۇرۋگە ىسىلعان، اشىق ايەل ەكەن. كونياكتى قالىسپاي ءىشىپ، اڭگىمەنىڭ دە وتىن مازداتىپ وتىر. كۇيەۋى ولگەلى ءبىر اۋلەتتە باس كوتەرەر ادام ءوزى ەكەن. قولىندا اتا-ەنەسى، ءۇش بالاسى بار. بالالاردىڭ الدى - ستۋدەنت، ارتى - مەكتەپتە... كەزىندە ساۋدا تەحنيكۋمىن بىتىرگەن. ءبىراز جىل رايپودا بۋحالتەر بولعان. قازىر ول كەڭسەلەر تاراتىلدى. ەندى جەكە ساۋدامەن كۇن كورمەسكە امال جوق. اتا-ەنەسىن الما-كەزەك دۇكەنگە وتىرعىزىپ، ءوزى وسىلاي ۇلكەن قالالاردان تاۋار تاسىمالداپ جۇرگەنى.
تاياۋ وتىرىپ ءدام بولىسكەندىكتەن بە، الدە باسقا ءبىر سەبەبى بار ما، ارالارىندا كوزگە كورىنبەيتىن ءبىر ءجىپتىڭ بايلانعانى انىق. وسىنى ايقىن اڭعارعان باياحمەت باياعى باتىلدىعىن قايتا تاپتى.
-ءالى جاپ-جاسسىڭ. كۇش-قايراتى تيەتىن ءبىر ەركەككە قول ارتۋعا بولمادى ما؟ - دەدى ايەل زاتىنا بىردەن ۇستەمدىك جۇرگىزە باستايتىن ادەتىمەن.
-قايداعى جاپ-جاس؟! قىرىققا كەلگەندە، سوڭىندا تىركەمەسى بار، ءبىز سياقتىلاردى كىم الادى؟
- بيعانىم مۇڭايا ءتىل قاتتى. -بۇل كۇندە وتباسىنا سۇيەۋ بولاتىن ءجونى ءتۇزۋ ەركەك قالدى ما؟ تەپسە تەمىر ۇزەتىن نەءبىر جىگىتتەر ايەلدەرىنە ماسىل بوپ، ۇيىندە جۇمىسسىز وتىر.
-بۇل دا ءبىر وتپەلى كەزەڭ شىعار. زامان بۇل قالىپتا تۇرماس، -دەدى باياحمەت جىلدام سىرعىپ قالىپ جاتقان بوز جۋساندى دالاعا تەرەزەدەن كوز جىبەرىپ.
-ءوزىڭىز جاي قىدىرىپ ءجۇرسىز بە، اعا؟
-جوعا، قىدىرىس قالدى عوي قازىر. بالالاردىڭ تاۋقىمەتى دە باياعى. كەنجە ۇلىم بيىل عانا وقۋ ءبىتىرىپ ەدى. سول بالا اياق استىنان سوتتالىپ كەتە جازداعانى.
- قالايشا؟
- قالاي دەرىڭىز بار ما، ءبىزدىڭ ۇل ءبىر قىزبەن تانىسىپ ءجۇرىپ، ءتۇبى وزىنە سەرىك بولماسىن سەزگەن سوڭ، بويىن اۋلاق سالعان عوي. ءبىراق قىز تالاقتاي جابىسىپ ايرىلمايدى. اقىرى ىرىققا كونبەسىن ءبىلىپ، ءوش الۋعا بەكىنەدى. تۋعان كۇنىن سىلتاۋراتىپ پاتەرىنە قوناققا شاقىرادى دا، «مەنى زورلادى» دەپ پوليسياعا حابارلايدى.
- وي، سۇمدىق-اي! سوندا، ارالارىندا بىردەڭە بولىپ پا ەكەن؟ -دەدى بيعانىم ايەلگە ءتان اۋەستىكپەن.
بولعان. ءبىراق ەرىكتى تۇردە. بۇرىن دا تالاي كەزدەسىپ جۇرگەن عوي... ال قۇقىق قورعاۋشىلار كەلگەندە، قىز ءوز كويلەگىن ءوزى جىر-تىپ، جابىرلەنگەن ايەلدىڭ كەيپىنە تۇسكەن.
- سودان نە بولدى، بالاڭىز اقتالدى ما، ايتەۋىر؟
- اقتالدى. ۇلكەن ۇل اكىمشىلىكتە قىزمەت ىستەۋشى ەدى. سول ءبىر ءتاۋىر ادۆوكات تاۋىپ، ءىسىن سوتقا جەتكىزبەي بوساتىپ الدى.
- اپىر-اي، جاقسى بولعان ەكەن! ەندەشە، ءسىزدىڭ وسى جەڭىستى ساپارىڭىز ءۇشىن الىپ قويمايمىز با؟
بۇلار شايعا قانىپ، ارا-تۇرا كونياكتان دا ۇرتتاپ قويىپ، ءارنەنى ءسوز ەتىپ وتىر. ءبىراق قانداي اڭگىمە ايتسا دا، اينالىپ كەلىپ، ەر-ايەل تاقىرىبىنا سوعا بەرەدى. مىنا ءبىر وڭاشالىق تا سونى تىلەيتىندەي.
- بۇرىن كىم بىلگەن، ءبىزدىڭ زاڭدارىمىزدا ادام تۇسىنبەيتىن جايلار كوپ ەكەن، - دەدى باياحمەت ەكى ستاكانعا تاعى دا كونياك قۇيىپ جاتىپ. - وسى ساپاردا قىلمىس كودەكسىمەن ازداپ تانىسقانىم بار. ءبىر ستاتيادا بىلاي دەپ جازىپتى: «ەگەر كۇيەۋى ايەلىنىڭ ەركىمەن ساناسپاي، كۇشپەن يگەرگەنى انىقتالسا، التى ايدان ەكى جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايرىلادى» دەپتى... سۇمدىق ەمەس پە؟!
سولاي دەپ جازىپ پا؟ - بيعانىم سىقىلىقتاي كۇلدى. - ايەل ازداپ بۇلدانباسا، ەركەك ءسال-ءپال زورلاماسا بولا ما؟ جاڭاعى ستاتيا بويىنشا ەركەك اتاۋلى تۇگەل سوتتالىپ كەتپەي مە؟
-ءبارىن زاڭعا اپارىپ تىرەيمىز دەپ، كەيدە ادامدار قاتىناسىن ءوستىپ قولدان ۋشىقتىراتىنىمىز بار، - دەدى باياحمەت ءسال ويلانىپ قالىپ. - وركەنيەتتىڭ سورى وسى عوي. بىلاي قاراساڭ، دۇنيە كەڭ سياقتى. ءبىراق اينالاڭ تولعان تور. زاڭ تورلارى. سەن سول شەكتەۋلى توردىڭ ىشىندە عانا ءومىر سۇرەسىڭ.
بۇلار ءبىر مەزگىل سوزدەن تيىلىپ، جالىنداپ باتىپ بارا جاتقان كۇنگە قاراپ ءسال وتىردى. كۇن تاباعى الىستاعى قۇم توبەلەرگە باۋىرلاي باتىپ، ەڭ سوڭعى قيىعى دا كوزدەن تاسا بولعان. سول-اق ەكەن، الاۋلاعان قىزىل بوياۋ بىرتە-بىرتە سۇيىلىپ، جۋساندى دالا سولعان تەمىردەي قارا بارقىن تارتتى.
ءتاڭىردىڭ تاعى ءبىر كۇنى باتتى، - دەدى باياحمەت ءالى دە تەرەزە-دەن كوز الماعان كۇيى. - ەرتەڭ باسقا كۇن، باسقا ۋاقىت. مىنا كەش ەندى اينالىپ كەلمەيدى... كەلىڭىز، وسى ءبىر قايتالانباس كەش ءۇشىن!
-بۇرىن بۇلاي ىشپەۋشى ەدىم، ماعان بىردەڭە كورىنەر! - دەدى بيعانىم كونياكتان ۇرتتاپ قويىپ. - اڭگىمە ايتىڭىزشى، اعا! ءسىزدىڭ سوزدەرىڭىز سونداي اسەرلى.
-قانداي اڭگىمەنى ۇناتاسىز؟
- زامان، ۋاقىت جايىندا، ماحاببات جايىندا...
- زامان اۋىر، - دەدى باياحمەت. - قىلمىس كوپ: كۇن سايىن كىسى ءولىمى، توپ-توبىمەن سوتتالىپ جاتقان ادامدار... كەيدە قايران قالام، ءبىر كەزدە وسىناۋ دالادا نە پوليسيا، نە پروكۋرور، نە اباقتى بولماپتى. سونىڭ وزىندە ادامدار ەش الاڭسىز ءومىر سۇرگەن. جاۋگەرشىلىكتە بولماسا، كىسى ءولتىرۋ، ەل توناۋ دەگەن اتىمەن بولماعان. قازاق ءومىرى ەسىگىنە قۇلپى سالماعان ەل عوي.
- ال ايەل شە؟ ايەلگە بايلانىستى جاڭجالدار بولماعان با؟ ماسەلەن، بەكەجان مەن تولەگەن...
- بولعان. ءبىراق ول دا جەسىر داۋىنان اسپاعان. ال، بەكەجاندار - ىلۋدە بىرەۋ عانا. سالت-ءداستۇردى بۇزعانى ءۇشىن دە حالىق وعان قار-عىس ايتقان.
- ول زاماندا دۇنيە كەڭ بولىپتى عوي. ەركەكتەر ەكى-ۇشتەن ايەل الىپتى، - دەدى بيعانىم كۇلە ءتىل قاتىپ.
- العان. ءبىراق ءبارى ەمەس، شاماسى كەلگەندەر عانا. جاۋگەرشىلىك زاماندا ەركەكتىڭ سانى كۇرت ازايىپ كەتىپ وتىرعان عوي. كوشپەندى ومىردە شاڭىراقتىڭ باس يەسىز وتىرۋى مۇمكىن ەمەس. مۇندايدا جەتىم-جەسىردى كۇيزەلتپەۋ ءۇشىن، قورعانسىز ايەلدەردى امەڭگەرلىك جولىمەن قايىن-قايناعالارىنا قوساتىن بولعان. بۇل دا-بولاشاق ۇرپاقتىڭ قامى. ءبىز ءتۇسىنىپ جۇرگەندەي، قاتىن ۇستىنە بارۋ قورلىق ەمەس، ول زاماندا جاقسى امەڭگەر تاپقان ايەل ءوزىن باقىتتى ساناعان.
- ونداي قۇلشىنىپ تۇرعان قايناعا تابىلسا، ءوزىمىز دە ءتيىپ الار ەدىك، - دەدى بيعانىم ازىلدەي ءتىل قاتىپ. - ەركەكتىڭ سانى قازىر دە اسىپ تۇرعان جوق. ءبىرازى تۇرمەدە وتىر. مەنىڭ ءبىر پودرۋگام بار. كارى قىز. كۇيەۋگە نەگە شىقپايسىڭ دەسەك، «كىمگە تيەم؟ ءبىزدى الاتىن جىگىتتەر اۋعان سوعىسىندا وققا ۇشقان» دەپ كۇلدىرەدى.
- سوزىندە جان بار، - دەدى باياحمەت. - ءبىز بۇرىن امەڭگەرلىكتى دە، قوس قاتىن العاندى دا «فەوداليزمنىڭ قالدىعى» دەپ ايىپتاپ كەلدىك قوي. ءبىر حالىقتىڭ مىڭ جىلدىق سالت-ءداستۇرىن بۇلاي سىزىپ تاستاۋعا بولا ما؟ حالىق دانا عوي، قاشاندا. قاجەتسىز نارسەنى تۇرمىسقا ەنگىزبەگەن. قازاقتار ءبىر كەزدە ەرتە ۇيلەنگەن. ون بەستە وتاۋ يەسى. كوشپەلى ومىردە بالا باستى ايەلدەر ەلۋىندە ساپتان شىعىپ قالادى. ال بۇل جاستا ەركەكتەر تۇعىردان تايمايدى. سوندا نە قالعان قۇمىردى قىزىقسىز، ءلازاتسىز وتكىزۋ كەرەك پە؟ مۇندايدا توسەك جاڭعىرتۋدىڭ نە ايىبى بار؟!
- ەگەر زاڭ رۇقسات ەتسە، ءوزىڭىز توقال الار ما ەدىڭىز، اعا! - دەدى بيعانىم بۇعان سىناي قاراپ.
- الماعاندا! ەركەكتىڭ قورى مەن دەيسىڭ بە؟ بايبىشە بولسا قارتايدى، - دەدى ايەل الدىندا تومەندەگىسى كەلمەي.
- ءسىزدى الپىسقا كەلدى دەپ ەشكىم ايتپايدى. ءوزىڭىزدى جاقسى ساقتاعانسىز. دارىگەرسىز عوي، ەم-دوم قولىڭىزدا...
- ەم-دومسىز-اق، قۇداي بەرگەن قۋاتىم جەتەدى! - دەدى باياحمەت قارقىلداي كۇلىپ. - باياعى اتالارىمىز مىقتى بولعان عوي... شارشاعان جوقسىز با؟ ەگەر ۇيىقتايتىن ويىڭىز بولماسا، سىزگە ءبىر اڭگىمە ايتىپ بەرەيىن.
- ايتا بەرىڭىز، ۇيقىنىڭ ەسەسىن كۇندىز قايتاردىق ەمەس پە؟ - دەدى بيعانىم ىقىلاس تانىتىپ.
بۇگىنگى ادامداردا سىن جوق. تابيعات ءبۇلىندى، اۋا بىلعاندى. پوليگوننىڭ زاردابى بولسا - مىناۋ. كەيدە جاپ-جاس جىگىتتەردىڭ توسەكتەن قالىپ قويعانىن كورگەندە جاعاڭدى ۇستايسىڭ. مەنىڭ «التىن ينە» اتالاتىن شاعىن ەمحانام بار. كەيدە جاڭاعىداي جىگىتتەر كەلىپ، كومەك سۇرايدى. ارينە، ينە سالاسىڭ، تاعى باسقا ەم-دوم جاسايسىڭ. كەيبىرەۋلەرى سوڭىنان كەلىپ، راحمەت ايتىپ جاتادى... ايتايىن دەگەنىم ول ەمەس. الگىندەي زارۋرەت ادامداردى كورگەندە، مەنىڭ ەسىمە ءوزىم شەت-جاعاسىن كورگەن ءبىر وقيعا تۇسەدى،-دەدى باياحمەت ءبىر ۇزاق اڭگىمەنىڭ جەلىسىنە ءتۇسىپ.
- سىزگە ءالى ايتپادىم-اۋ دەيمىن، مەن بالالىق، جاستىق شاعىمدى شىعىستاعى شىنجاڭ ولكەسىنىڭ تارباعاتاي ايماعىندا وتكىزدىم. قازاق جەرى كەڭ بايتاق، سول دالانى جايلاعان كوشپەندىلەردىڭ پەيىلى ودان دا كەڭ. سوندىقتان دا بولار، باسقا ەشبىر قوعامعا سىيمايتىن، وزگە جەردە ۇشىراسپايتىن نەشە الۋان جاندار قىر ەلىندە مول بولۋشى ەدى. باقسى-بالگەر، ءدارۋىش-دۋانا، باقالشى ساۋداگەر، قىدىرماشى اقىن-جىراۋلار دەيسىڭ بە، تولىپ جاتىر. قازەكەڭ ەشكىمگە «سەن كىمسىڭ» دەمەيدى. الگىندەي كەزبەلەر ەل ىشىندە ەمىن-ەركىن جۇرە بەرەدى. ءبىزدىڭ بالا كەزىمىز. قىرقىنشى جىلداردىڭ باسىندا قوڭىراقىن دەگەن بىرەۋدىڭ داڭقى جەر جاردى. «قوڭىراقىن كەلە جاتىر» دەسە، جىلاعان بالا ۋانادى. ءوزىڭىز سياقتى جاس ايەلدەر جانىن قويارعا جەر تاپپاي قالتىراپ كەتەدى. ۇلكەندەر جاعى: «مال قۇلاعى ساڭىراۋ، سول پالەنىڭ اتىن ايتپاڭدارشى!» دەپ ۇرسىپ تاستايدى. سونشاما قۇبىجىق كورىنگەن قوڭىراقىن كىم دەيسىز عوي؟ ۇرى-قارى ەمەستى. كەرۋەن توناپ، كىسى ولتىرگەن دە جەرى جوق. ەل ارالاعان كوپ كەزبەنىڭ ءبىرى. ءوزى وتىزىنشى جىلدارى وسى جاقتان اۋىپ بارىپتى. سۇيەگى - بايجىگىت ىشىندە جۇمىق دەسەتىن. بالا كەزىمدە بىرەر مارتە كورگەنىم بار: جاسى وتىزدىڭ ىشىنە ەندى ىلىنگەن، ۇزىن بويلى، ەر تۇلعالى، قاراسۇر جىگىت ەدى. جۇرگەن جەرىن دۋمانعا تولتىراتىن ءانشى، دومبىراشىلىعى تاعى بار. شىن اتى كەتكەن. سول قوڭىراقىننىڭ ءبىر عانا ءمىنى: ايەل زاتىنا ۇستامسىز بولدى. ءوڭى ءتاۋىر ۇرعاشى كورسە بولعانى، كوزى تۇنىپ، ەركىنەن ايرىلىپ قالادى. وعان ءسال قاعابەرىس جەر بولسا جەتىپ جاتىر، بىردەن شابۋىلعا وتەدى. نە عاجاپ، وعان ايەلدەر دە كوپ قارسىلاسپايدى ەكەن. الدە گيپنوزى بار ما، كىم ءبىلسىن، كوزىنە كوزى تۇسسە بولعانى، وزدەرى-اق بەيىمدەلىپ، جانتايا بەرەتىن كورىنەدى. ول جۇرگەن اۋىلدا بۇلاقتان سۋ الا بارعان، تەزەك تەرە شىققان جاس ايەلدەر بەتتەرىنە قان جۇگىرىپ، بۋسانىپ قايتاتىن ادەت تاۋىپتى. وندايلار جانە ەشكىمگە جىلاپ بارمايدى، شاعىم دا ايتپايدى. قوڭىراقىندى كەزىكتىرگەن تاڭىرگە ءدان ريزا. تەك، ءبىر جامانى، ءوز كۇيەۋلەرىن ءبىرازعا دەيىن مەنسىنبەي قالاتىن بولسا كەرەك. قوڭىراقىن تالاي رەت «قىلمىس» ۇستىندە قولعا ءتۇسىپ، اشىنعان اۋىل ادامدارى ەندى ونى ۇلىققا تاپسىرماق بولىپ، بايلاپ تاستاعاندا، ايەلدەر تۇندە ۇرلانىپ بارىپ، بوساتىپ جىبەرەدى ەكەن. جالپى، ايەلدەر-داتىنە بەرىك، كىسى قادىرىن بىلەتىن جۇرت قوي...
باياحمەت اڭگىمەنىڭ وسى تۇسىنا كەلگەندە، ءوز ءسوزىنىڭ اسەرىن بايقاۋ ءۇشىن كورشىسىنە كوز قىرىن تاستاعان. بيعانىم وزگە دۇنيەنى ۇمىتىپ، العا ۇمسىنا، قاتىپ قالعان ەكەن.
سودان كەيىن نە بولدى، اعا؟ - دەدى تاعاتى تاۋسىلىپ.
قوڭىراقىن، وسىلايشا، ايەلدەردىڭ قولداۋىمەن ەل ىشىندە ەمىن-ەركىن ءجۇرىپ جاتتى. ۇلىعى، زاڭ-زاكونى بار قالا ماڭىنا جولاماي، كوبىنشە، تولى، ءدوربىلجىن، شاعانتوعاي سەكىلدى شالعاي اۋدانداردا جۇرەدى. جاس ايەلدەر جۇرت كوزىنشە ۇيالعانسىپ، «ويباي، قۇرىسىن!» دەپ بەتتەرىن باسقانىمەن، ىشتەي تىلەكتەس بولىپ، اتى شىققان جىگىتتى ءبىر كورۋگە قۇمار ەدى. ونىڭ ۇستىنە، ەل اراسىن-دا: «ءومىرى پۇشپاعى قاناماعان قاتىندار، قوڭىراقىن قونىپ اتتانعان سوڭ بالا كوتەرىپتى» دەگەن دە لاقاپ تاراعان. وسىنى ەستىگەن كەيبىر بالاعا زار، بەدەۋ ايەلدەر: «ادىرە قالعىر، ونداي قۇت قۇيعىش نەمە بولسا، ول جۇگەرمەك ءبىزدىڭ جاققا نەگە ءبىر سوعىپ كەتپەيدى؟!» دەپ وتىرعانىن قۇلاعىمىز شالعانى بار... ەندى ءبىر اسىپ-تاسقان كەكىرە ايەلدەردى «جاقسىنى كورمەككە» دەگەن اۋەستىك بيلەيدى. كەرەي ىشىندە ءبىر تورەنىڭ ەركە توقالى: «سول نەمەنى اركىمدەر-اق كوككە كوتەرە ماقتايدى، ءوزىنىڭ اۋسەلەسىن كورەتىن ەكەن» دەپتى ءبىر وتىرىستا. ول دا - شاۋ تارتقان شالىنا كوڭىلى تولماي، جەلىگى باسىلماي جۇرگەن ايەلدىڭ سىرتتانى بولسا كەرەك. بۇل اڭگىمە قوڭىراقىننىڭ دا قۇلاعىنا جەتىپ، ءبىر كۇنى باي جول ءجۇرىپ كەتكەندە، الگى اۋىلعا ادەيى كەلىپ قونىپتى. ەكى مىقتى وڭاشا ۇيدە ارمانسىز ايقاسادى عوي، باياعى. ەرتەڭىندە توسەكتەن تۇرا الماي قالعان توقال سىرلاس ابىسىندارىنا:
بۇرىن بايعا تيدىك دەپ بوسقا ءماز بولىپ ءجۇرىپپىز عوي. نەسىن ايتاسىڭ، ەركەكتىڭ نە ەكەنىن بۇگىن كوردىم. مىڭ بولعىر، قاماۋ تەرىمدى ءبىر الىپ، قۇرىس-تىرىسىمدى جازىپ كەتتى. كوپتەن ۇيقىمنىڭ قانعانى وسى شىعار! - دەگەن ەكەن.
وسىنداي سوزدەردەن كەيىن ازاماتتىڭ ابىرويى اسپانداماي تۇرا ما؟ - باياحمەت اڭگىمەسىن قايتا جالعادى. - ءبىر عاجابى، ايەلدەر عانا ەمەس، ەركەكتەر دە قوڭىراقىنعا تىم جاۋىعىپ كەتپەيتىن. قىزعانىش، ىشتارلىقتان گورى، قىزىعۋ، باعالاۋ باسىم ەدى. ماسەلەن، ءبىزدىڭ قازەكەڭ قوراداعى قويىن قىرىپ كەتسە دە، قاسقىردى ەش ۋاقىتتا جاماندامايدى عوي. قايتا «دالا سەرىسىنە» سىرتتاي ءسۇيسىنىپ، مويىنداپ وتىرادى. مىناۋ دا - سوعان ۇقساس بىردەڭە. الدە «بورىك كيگەننىڭ نامىسى ءبىر دەي مە»، جىگىتتەر قوڭىراقىن تۋرالى سويلەگەندە، ءسوز الپەتتەرىنەن الدەءبىر ماقتانىش، ماداق سارىنى سەزىلىپ تۇراتىن. ويتكەنى بورىك كيگەندەر سوناۋ ادام اتادان بەرى اق جاۋلىقتاردان جەڭىلىپ كەلە جاتىر عوي. ەندى، مىنە، ارالارىنان ءبىر قايتپاس قاهارمان شىعىپ، كەتكەن ەسەلەرىن قايتارعانىنا سۇيسىنەتىن ءتارىزدى... ونىڭ ۇستىنە، ءبىزدىڭ قازاق - قىزعانىشقا تىم بوي الدىرماعان حالىق قوي. ماحابباتقا، ويناپ-كۇلۋگە جول اشىق. بۇل جاعىنان ءبىز فرانسۋزدارعا وتە جاقىنبىز... اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانىن وقىعان بولارسىز. روماندا قۇنانبايدىڭ جاس توقالى نۇرعانىم كۇيەۋىنىڭ كوزىنە كورىنەۋ ءشوپ سالادى. سونى بىلە تۇرىپ، ءبىر ۇلىستى ۋىسىندا ۇستاعان قۇنانبايداي شونجار توقالىنا كولدەنەڭ تۇرا المايدى. اۋەزوۆ مۇنى ويدان ەمەس، ومىردەن العانىندا كۇمان جوق.
وسى دونجۋان دەگەن دە فرانسۋزداردان شىقپادى ما؟ سونى ماداقتاعان قانشاما دراما، جىر-داستاندار بار، - دەدى بيعانىم سوزگە ارالاسىپ.
دونجۋان - يسپان جۇرتىنان. ونىڭ بۇلاي داڭقتى بولاتىنى، باتىستا ايەلدەردىڭ ىقىلاسىنا بولەنۋ - قول جەتپەس ارمان. ال قوڭىراقىن - سول دونجۋاننىڭ ودان گورى جابايىلاۋ، ەجەلگى ءتۇرى. بويىنا توتەنشە كۋش دارىعان دالا كوكجالى، فەنومەن. ول شىن شابىتى كەلگەندە قاتارىنان ءۇش-ءتورت ايەلگە تۇسە بەرەدى ەكەن. كەيدە ەرىككەن مىرزالار ءوزارا باستەسىپ، ونى تالاي سىناپ تا كورگەن. ول تۋرالى اڭگىمە كوپ. قوڭىراقىننىڭ جەلكە تۇسىندا اتتىڭ جالاق جاۋىرىنا شىققان جۇندەي، ءبىر ۋىس شاش بولۋشى ەدى. سويتسەك، ونىڭ ءمانىسى بىلاي بولعان ەكەن. بىردە قوڭىراقىن توياتتاۋعا جان تاپپاي زارىعىپ كەلە جاتىپ، ءبىر سايدا ساياق وتىرعان جالعىز ۇيگە تۇسەدى. ۇيدە ەنەسى مەن كەلىنى عانا بولسا كەرەك. كەمپىر سىرتتاعى جەروشاق باسىندا قۇرت قايناتىپ وتىرادى. توردە وتىرعان قوناق كەلىنشەك ۇسىنعان قىمىزدى ءبىر-اق سىمىرەدى دە، بوساعان ىدىستى الا بەرەم دەگەندە، بىلەگىنەن شاپ بەرەدى عوي، باياعى. ارينە، كوپ قارسىلىق بولمايدى... ءبىر مەزگىلدە وشاقباسىنداعى كەمپىر الدەءبىر وقشاۋ دىبىستاردان سەكەم الىپ، ىشكە كىرسە جاڭاعى قوناق كەلىنشەكتى جاۋكەمدەپ جاتىر دەيدى. كەلىننىڭ كەگى وڭاي ما، بىردەن اجىراتۋعا ۇمتىلعان. جالما-جان كەرەگەدە ءىلۋلى تۇرعان قىل شىلبىردى جىگىتگىڭ موينىنا سالىپ جىبەرىپ، شىرەنە تارتقان ەكەن، قوناق ونىسىن شىبىن شاققان قۇرلى كورمەي، جۇمىسىن جالعاستىرا بەرىپتى. ال كەلىنى قارسىلاسىپ، بۇلقىنۋدىڭ ورنىنا:
- اپاتاي، بولار ءىس بولدى عوي، ءسال شىداي تۇرىڭىزشى! - دەپ جالىناتىن كورىنەدى.
سونى كورگەن ەنەسى: «ءاي، مىنا نەمەنىڭ قانى كەۋىپ قالعان با» دەپ دالاعا جۇگىرە شىعىپ، ءبىر وجاۋ ىستىق قۇرتتى جىگىتتىڭ جەلكەسىنە قۇيىپ جىبەرىپتى. ەڭ عاجابى، قوڭىراقىن سوندا دا قۇشاعىن جازباعان. ءبىراق جەلكە شاشى قولما-قول ءجيدىپ تۇسسە كەرەك. «ەسەرلىكتەن قالعان ءبىر بەلگى وسى» دەيدى ەكەن ءمانىسىن سۇراعاندارعا.
- قوڭىراقىن مۇنداي جولعا قالاي تۇسكەنى جايىندا تۇرلىشە بولجامدار ايتلاتىن، - دەدى باياحمەت الدىنداعى شايدان ۇرتتاپ قويىپ. - بىرەۋلەر ونى ەسى اۋىسقان اۋمەسەر، جىندى دەسە، ەندى بىرەۋلەر: «اۋىسقان ەشتەڭەسى جوق، دەنى ساپ-ساۋ. ول تەگىندە ءبىر بايدىڭ مىرزاسى ەكەن. ارعى بەتتەن اۋىپ كەلگەن سوڭ، ايەلى بۇدان اينىپ، باسقا بىرەۋمەن قاشىپ كەتىپتى. سودان ۇرعاشى جۇرتىندا ءوشى بار. كەمىندە مىڭ ايەلدىڭ ەتەگىن اشپاسام، ءيت بولايىن دەپ سەرت ۇستاپتى» دەسەتىن. ول مەجەنىڭ قاشان تولارىن كىم ءبىلسىن. بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا، ەسەپ ەكى جۇزدەن ەندى عانا اسسا كەرەك.
اناداي كۇيەۋدى تاستاپ كەتىپ جۇرگەن ول قاتىن دا وڭبايدى ەكەن! - دەدى بيعانىم قاراداي القىنىپ. - اقىرى نە بولدى، اعا؟
قىرقىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا سول قوڭىراقىن ءۇشتى-كۇيدى عايىپ بولدى، - دەدى باياحمەت. - تاعى دا ءار ءتۇرلى قاۋەسەت تاراعان. «استىرتتاعى زايىمكەلەردىڭ بىرىندە ءبىر ۇيعىردىڭ جاس ايەلىنە شاپقان ەكەن. كۇيەۋى ۇستىنەن ءتۇسىپ، بالتامەن شاۋىپ ءولتىرىپتى» دەستى بىرەۋلەر. بۇعان جۇرت ونشا يلانا قويمادى. بۇل ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءجۇرىپ جاتقان كەز بولاتىن. وسىنىڭ الدىندا قوڭىراقىن: «ارعى بەتتە ەركەك كىندىك تۇگەل سوعىسقا كەتىپ، اۋىلدا تەك قاتىن-قالاش قانا قالىپتى. ەلگە قايتپاسام بولماس» دەپ جۇرەدى ەكەن. سوعان قاراعاندا، تۋعان جەرىنە قايتىپ كەتۋى دە عاجاپ ەمەس. بۇل جاقتا ونداي ادام سىيمايدى عوي، سورلى جىگىت يتجەككەنگە ايدالىپ كەتتى مە، كىم ءبىلسىن؟!
بۇل كەزدە قاس قارايىپ، ساعات ون بىرگە جاقىنداپ قالعان. باياحمەت مانا اكەلگەن قاۋىننىنڭ ءبىرىن ءتىلىپ، بۇلار ەندى سونى جەپ وتىرعاندى.
ءسىز دارىگەرسىز عوي، قوڭىراقىننىڭ بويىنداعى جويقىن قۋاتتى قالاي تۇسىندىرەرسىز؟ - دەدى بيعانىم ءالى دە جاڭاعى اڭگىمەنىن اسەرىنەن ايىعا الماي. باياحمەت بۇعان ءسال ويلانىپ بارىپ جاۋاپ بەردى:
جالپى، ول ۋاقىت تابيعاتتىڭ ءالى بۇلىنبەي تازا تۇرعان كەزى عوي. ادامدار قازىرگىدەن الدەقايدا قۋاتتى ەدى. ال قوڭىر اقنىعا كەلسەك، ادام ورگانيزمىندە كەيدە وسىنداي پاتولوگيالىق اۋىتقۋلار بولادى. بۇل دا سونىڭ ءبىر نىشانى شىعار، ءسىرا!
بيعانىم ۇستەل ءۇستىن رەتكە كەلتىرىپ، تاماق قالدىقتارىن جيناستىرىپ جاتقاندا، باياحمەت دالىزگە شىعىپ كەتكەن. سول ماڭدا توق باسىپ، تەمەكى تارتىپ، ۇزاق ايالدادى. شىعىستان توپ-تولىق اي كوتەرىلىپ كەلەدى ەكەن. تامىزدىڭ ون بەس جاڭاسى بولار. كوپتەن بەرى مۇنداي تولىق ايدى كورىپ تۇرعانى وسى. «جارىقتىق-اي، بۇگىن تولعان ايدىڭ ءتۇنى ەكەن-اۋ! - دەدى ىشتەي تەبىرەنىپ. - اياق استىنان بويعا جەلىك ءبىتۋى وسى ايدىڭ اسەرى ەمەس پە ەكەن؟ اي تولعاندا ونىڭ تارتۋ كۇشى تەڭىزدى كوتەرەدى، ادام كوڭىلى دەگەن نە ونىڭ قاسىن-دا؟» تۇلا بويىنا اي ساۋلەسى سەبەزدەپ ءسىڭىپ جاتقانداي، ءبىر راقات كۇيگە بولەنىپ، ول تەرەزەنىڭ الدىندا ۇزاق تۇردى.
باياحمەت كۋپەگە قايتىپ ورالعاندا، بيعانىم توسەگىن سالىپ، جاتىپ قالىپتى. كۇندىزگى كورگەنىندەي اق جايمانىڭ استىندا كەرىلىپ جاتىر. ءبىراق ۇيىقتاماعانى ايدان انىق. بۇل دا ءوز ورنىنا كەلىپ قيسايدى. شام سونگەن. الايدا تولعان ايدىڭ كەشىندە دالا جاپ-جارىق. تەرەزەدەن الاگەۋىم ساۋلە ءتۇسىپ تۇر. ۇيقى كەلەر ەمەس. بويىندا الابۇرتقان ءبىر قىزۋ بار. ءدال قاسىندا - اق سازانداي كەلىنشەك. قايتپەك كەرەك؟ ادەپ ساقتاپ، وسىلاي «مادەنيەتتى» تۇردە جاتا بەرمەك پە؟ بيعانىم نە ويلاپ جاتىر ەكەن؟ بۇدان ءبىر بەلگى كۇتە مە، الدە ءۇمىتسىز بە؟ قالاي بولعاندا دا، سىر تارتىپ كورۋ كەرەك.
بيعانىم، ۇيىقتاپ قالدىڭىز با؟ - دەدى بۇل الدەن ۋاقىتتا شىداي الماي. كورشىسى وياۋ ەكەن:
-ۇيقى قاشتى عوي... مەنىڭ ەسىمنەن جاڭاعى قوڭىراقىن شىعار ەمەس، - دەدى ايەل كۇلە ءتىل قاتىپ. - - قايداعى اڭگىمەنى ايتىپ، كىسىنىڭ ۇيقىسىن بۇزدىڭىز عوي، اعا!
- مەن دە ۇيىقتاي الار ەمەسپىن.
-نەگە؟
- اي تولعان تۇندەردە وسىلاي ەلەگىزەتىن ادەتىم بار. ونىڭ ۇستىنە، قارىس جەردە ايداي تولىقسىپ سەن جاتىرسىڭ. قىزدى اۋىلدىڭ ءيتىن ۇرگىزۋگە قۇمار كوشپەندى ەلدىڭ بالاسى ەدىم. ءبىر بەلگى بەرمەسەم، ەركەك باسىما ءمىن بولادى-اۋ دەپ، ەكى ۇداي كۇي كەشۋدەمىن.
- وي، اعا، قانداي قىزىقسىز ءوزىڭىز؟ - دەپ بيعانىم سىلق-سىلق كۇلدى. - ارامىز - ءبىر-اق قادام جەر. ءويتىپ باسىڭىزدى قاتىرعانشا، بەرى قاراي اتتاي سالمايسىز با؟!
كەيدە قول جەتپەس ارمانداي كورىنەتىن نارسەنىڭ ءبىر عانا سوزگە، باتىل ءبىر قادامعا ءىلىنىپ تۇراتىنى بار-اۋ! نەسىن ايتاسىڭ، بۇل ءبىر ەستەن كەتپەس كەش بولدى. باياحمەت ۇياتقا قالماي، تولعان ايدىڭ ءتۇنىن جاقسى وتكىزدى.
ەرتەڭىندە تۇسكە تامان پويىز شار بەكەتىنە كەلىپ توقتادى. بيعانىم ەرتەرەك قامدانىپ جۇكتەرىن شىعار اۋىزعا اكەلىپ قويعان. ەكەۋى جابىلىپ جەرگە ءتۇسىردى. قارسى العان ەشكىم بايقالمايدى.
ادامدار ءبىر كۇننىڭ ىشىندە ءبىر-بىرىنە بۇلاي باۋىر باسىپ قالادى دەپ كىم ويلاعان؟ باياحمەت كەشە وسى ۋاقىتتا دۇنيەدە بيعانىم دەگەن ايەل بارىن بىلمەۋشى ەدى. ەندى، مىنە، قيىپ كەتە الماي، ءىشى قۇرعىر قوڭقىلداپ تۇر. كەلىنشەك جورتا كوڭىلدەنىپ، كۇلگەن بولادى، ءبىراق ونىڭ دا جانارىندا نىلدەنگەن جاس بار.
-بالكىم، تاعدىر جازسا، تاعى دا كەزدەسەتىن شىعارمىز! - دەدى بيعانىم ءبىرىنشى ءتىل قاتىپ. - تۇراعىمىز وسى. ماڭدايىندا «بيعانىم» دەگەن جازۋى بار دۇكەندى وسى ەلدىڭ ءبارى بىلەدى.
-مىندەتتى تۇردە كەزدەسۋىمىز كەرەك! - دەدى باياحمەت جان دۇنيەسىنىڭ الدەن-اق قۇلازي باستاعانىن اڭعارىپ. - ەگەر وسىدان جولىقپاي كەتسەك، تۇك بايانى جوق، ءباتۋاسىز بىرەۋلەر بولىپ شىقپايمىز با؟!
سونى ايتىپ، «تانىسقى كارتوچكاسىن» ۇسىنعان. وندا «التىن ينە» ەمحاناسىنىڭ مەكەن-جايى، تەلەفونى اپ-انىق جازىلعان-دى.
-جاقسى بولدى عوي - اندا-ساندا بارىپ، «ينە سالدىرىپ» تۇراتىن! - دەدى بيعانىم بۇرىنعى كوڭىلدى قالپىن قايتاتاۋىپ. - سەمەي دەگەن - ءبىز ءۇشىن قاۋىندىقتىڭ جولىنداي.
مۇندايدا ۋاقىتتىڭ تىم تەز وتەتىن ادەتى عوي. الدان جاسىل شام جانىپ، پويىز جۇرۋگە اينالدى.
- قالايدا كەلەتىن بول، كۇتەم! - دەدى باياحمەت تەپكىشەككە اياعىن سالا بەرىپ.
پويىز ورنىنان قوزعالىپ كەتتى. ۇيىلگەن جۇكتىڭ قاسىندا بيعانىم ءالى قول بۇلعاپ تۇر. باياحمەتكە ول جىلاپ تۇرعان سياقتاندى. نە ىستەيسىڭ، ءاماندا كەزدەسۋ مەن قوشتاسۋدان تۇراتىن ءومىر دەگەن وسى!
2000- ج.، قاراشا.
قابدەش ءجۇمادىل
