دانەكەر
الماتىدان تويعا باراتىنداي ىزديىپ جەڭىل اتتانىپ ەدى، كۇن جەلەمىكتەۋ ەكەن، تىرسەگى قالتىراپ، تۇلا-بويى بىردەن توڭازىپ سالا بەردى. جاڭبىر سەبەلەپ وتكەن بە، جوق الدە شىق پا، جول جيەگىندەگى ءشوپ باسى دىمقىلداۋ كورىندى
توڭىرەك تىم-تىرىس. انشيىندە قۇلاق تۇندىراتىن باقانىڭ شۇرىلىن دا، شىلدەلىكتىڭ بەزىلدەگەن شىرىلىن دا مىناۋ دىمقىل اۋا مەن سالقىن جەلەمىك ءسوندىرىپ كەتكەن ءتارىزدى.
بوياۋى سەمىپ بارا جاتقان مۇڭدى اسپاندا قالتىراپ ونشاقتى-اق جۇلدىز بار. جول جيەگىندەگى جىڭعىل اراسىنان الدەبىر قاڭعىرعان كوزقۇيرىق جەر باۋىرلاي ۇشىپ شىقتى دا جوق بولدى. ول الگى ءبىر ۇرپەك باس سارى قىزدى ەسىنە الدى. ەكەۋى بۇكىل جول بويى جوقتى-باردى ايتىپ، ىرجالاقتاسىپ، كوڭىلدى كەلىپ ەدى... جىلى اۆتوبۋس، سىڭعىرلاعان قىز كۇلكىسى، ونىڭ كىشكەنتاي سۋمكاسىنان تاۋسىلماي شىعا بەرەتىن شۇبار الا شوكولادتار... «شىركىن، كولىتىڭ، كورشىڭ جاراسسا جول جۇرگەن نەگە جامان بولسىن!»... جول بويىنا كوز تىكتى. دوڭعالاعى زىرق-زىرق ەتىپ، قۇيرىعىنداعى قوس قىزىل شوعىن اندا-ساندا جىپىلاقتاتىپ قويىپ اۆتوبۋس زىتىپ بارادى ەكەن. ارتىڭدا قاراۋىتقان تاس جولدىڭ سىلەمى عانا. «ۇيىقتاپ جاتقان شىعار، تۇسەردە وياتىپ، قوشتاسا سالماعانىمدى قاراشى» - دەپ وكىندى. سول يىعىنان ءالى دە ءاتىر مەن قىز شاشىنىڭ كۇنسىگەن ءيىسى كەتپەگەن سەكىلدى. ول ىزدەپ كەلگەن ساعىنىشىن كەزىكتىرە الماعانداي ءبىر ساتكە كوڭىلى قۇلازىپ قالدى. ... ءاتىر ەمەس، ءتۇتىننىڭ ءيىسى كەلدى. اۋىل جاقتان ەسەكتىڭ باقىرعان داۋىسى ەستىلەدى. جەروشاق باسىندا تەزەك تۇتاتىپ وتىرعان اجەسى ەلەستەدى؛ قوقان اربادا بالا كەزىندە تالاي ءمىنىپ، ىڭىرشاق قىلعان اتاسىنىڭ كوك ەسەگى بايلاۋلى تۇرعانداي كورىندى. «ءبىراق، اتامنىڭ كوزى تايعان سوڭ ءبىزدىڭ ۇيدە ەسەك ۇستايتىن كىم بار دەيسىڭ» - دەپ تاعى ويلادى. ول قاسىقتاي ءبىزتۇمسىق باتەڭكەسىنە ءبىر قاراپ الدى دا جولدان شىقتى. جەر سىز ەكەن. «قاپ بۇلىنەتىن بولدى-اۋ!..» دەگەنمەن كوڭىلىن الدەبىر قۋانىش سەزىمى بيلەپ، ىزدەپ كەلگەن ساعىنىشى تاياق تاستام جەردە كۇتىپ تۇرعانداي ارسالاڭداپ، اياعىن اسىعا باستى. الدىنان اۋىلىنىڭ وتى كورىندى، الدىنان اۋىلىنىڭ ءيتى ءۇردى. «اناۋ پالەنشەكەڭنىڭ ءتۇتىنى، مىناۋ پالەنشەكەڭنىڭ توبەتى عوي» - دەپ قىلاياعى ءيت-ەكەش يتتەردىڭ دە ءتۇرى-ءتۇسىن ىشتەي ساناپ كەلەدى. «ءبىزدىڭ سىرتتان بار ما ەكەن؟..»
اياندى اۋزىندا ءبىر ءتىسى جوق، الجيىن دەگەن كارى سىرتتان قارسى الدى. ول العاشىندا تىماۋ تيگەندەي ماڭق-ماڭق ەتىپ بەيتانىس ادامدى وراعىتىپ كوردى دە، تانىس داۋىس بولعان سوڭ وشاعان تۇتقان داۋ سابالاق قۇيرىعىن بىلعاقتاتىپ، اياندى قىلتاسىنان ۇرا باستادى. بالجىراعان قارا تۇمسىعىمەن قايتا-قايتا تىمىسكىپ اياننىڭ قولىن ىزدەپ ءجۇر؛ مۇزداي ەكەن. سالەم-ساقپىتسىز كەلگەنى اياننىڭ ەسىنە ەندى عانا ءتۇستى. « ۇيات-اي، تىم قۇرىسا اجەمە ءۇندى شايىنىڭ ءبىر دورباسىن الا كەلمەگەنىمدى قاراشى!..» ول باسپالداققا جەتكەنشە سيىردىڭ جاس جاپاسىنا ەكى-ءۇش رەت ءسۇرىندى. كىرەبەرىستە باتەڭكەسىن سۇرتەمىن دەپ ءبىراز كىدىرىپ قالدى؛ ءۇي ىشىنەن اياق-تاباقتىڭ سالدىرى ەستىلەدى، جىلاعان بالانىڭ داۋىسى، ىبىر-سىبىر ءسوز. جەڭگەسى الۋا الدەنەگە رەنجىپ جاتىر: «قايت دەيسىڭ ەندى بۇلاردى؟ ماعان سالساڭ دەتدومعا اپارىپ وتكىزىپ جىبەر». اعاسىنىڭ داۋىسىن تابا المادى. «اجەڭ سەنى ساعىندىم دەپ ءجۇر. ءوزى دە سوڭعى كەزدە تىم سىرقاتشىل بوپ كەتتى.» - دەگەن باياننىڭ حاتى ەسىنە ءتۇستى دە جۇرەگى زىرق ەتە قالدى. ءبىراق جەر-وشاق باسىندا ءتۇتىنى بۋداقتاپ، وتتىعىن تىرس-تىرس اتقىلاپ تۇرعان اق ساماۋىردى كورگەندە كوڭىلى ورنىنا ءتۇستى. بۇل ۇيدە ساماۋىردى قۇرمەتتەيتىن ءبىر-اق ادام بار. ول - اجەسى.
***
ايان شار ەتە قالعان اششى داۋىستان وياندى. قوڭىراۋلى ساعات شىعار دەپ ۇيقىلى كوزبەن باس جاعىن قارمانىپ كورىپ ەدى، قولى الدەكىمنىڭ قاسپاق تاناۋىنا ىلىكتى. كوزىن اشتى. تۋرا جاستىعىنىڭ ۇستىندە كولدەنەڭ ءتۇسىپ باياننىڭ ەڭ كەنجەسى ماشقار تىرجالاڭاش تىرتيىپ ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. ايقايلاعان ساعات ەمەس، تەرەزە الدىندا كۇنشۋاقتاپ تۇرعان الدەبىرەۋدىڭ داراقى ەسەگى بوپ شىقتى. ول العاشقىدا ۇيقىسىنىڭ بۇزلعانىنا اجەپتەۋىر رەنجىدى، ارتىنشا قىزمەتكە بارمايتىنى ەسىنە ءتۇستى جانە دە الماتىدا ەمەس، اۋىلىندا جاتقانىنا قۋانىپ قالدى. سوسىن ماشقاردى سيراعىنان تارتىپ قوينىنا سالدى، كورپەسىنىڭ ءبىر شەتىن سوزىپ، قىمتاي جاۋىپ ەدى، اياق جاعىنان ءتورت جاسار باسقاردىڭ كۇس-كۇس قارا سيراعى كورىنىپ قالدى. ول دا اياعىن جيىرىپ-سوزىپ كورپە ىزدەپ جاتىر. ەندى بايقادى، وڭ جاعىندا جۇلدىزاي، سول جاعىندا ۇمسىناي، اجەسىنىڭ ورنىندا التىناي، كۇمىساي - اينالدىرعان ەكى كورپەنىڭ استىندا وزىمەن جەتى ادام بوپ شىقتى. جامباسىنداعى قۇراق كورپەدەن ەپتەپ كۇلىمسى ءيىس كەلەدى. ول ىڭىردە عانا ەكەۋ-ۇشەۋىن اجەسىنىڭ قوينىنان سۋىرىپ اپ، تومپىلداتىپ تۇپكى بولمەدەگى اكە-شەشەسىنە اپارىپ تاستاعان بولاتىن.
- ءوي، مىنا نەمەلەر قاشان قاپتاپ كەتكەن-ەي؟ - دەپ كۇڭك ەتتى دە جاستىعىنا قايتا جانتايدى. قابىرعادا دا ءبىر ءۇيلى جان وتىر ەكەن. اتاسى، اجەسى، اكەسى، اناسى، بايان، ءوزى. شىنىنىڭ بەتى شۇبار الا، سەكپىلدەنىپ قاپتى. ءبارى دە باجىرايىپ، كورپە استىندا تومپايىپ-تومپايىپ جاتقان قارا سيراقتاردى باعىپ وتىرعانداي. ايان «وسىلاردىڭ كورپەسىنە ورتاقتاسىپ قيانات جاساعام جوق پا» - دەگەندەي قىسىلىپ، كوزىن جۇما قويدى. تىسقارىدان شەلەك سالدىرى، زىڭ-زىڭ ەتكەن ءسۇت تارتقىشتىڭ ىزىڭى ەستىلەدى. تاڭدايىنا ءسال جىلىمشىعان شيكى قايماقتىڭ ءدامى تاتىعانداي بولدى. ونىڭ كوز الدىنان ەندى عانا كولبەي بەرگەن بالالىق شاقتىڭ ءتاتتى ەلەسىن:
- اجە، اجە...ءپىش...ءپىش...ش.ش... - دەپ قىڭقىلداعان باسقاردىڭ داۋىسى ءبولىپ كەتتى. ۇڭگىردەن شىققان ايۋدىڭ بالاپانىنداي اۋىز بولمەگە توڭقانداپ بارا جاتقان ءىنىسىن كوردى دە ايان ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، بوساعاداعى شىلاپشىنعا كوتەرە جونەلدى.
كۇن دە ىزديىپ ارقان بويى كوتەرىلىپ قالعان ەكەن. اۋىل ءۇستى بوز تۇمان. جەروشاقتاعى بىقسي جانعان قي ءتۇتىنى دە دۋالدان بيىكتەپ كەتە الماي اۋلا ىشىندە شوگىپ جاتىر. ساكى ۇستىندە ءسۇت تارتقىشتىڭ قۇلاعىن اينالدىرىپ اجەسى وتىر. ىڭىردە قارقاراداي سەكىلدى ەدى، قازىر تومارداي-اق بوپ كولدەي كيمەشەكتىڭ استىنان كورىنبەي قاپتى. ءبىر جاعىندا ساماۋىر تۇر سەلتيىپ، ءبىر جاعىندا سىرتتان وتىر قىديىپ، قىزىل سيىردىڭ استىڭداعى تۋلاقتاي قۇرعاق ورشنان ءالى دە بۋ كوتەرىلىپ جاتقان ءتارىزدى. دۋالدىڭ سىرتىڭدا اقجون كوك بۇقا ءالسىن-ءالسىن ىڭىرسىپ شيىرشىق اتادى. قىزىل سيىر دا وعان اندا-ساندا ءبىر كوز قيىعىن تاستاپ قويىپ، شىداماساڭ كەتە بەر دەگەندەي قاننەن قاپەرسىز الا بۇزاۋدىڭ باسىن جالاپ ابىگەر. الا بۇزاۋدىڭ اڭدىعانى ءسۇت تارتقىش. قايماعى ايىرىلعان سۇتتەن دامەتەتىن ءتارىزدى. شولاننان شۇبار تاۋىقتى تىراعايلاتىن قۋالاپ شىققان سارى الا اتەش اياقتاعى قايماقتى اقتارىپ كەتە جازدادى.
- كىش!.. ءوي ارام قاتقىردىڭ مالى! بۇلار قولىنداعىنى تارتىپ جەيدى، تۇگە! - اجەسى تاۋىق ۇركىتەمىن دەپ بۇرىلا بەردى دە باسپالداق ۇستىندەگى اياڭدى كورىپ: - قۇلىنىم-اي، الگى قۋ شۇناقتار شۋىلداپ وياتىن جىبەرگەن-اۋ تەگى. اينالايىن، تىرتيعان تۇرىڭنەن اينالدىم! ۇستىڭە بىردەڭە جامىلشى، شانشۋ قادالىپ جۇرەر، - دەپ مۇسىركەي باستادى. ايان بوساعادا ءىلۋلى تۇرعان كونە شاپاندى ءيىعىنا ءىلدى؛ جاعاسىنان شيكى ءسۇتتىڭ ءيىسى اڭقيدى، وجەسىنىكى بولۋ كەرەك. سوسىن اجەسىنىڭ سۋ جاڭا كەبىسىن اياعىنا ىلە سالدى دا سىرىسىنەن باسىن تىرپىلداتا جونەلدى.
- قوتاناياعىم، قوڭىرقوزىم-اي! - دەپ اجەسى ونىڭ ماڭدايىنان يىسكەپ الەك بوپ قالدى. جەڭ-جاعاسىنان، ومىراۋىنان شيكى ءسۇتتىڭ ءيىسى شىعادى. تالايدان اجە قۇشاعىن كورمەگەن
ايانعا بۇل دا ساعىنىش. جالپى ونىڭ اجەگە دەگەن ساعىنىشى ەڭ الدىمەن وسى سۇتتەن باستالاتىن.
- كوتەرەمىم-اي، قايماق ىشەسىڭ بە، ءا؟ شاي قايناعانشا جۇرەك جالعاي تۇرشى، قۇلىنىم. بۇل ءۇيدىڭ جاندارىن كۇتسەڭ وزەگىڭ تالادى. تاڭ اتسا بولدى، ءبىرى ساباعىم دەپ، ءبىرى كەڭسەم دەپ اندىزداپ جونەلەدى... اجەسى ايتىپ اۋزىن جۇمعانشا بولعان جوق، تاقتايعا جارعاقتانا قونعان بوزقىراۋدا بارجيعان جالاڭاش باشپايدىڭ ىزدەرى دە كوبەيە باستادى. قامپيعان كوك قارنىن تىر-تىر قاسىپ الدىمەن باسقار جەتتى. بۇتىڭدا ءىلىپ الارعا دانەڭە جوق، مىناۋ دەنە تۇرشىكتىرگەن ىزعاردى دا، اياعىنىڭ استىنداعى سىزدى دا پارۋەيىنە الاتىن ەمەس، كەلە ساپ اجەسىنە جارماستى. اياننىڭ قولىنداعى ىدىستى كورىپ:
- مەنىڭ توشتاعىم عوي، مەنىكى، - دەپ قالدى.
- ءاي، تۇقىمىڭ وسكىر، جارماسپاي، قالشى، بىلاي! - دەپ اجەسى ونىڭ قولىنان كيمەشەگىنىڭ شالعايىن زورعا تارتىپ الىپ ەدى، مىنا جاقتان ماشقارى كيمەلەپ:
- مەنىڭ اجەم، - دەپ ايانعا ايبات شەگىپ جاتىر.
- ادىرەم قال، سەن انا جامان الۋانىڭ بالاسىسىڭ. الدايدى بۇلار. الداۋىن قاراشى... ءبىراق مۇنى كاپەرىنە العان ءبىرى جوق، بوزقىراۋدا ۇياباساردىڭ قاناتىنا تىعىلعان كەنجە بالاپاندارداي كەۋلەپ بارادى. ايان قايماقتان ءبىر ۇرتتادى دا اجەسىنە ءۇڭىلىپ وتىرىپ قالدى. ونى قىزعانىپ تا وتىر، اياپ تا وتىر. قىزعانىشتان كەرى ايانىشى باسىم سياقتى. ءسۇت تارتقىشتىڭ قۇلاعىن ءاربىر اينالدىرعان سايىن اجەسىنىڭ بەت-اۋزى جىبىر-دىبىر ەتىپ، سۋالعان قاتپارلى ۇرتى قومپاڭداپ، بۇلكىلدەي بەردى. يەگى ۇزارىپ، شىتىناعان قان-ءسولسىز جۇقا ەرىندەرى ومپىرايىپ، اۋزىنا تونگەن ءدوڭ مۇرىنمەن قوسا جاق سۇيەكتىڭ ىشىنە ءتۇسىپ كەتىپتى. ماڭداي تەرىسى جۇقارش، جانارى دا سولعىن تارتقان. جۇزىندەگى ءاجىم سىزاتتارى سىرمالى كورپەگە جۇرگىزگەن ايقىش-ۇيقىش سۋىرتپاق ءجىپتىڭ ءىزى سياقتى. بۇرىنعى بۇيەندەي ەتتى ساۋساقتارى سەكسەۋىلدىڭ بۇتاعىنداي قۋارىپ، شىرىش-شىرىش بولعان: جۇزىك، بىلەزىك بىتكەن ءسۇت تارتقىشتىڭ قۇلاعىمەن جارىسا سىلدىر-سىلدىر ەتىپ بوس ءجۇر، اينالىپ ءجۇر، اينالىپ ءجۇر. قانشا اينالعانىن كىم ءبىلسىن، قانشا اينالارىن دا كىم ءبىلىپتى... جەتپىس بەس جاس. بۇل دا ءبىر عۇمىر. وسىناۋ زىر اينالعان ماشينانىڭ قۇلاعىنداي سول عۇمىردىڭ الپىس جىلى شىر اينالىپ وسىناۋ شاعىن دۋالدىڭ ىشىندە ءوتىپتى. ءالى قانشا اينالادى؟ تەمىر قانشا اينالادى؟ ونى كىم ەسەپتەپتى. اجەسى قانشا ماشينانىڭ قۇلاعىن توزدىردى ەكەن؟ سانادى دەيمىسىڭ! ايتەۋىر ونىڭ توزا باستاعان اجارى وسى شاعىن اۋلانىڭ الپىس جىلدىق تاريحىن جازىپ اپ قالعانى حاق: ءوز قۇرساعىنان ساناسا، ءۇش ۇرپاقتى ارقالاپ جەتكىزگەن ەكەن. اق سۇتىمەن جەتكىزگەن ەكەن. اق سۇتىمەن جەتكىزىپتى...
... ايان توستاعانىنداعى قايماقتى تەگەشكە توڭكەردى. جىلى قايماقتى سىمىرە بەرۋگە جۇرەگى داۋامادى، ءارى شيەتتەي ءىنى-قارىنداستارىمەن تالاسىپ-تارماسۋ ۇيات تا ەكەن. الدە ءبىر كەسەك وڭەشىنە كەپتەلىپ قالعانداي ىڭعايسىزدانا قىلعىنىپ وتىر. تاقتاي بەتىندەگى تاربيعان كوپ تاباندار الدەقاشان كوشىپ كەتىپتى، ونىڭ ورنىندا كىرپىككە ىلىنگەن كوز جاسىنداي ءمولدىر مونشاقتار شاشىلىپ جاتىر. اجەسى بۇگجەڭدەپ الا تورپاققا كوك ءسۇتتى اكەتتى. قۇلاعى اسپانعا قاراپ سەلتيە توقتاعان ءسۇت تارتقىشتىڭ ىشەك-قارنى زىرك-زىرك ەتىپ ءولى تىنىم تاپقان جوق؛ شۇمەكتەن سىزدىقتاپ اققان قويمالجىڭ نىلگە سابيلەر ساۋساعىن، الاقانىن توسىپ قارق. ماشينا تەمىر ىشەكتىڭ قۇرىشىندا قالعان سوڭعى اقتىڭ سارقىنىن سابيلەرگە سىعىپ بەرىپ تۇر. شىركىن، اقتىڭ تاتتىلىگىن كىم بىلمەيدى... ...ءدال وسىنداي شاعىندا ايان دا ءسۇت تارتقىشتىڭ شۇمەگىنە ەمىنىپ تۇراتىن ەدى؛ كوبىگى شاڭىراقتاعان كوپ شەلەكتەردەن بويى دا اسپايتىن ەدى، كوپ شەلەكتەر مەن سول شەلەكتەردى كوتەرىپ اكەتىپ جاتقان كوپ قاتىندارعا جاۋتاڭداي، جالتاقتاي سوزاتىن قولىن. بىرەۋ ۇرسىپ تاستاي ما دەپ يمەنەتىن. ۇرسىپ تاستاۋشىلار دا بولۋشى ەدى: «ىندىنى كەپكەن بە مىنا بالانىڭ؟!» ول كەزدە «ىندىننىڭ» نە ەكەنىن ايان تۇسىنگەن ەمەس، ايتەۋىر جالاقتاما دەگەن ار جاعىندا ءزىل جاتقانىن سەزەدى دە كىسى بويىنداي ءداۋ سەپاراتوردىڭ قۇلاعىن اينالدىرىپ تۇرعان اجەسىنىڭ قولتىعىنا تىعىلا بەرەتىن. مۇمكىن كەپسە كەپكەن دە شىعار. تۋعان اناسىنىڭ اق سۇتىنە قانشا ورتاق بولعانىن دا بىلمەيدى. بايان بولماسا... ءاي، ول دا ەكى تالاي. ايتەۋىر ەكەۋىنىڭ دە مەدەت تۇتاتىنى قابىرعاداعى سارعايىپ كەتكەن ەسكى فوتو. وندا دا مىناۋ سەنىڭ اناڭ، مىناۋ اكەڭ دەپ جۇرت كورسەتكەن سوڭ عانا. وعان دا ونشاقتى-اق جىلدىڭ اينالاسى، ايتپەسە ءتىپتى سەنىڭ اناڭ دا بار، اكەڭ دە بار دەپ بۇلارعا بۇرىن ەشكىم ايتقان دا ەمەس. جۇرتتىڭ اكەسىنىڭ كوبى مايدانعا اتتانىپتى. مۇنىڭ اتا-اناسى سوعىس باستالاردان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن ءبيمالىم ساپارعا كەتىپ، قىرسىققانداي سودان قايتپاي قويسا كەرەك. ارتىنا بار تاستاپ كەتكەن سىباعالارى - ەسكى-قۇسقى كيىمدەرىن باياعىدا-اق ەكەۋى سۇيرەتىپ تاۋىسقان. بار كورگەندەرى سول-اق. سوسىن اتاسى، اجەسى، اجەسىنىڭ مۇڭدى ءجۇزى مەن قولىنداعى ساۋدىرلاعان كوپ جۇزىكتەر، كوپ بىلەزىكتەر، ءسۇت تارتقىشتىڭ قۇلاعى، شۇمەگى، ودان ءزامزام سۋىنداي قىلت-قىلت سىزدىقتاپ تۇراتىن شيكى قايماق.
اجەسى كولحوزدىڭ ماي سىعاتىن ورنىندا كوپ جىلدار جۇمىس ىستەدى. قىزمەتى - ءسۇت تارتقىشتىڭ قۇلاعىن اينالدىرۋ. بۇكىل شولاقتامنىڭ قاتىن-قالاش، بالا-شاعاسى بالىق ۇلەستەن قۇر قالاتىنداي قۇلقىن سارىدە، سيىردىڭ تاڭعى ساۋىنىمەن تالاسا وسى جەردە باس قوسىپ، ىمىرت ۇيىرىلە، كەشكى ساۋىندى بايىتىپ بارىپ وسى ارادان تاراساتىن. ءار ايەلدىڭ قولىندا ءبىر-ءبىر شەلەك، ونىڭ تۇبىندە ەكى-ءۇش ليتر قايماعى ايىرىلعان ءسۇت قايتادى. ءار ايەلدىڭ ەتەگىنە ورالعان ءبىر-ءبىر بالا، الدەكىمنىڭ شارت ەتكەن شاپالاعىنان قاراسيراق بادىراقتاردىڭ قايسى ءبىرى سيداڭ قاعىپ، بوزداپ بارا جاتادى. جىلى لەبىز، مۇسىركەۋ دامەتكەن ءسابي، كەيىستى قاباق، زىكىگەن، شاڭقىلداعان قاتقىل ءۇن-ەرتەڭنەن قارا كەشكە دەيىنگى جاندى قاجاعان اۋىر جۇمىستان سوڭ زاپىرانداي كوكىرەك سىزداتقان اشۋ مەن ىزا ءدال وسى الاكەۋىمنىڭ اپاق-ساپاعىندا توسىننان جارىلعانداي اركىمنىڭ اۋزىنان-اق لىقسىپ ءتۇسىپ جاتاتىن-دى. سول ەلەڭ-الاڭنان دىردەكتەپ تۇرىپ، اجەسىمەن بىرگە ماي سىعاتىن جەرگە قيقيىپ جەتەتىننىڭ ءبىرى اياڭ. جۇرتتىڭ سوڭىن جيناي، ەڭ سوڭىنان قايتاتىن دا اياڭ مەن اجەسى. وڭەز يىسى مۇڭكىگەن الاسا تامدا اجەسى ەكەۋى عانا، وسى ءۇيدىڭ جاز بويى تابان اۋدارىپ ەشقايدا تىرپ ەتپەيتىن مەشكەي قوناعى - قارا شىبىندار جۇرەدى قۇجىناپ. اجەسى ءسۇت تارتقىشتى اشىپ، جۋۋعا كىرىسەدى. جۋماس بۇرىن ەڭ اۋەلى ونىڭ قاتپار-قاتپار تاباقتارىنىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىنا ىركىلىپ قالعان قايماقتى وزىنە تيەسىلى شەلەك تولماعان كوك ءسۇتتىڭ ۇستىنە ساۋساعىمەن ىسىرىپ، سورعىتىپ الادى. ونان قالعانى اياننىڭ سىباعاسى. كەيدە اجەسى ونى بوس شەلەكتەردىڭ ورتاسىندا ۇيىقتاپ جاتقان جەرىنەن تاۋىپ الاتىن. ارينە، بۇل دا ۇيىقتاماۋعا تىرىسىپ باعادى-اق، ءبىراق ۇيقى دۇشپان دەگەن دە، ول قۇجىناعان قارا شىبىنداردى ۇركىتە كوزىن اشقاندا الدىمەن ىزدەيتىنى ءسۇت تارتقىشتىڭ شۇمەك-تاباقتارى. ەگەر ولاردى اجەسىنىڭ جۋىپ، تازارتىپ قويعانىن كورسە ءىشى قوڭىلتاقسىپ-اق قالادى، «نەگە وياتا سالمادى ەكەن» - دەپ وكپەلەيتىن دە؛ اجەسى ونىڭ ۇيقىسىن قيماعانىن قايدان ءبىلسىن. ارتىنان تاعى دا شۇكىرشىلىك ەتىپ، «تەك ءاليمان كەلمەسە ەكەن، قايماعى قۇرسىن» - دەپ تىلەيدى. ءاليمان كولحوز باستىعى اكىمنىڭ ايەلى، وسى ماي سىعاتىن ورىننىڭ قوجاسى سول، ارا-تۇرا ەل تارقاردا قاتىنداردىڭ ءبارىن يىرىپ قويىپ، «ءسۇت جىمقىرىپ بارا جاتقان جوقسىڭدار ما» - دەپ شەلەك بىتكەندى تىمىسكىلەپ شىعاتىنى بار. ساۋساعىن تىعىپ جىبەرىپ ءدامىن الادى دا، كوك ءسۇت پە، قايماعى ايىرىلماعان ءسۇت پە، اجىراتقان سوڭ عانا: «وسى جەتىمەگىڭدى نەمەنەگە سۇيرەتىپ كەلەسىڭ، ۇيگە تاستاپ كەتسەڭ قۇداي الا ما؟!» - دەپ اجەسىنە ءبىر سويلەپ قالادى.
- ءاليمان-اۋ، شال مەن بايان بولسا قىزىلشادا ءجۇر، قايدا قالدىر دەيسىڭ مۇنى. ايان ول كەزدە «جەتىمەك» دەگەن سوزگە دە ونشا ءمان بەرگەن ەمەس. ايتەۋىر، تۇسىنەتىنى ءاليماننىڭ ىزىڭى سۇتتارتقىشتىڭ ىزىڭىنان بولەكتەۋ ەدى. ىزىڭنىڭ دا ءارقيلى بولاتىنىن ەندى عانا اڭعارىپ ءجۇر: سۇتتارتقىشتىڭ ىزىڭى، قارا شىبىننىڭ ىزىڭى، تاعى-تاعى تالاي ءبىر جات ىزىڭداردى دا قۇلاعىنىڭ شالعانى بار. ايان اتاسى مەن باياننىڭ قىزىلشادان قايتقان-قايتپاعانىن كۇنشىلىكتەن اڭعاراتىن؛ ول مىڭ ەسەكتىڭ ىشىنەن اتاسىنىڭ كوك شولاعىنىڭ اينا قاتەسىز تاني قويادى جانە دە كوك شولاق الباتى اقىرا بەرمەي، مەزگىل مەزگىلىمەن، ساعاتپەن عانا ىشقىنادى، ءبىر باستاسا ءبىرقىدىرۋ جەرگە جەتكىزبەي توقتامايتىن ادەتى تاعى بار. قۇلقىنسارىدە وياتىپ، اجەسى ەكەۋىن جۇمىسقا شىعارىپ سالاتىن دا سول، كەشكىلىك ۇيگە جاقىنداي بەرگەندە جەپ تۇرعان جوڭىشقاسىن تاستاي سالىپ، اندەتە قارسى الاتىن دا سول.
اتاسىنىڭ كوك ەسەگى بۇلاردى ءوز امىرىڭدە ءبىر-اق رەت كوڭىلسىز قارسى الدى.
دۋالدىڭ ەسىگى شالقاسىنان اشىق جاتىر، كوك شولاق ءالى قوقان اربادان دوعارىلماپتى؛ كۇندەگىدەي الدىندا كۇرت-كۇرت شاينايتىن كوك جوڭىشقاسى دا جوق، ەرىنى سالپيىپ، قۇلاعى سالبىراپ كەتىپتى، داۋىسىن ەمىن-ەركىن كوسىلتە الماي، قىسىلىپ، ەڭك-ەڭك ەتىپ، جاي عانا وكسىدى دە قويدى. بۇلار اۋىلعا كىرەر-كىرمەستەن بارق-بارق ەتكەن بريگادير وزەنبايدىڭ داۋىسى ەستىلدى:
- ايتقاندى نەگە ۇقپايسىڭ؟ قىزىلشاعا قاتىندار دا قوجا.
ەرتەڭنەن باستاپ مايا ۇيۋگە باراسىڭ! انا بالاڭ شومەلە تارتسىن. بولدى! ايتپادى دەمە!..
- شىراعىم-اي، بەلىمنەن شويىرىلىپ ءجۇرمىن دەدىم عوي. سول قىزىلشا مەن كەتپەنىڭ بولماسا، ەندى قارتايعاندا ايىر ۇستاپ مەن نە جارىتار دەيسىڭ. تەگى بارا المايتىن شىعارمىن ول شارۋاعا، - دەگەن اتاسىنىڭ ءبىرقالىپتى، ايقايسىز قوڭىر ءۇنىن ەستىدى.
- بارماي كور وسىدان؟ سەمىرىپ كەتكەن ەكەنسىڭدەر، ەرتەڭ ەڭبەك ارمياسىنا ايداتىپ، تۇقىمىڭدى تۇزداي قۇرتايىن! وڭكەي فاشيستىڭ تۇقىمدارى! - دەپ وزەنباي تاسىر-تۇسىر شىعا جونەلدى. جاياۋ جۇرسە دە قامشىسىن تاستامايتىن شاقار نەمە كەتىپ بارا جاتىپ كوكشولاقتى باستان ءبىر تارتىپ جىبەردى. اتاسى مالداسىن قۇرىپ بۇك تۇسكەن كۇيى جەروشاق باسىندا وتىرىپ قالدى. يەگىنە قاشان بارعانىن كىم ءبىلسىن، قارۋلى مىقىر ساۋساقتارى شوقشا ساقالىن مىقتاپ ۇستاعان كۇيى قىبىر ەتپەي سىرەسىپ قاپتى. قازانداي باسى تۇقىرايىپ، ەندى قوزعالسا ءدوپ-دوڭگەلەك جۇمىر دەنەسىن ءتۇپ ورنىمەن قوپارىپ جەروشاقتىڭ ورتاسىنا الىپ ءتۇسىپ كەتەتىن ءتارىزدى. شاقىرايعان جانارى وتقا تەسىلىپ، اتىزداي بوپ شىعىپ بارادى. جىلاپ جىبەرەتىن سياقتى. ءبىراق جىلاعان جوق. نەگە ەكەنى بەلگىسىز اياننىڭ ءوزىنىڭ جىلاعىسى كەلدى. اتاسى سول وتىرعاننان اجەسىنىڭ موسىعا ىلگەن شاۋگىمى بور ەتىپ وتقا تاسىپ توگىلگەنشە ءمىز باققان جوق.
- ءاي، مىناۋ ءيت ىشكىرىڭنىڭ تۇگى قالمادى عوي، - دەپ زىرك ەتىپ بارىپ باسىن كوتەردى. سوسىن تىزەسىندە ۇيىقتاپ جاتقان باياننىڭ كەكىلىنەن سىيپاپ تاعى ءبىراز وتىردى. مىناعان سەن يە بول، اناعان سەن يە بول دەپ ەشكىم ءبولىپ بەرمەسە دە بۇل ۇيدەگى قالقيعان ەكى قاريا ەكى بالانى وزدەرىنشە ەكى بولەك ءىش تارتاتىن. الدە سەپتىگى تيەتىن بولعان سوڭ جانىنان تاستاماي ما، ايتەۋىر التى جاسار بايان كۇنى بويى سالپىلداپ قاسىنان قالمايدى. نەمەرەنىڭ باسى عوي باياندى بولسىن دەپ اتىن بايان قويعان دا ءوزى. ايان كوك ەسەككە دە كوپ مىنە الماي ءجۇر، ءتىپتى قىزىلشانىڭ دا قالاي وسەتىنىن بىلمەيدى. ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە اجەسىنىڭ بار تاپقان-تايانعانى وسىنىكى. الدە بىرەۋ سۇراي قالسا بۇل اجەمنىڭ بالاسىمىن، بايان اتامنىڭ بالاسىمىن دەپ جاۋاپ بەرەدى. ايان اجەسىنىڭ قوينىنا جاتادى، بايان اتاسىمەن بىرگە، اياننىڭ كوز الدىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن اتاسىنىڭ قاتال، ءبىربەتكەي قىڭىر مىنەزىنەن باسقا كوپ ەلەس قالماۋى دا مۇمكىن سودان بولار.
- ءجا، قويشى، سول وزەنبايدىڭ ءوزى كىم، ءسوزى كىم. تاماعىڭدى ءىششى - دەپ اجەسى جۇگەرى سالعان ءبىر شارا كوك ءسۇتتى اتاسىنىڭ الدىنا قويدى.
- ا؟!
- وزەنبايدى ايتام دا.
- ە! - دەپ اتاسى تاعى دا جاۋاپتى تىك قايىردى. سوسىن قيدىڭ قىزىل شوعىنا تاياعىن شوشايتىپ:- كۇيىپ كەتتى، -دەدى.
- نەنى ايتىپ وتىرسىڭ؟ - اجەسى دە ايان دا جەروشاققا ءۇڭىلدى.
ءبىراق شىجىلداپ جاتقان ەشتەڭەنى كورە الماي ەكەۋى دە اڭ-تاڭ بولىستى.
- كۇيىپ كەتتى دەيمىن! - اتاسىنىڭ تاياعى قالت ەتپەي ءالى شوشايىپ تۇر ەكەن.
ەندى عانا ءبىر نارسە ەسىنە تۇسكەندەي اجەسى شىمشۋىرمەن وتتى كوسەپ-كوسەپ جىبەرىپ، قولامتانىڭ استىنان ءۇش-ءتورت قىزىلشانى تومپىلداتىن قۋالاپ شىقتى. ايان قۋانعانىنان توستاعانىن تاستاي بەردى. شىركىن، وتقا كومگەن قىزىلشانى ايتسايشى، قانت قوي، تۇرعان بويى قانت. ءبىراق اتاسى مەن اجەسى اۋىزدارىنا سالمايدى، ونىڭ ەسەسىنە بايان ەكەۋى اندا-ساندا ءوستىپ ىرعىنداپ قالاتىنى بار. اتاسى شاراياقتى ىسىرىڭقىراپ قويدى دا، الاقانىن جايىپ قۇران وقي باستادى. ايان قىزىلشانىڭ كۇيىگىن ارشىپ، كۇلدى-كومەش كۇيىندە ەندى عانا اۋزىنا اپارا بەرىپ ەدى، اتاسىنىڭ وزىنە جالت ەتكەن وتتى جانارىن بايقاپ قالدى دا بۇل دا تاستاي بەرىپ الاقانىن جايدى.
- بەيسەنبى ەمەس، جۇما ەمەس، قايداعى جوقتى قايدان شىعارىپ وتىر، - دەپ اجەسى كۇڭك ەتىپ بارىپ تىنا قالدى. بىرەۋ سويلەپ وتىر-اۋ دەگەن كاپەرىندە جوق، اتاسى داۋىسىن ماقامداپ الىپ، ايانعا تۇسىنىكسىز الدەنەنى كۇبىرلەي جونەلدى. تەك الاقانىمەن بەتىن سيپاپ، قايتادان جايعاسىپ وتىرعان سوڭ عانا:
- الگى مۇسىركەپتىڭ جاقياسىنان قارالى قاعاز كەپتى، -دەدى. قارالى قاعازدىڭ قانداي بولاتىنىن ايان كورگەن ەمەس، ايتەۋىر قارالى قاعاز دەسە جۇرتتىڭ جىلاپ-سىقتاپ ۇلار-شۋ بولاتىنىن بىلەدى. سونان-اق تۇلا بويى تۇرشىگىپ، سىڭسۋ شىققان جەردەن بەزىپ كەتەتىن.
- قايتەيىن، قۇدايىم سول قاراسىنا دا، اعىنا دا زار قىلىپ، تىم بولماسا ءيا ءولى، ءيا ءتىرى دەگەن ءبىر حابارىن جەتكىزبەي قويدى عوي، - دەپ اجەسى كوزىنە جاس الدى.
- سەنىڭ سول قۇدايىڭ الجاسقان شىعار، - دەدى اتاسى.
- تەك وتىر ءارى، اۋزىڭا قۇران ءسوزىن الىپ، ارتىنان اللاعا ءتىل تيگىزگەنىڭ نەتكەنىڭ.
- ە، مەنىكى ايتەۋىر قۇر دالباسا دا. ايتپەسە، قۇرانىڭنىڭ دا،قۇدايىڭنىڭ دا ادام ءتىرىلتىپ بەرگەنىن كورسەم كوزىم شىقسىن... انشەيىن، ارىستاي ازاماتتاردى قىرشىنىنان قيىپ، اقىماققا اقىل بەرمەسە دە عۇمىر جاسىن ۇزاق قىلاتىنىن ايتام دا.
- الجىعان شىعارسىڭ سەن!
- قوي ەي! ادام قانىنا قارايىپ وتىرعاندا و نەسى ەي، بىلشىلداپ!.. اتاسىنىڭ ەكى كوزى ەجىرەيىپ اجەسىن جەپ قوياتىڭداي تاعى دا شاقشيىپ الدى. اجەسى دە بۇل جولى ونىڭ قوپاڭداعانىنا قاساقانا ءمان بەرمەي، تەرىس قاراپ تاماعىن ىشە بەردى. جارىلىپ كەتەتىندەي تىرس-تىرس ەتىپ، تەرىسىنە سىيماي ءبىراز تىعىلىپ وتىردى دا قارت قىڭق دەپ قىتىعىنا تيەتىن ەشكىم بولا قويماعان سوڭ باياننىڭ كەكىلىن سىيپاپ زورعا باسىلدى.
قانشاما ساباسىنا تۇسكەنمەن قارت الدىنداعى اسقا قول سوزا قويمادى. ونىڭ ەندى ىشپەيتىنىن ايان دا سەزىپ وتىر. وسى جەردەن تۇرىپ كەتپەك ويى بار. سىنىققا سىلتاۋ تابىلماي تۇرعاندا دۋال سىرتىڭدا ۇمىت قالعان كوك ەسەك اقىرىپ جىبەردى.
- اناۋ سورلىعا دا وبال بولدى-اۋ، اعىتىپ جىبەرمەسەم، -دەپ اتاسى ۇستىندەگى كۇپايكەسىن شەشتى دە ءبىر ءوڭىرىن باياننىڭ ارقاسىنا جاۋىپ، ءبىر ءوڭىرىن باسىنا جاستاپ ورنىنان تۇرىپ كەتتى.
- جوڭىشقا نەگە الا كەلمەدىڭ؟ تاڭەرتەڭ تاعى دا جەر- كوكتى شارلاپ تابانىڭنان تاۋسىلاسىڭ عوي، - الگىندە عانا شاپ-شاپ كەلگەن اجەسى ەندى اتاسىنا جانى اشىپ مۇسىركەي باستادى.
- سەن شال شەپتى قۇرتاتىن بولدىڭ دەپ، جوڭىشقانى مانا جولدا باسقارما اۋدارىپ اپ قالعان.
- اناۋ جەيدەنىڭ شىنتاعىن دا جاماپ بەرە المادىم-اۋ. ەرتەڭ الگى مايا سالۋعا كەتىپ قالساڭ...
- قىرسىق جالعىز وزەنبايدا تۇرسا، شاۋىپ ال دەپ مەن دە شالقايىپ جاتار ەدىم-اۋ. سوعىس مىناۋ كۇيىپ تۇرعان، ەل اناۋ تايلى-تۇياعى قالماي ارپالىسىپ جاتقان. كورىپ وتىرىپ ءداتىم قالاي شىدار. بيتكە وكپەلەپ تونىمدى يتكە تاستايمىن با، بارسام بارام دا، - دەدى دە قارت تومپاڭداپ تىسقا شىعىپ كەتتى. ول كەتكەن سوڭ اياننىڭ دا تاماققا زاۋقى سوقپاي قالدى. قاسىندا اتاسىنىڭ وتىرعانى دا ۇلكەن دالدا ەكەن، تۋ سىرتىنان ەل كوشكەندەي ۇڭىرەيىپ، جون ارقاسىنان سالقىن جەل گۋلەپ قويا بەردى. دەنەسى مۇزداپ، وشاققا تىعىلا ءتۇستى، ولەۋسىرەپ بارا جاتقان قويدىڭ جاسىق شوعى قانشا يتىنگەنمەن شەكە قىزدىراتىن ەمەس. اتاسى دا قايتىپ كەپ وت باسىنا تىزە بۇكپەي قويدى، سول كەتكەننەن دالادا ۇزاق ءجۇرىپ الدى. ونىڭ ەندى بۇگىندىك ۇيگە باس سۇقپايتىنىن اجەسى دە سەزگەن سياقتى، توسەكتى دالاعا، قوس تەرەكتىڭ تۇبىندەگى ساكىگە سالدى دا باياندى سوندا اپارىپ جاتقىزدى. ايان ءتۇننىڭ ءبىر الەتىنە دەيىن ۇيىقتاي المادى. بىرەسە تەرەزەنىڭ سىنىق كوزىنەن جەل سوقتى، ەندى بىردە تۋرا قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن بەزەكتەگەن شىلدەلىكتىڭ شىرىلى مازا بەرمەدى. باجىرايىپ، قابىرعاعا تۇسكەن اي ساۋلەسىنە قارادى دا جاتتى. اندا-ساندا اتاسىنىڭ جوتەلگەن داۋسىن ەستىپ قالادى. «بەلى اۋىرىپ جاتىر ما ەكەن؟ تاڭ اتقانشا قارنى دا اشاتىن بولدى-اۋ» دەپ ونى اياپ كەتتى. «بايان ەرتەڭ اتقا ءمىنىپ شومەلە تارتادى-اۋ، ءا؟.. شومەلەسىن قويشى، بارىنەن دە اتىن ايتساي. اتتەڭ، اتام كوك ەسەكتى بىزگە تاستاپ كەتسە عوي. الگى سوۆحوزبەك پۇشىقتىڭ قاشىرىمەن جارىستىرار ەدىم-اۋ. ارينە، ءبىزدىڭ كوكشولاق قويمايدى. تەك ءبىر وزسا اسكەربەكتىڭ كوكتۇقىلى وزادى. ءبىراق ونى دا اتاسى قىزىلشاعا ءمىنىپ جۇرگەن شىعار...» اجەسى ەكى-ءۇش رەت تامسانىپ-تامسانىپ الدى دا: «قايداعى قايماق، كوك ءسۇت قوي»، - دەپ قالدى. تەگى، تۇسىندە دە ءاليمانمەن داۋلاسىپ جاتقان بولار. الدەن ۋاقىتتا قوس تەرەكتىڭ باسىنان بۇلبۇل سايرادى. نەبىر ساققا جۇگىرتىپ، قۇيقىلجىتا شىرىلداعان قۇس داۋىسىن ەستىگەندە ول ۇيىقتاماعانىنا قۋاندى. بۇلبۇل داۋىسىن ايان بۇرىن دا ەستىگەن بولاتىن، ءبىراق ءدال وسىنداي عاجاپ دەپ ويلاعان ەمەس، «بايان عوي بىرسىپ ۇيىقتاپ جاتىر. سول دۇلەي بۇلبۇل داۋىسىن ەستىدى دەيمىسىڭ. اتتەڭ ۇستاپ السا. جىلاسا دا اتاسىنا ءبىر توردى جاساتتىرىپ الار ەدى-اۋ. ءاي، ءبىراق ۇستاتا قويار ما ەكەن، ۇستاتپايدى عوي. وسىنداي بۇلبۇل وزەنبايدىڭ باقشاسىندا دا بار ما ەكەن؟ ءاي، جوق شىعار... « كەنەت، بۇلبۇل داۋىسى كىلت ءۇزىلدى. ول قۇلاعىن تەرەزەنىڭ جىرتىق كوزىنە ءالى توسىپ، بەرى توسىپ ءۋرە بوپ باعىپ ەدى، ەشتەڭەنىڭ سىبىسى ەستىلمەدى. «وزەنبايدىڭ باعىنا كەتىپ قالدى ما ەكەن؟» ونىڭ وزەگىن الدە نە تىرناپ وتكەندەي بولدى. «ءاي، وزەنباي-اي، تۇرا-تۇر، سەنى مە. ۇلكەن بولعاندا مەن دە بريگادير بولارمىن-اۋ، سوندا كورسەتەمىن». اجەسى بەرى قاراي اۋناپ ءتۇستى. تاعى دا وزەنباي اڭدىپ وتىرعانداي جاۋىرىنى شىمىرلاپ بارادى. كەپ قالعان ەكەن دەپ قورقىپ كەتتى. ىدەمدە اجەسىنىڭ باۋىرىنا تىعىلىپ، كورپەمەن باسىن تارس بۇركەپ الدى، تۇنشىقسا دا قايتىپ سەرىپكەن جوق. اجەسى بۇدان كەيىن دە ۇيقىسىراپ ۇزاق كۇبىرلەدى. اياننىڭ بار ۇققانى: «ىشە عوي قۇلىنىم، ىشە قويشى»، - دەگەن ءبىر-اق ءسوز. ول اجەسىنىڭ شيكى ءسۇت اڭقىعان ومىراۋىنا تاناۋىن تىققان كۇيى تەرلەپ-تەپشىپ تالىقسىپ بارىپ ۇيىقتاپ كەتكەن ەدى.
***
دۋال قاقپاسى باج ەتە قالدى.
- ويبۋ، لاعىنەت اتقىردىڭ مالى تاعى كىرىپ كەتتى-اۋ!
وزەنباي ەكەن. اجەسى دە، ايان دا قىسىلىپ قالدى.
- و، اجەسىنىڭ بالاسى كەپ قالعان با ەي؟ باس-سيراق امان؟
ءداۋ جىگىت بولدىڭ؟.. دۇرىس، دۇرىس... ءداۋ جەردە قىزمەت ىستەپ جاتىرسىڭ؟ دۇرىس... دۇرىس... اجەسى!.. بالاڭ كەپ كوزايىم بوپ جاتقان شىعارسىڭ؟.. دۇرىس، دۇرىس... ونىڭ بەتىن ماي باسىپ كەتكەن ەكەن، بۇعاعى دا تۋىرلاپ تۇر. جۇقا عانا قارا ساتەن سىرما شاپاننىڭ بەلىن بوز بەلبەۋمەن شارت بۋىنىپ الىپتى، يلىگە الماي اياننىڭ قاسىنا زورعا تىزە بۇكتى دە:
- ەح-ح، ەح-ح... دۇرىس، دۇ-دۇرىس... امان بولىڭدار... امان...- دەپ كەۋدەسى كورىكشە جەلپىلدەپ، دەمىگىن باسا الماي ىقىلىق اتتى. - الگى... الگى... ءبىزدىڭ جامان دا تىلەرسەگى تىلتيىپ، بۇرناعى كۇنى كەلدى... ول الگى... شىمكەنتتەگى... پەتونستەتتە ەدى عوي... ءبىر اي ماقتاعا قۋعان با، ۋح!.. ونشاقتى كۇنگە كەلگەن بە، ىزديىپ ءجونىن دە ايتپايدى... وزەنباي الا تاقياسىن توبەسىنە قاراي ىسىردى دا، تەرشىگەن ماڭدايىن بوز بەلبەۋىنىڭ ارتىق شالعايىمەن سۇرتە باستادى. سوسىن ەپتەپ بەلىن بوساتتى. ول ىرعالىپ-جىرعالىپ دەمىگىن باسقانشا ايان تەمەكىسىن تۇتاتىپ، وعان جاقىنداي ءتۇستى.
- ءا، تىلەۋىڭ بەرگىرلەر، نايدى قۇرىقتاي-قۇرىقتاي قىپ سوراسىڭدار، ءا؟ مىنا شىر جۇقتىرماي جۇرگەن دە وسى ناي عوي...
- ءوزىڭ تارتپاعان شىعارسىڭ؟ - دەپ ساكى ۇستىندەگى اياق-تاباقتارىن جيىستىرىپ جاتقان اجەسى بەي-جاي عانا ءبىر ءسوز تاستاپ قويدى.
- ە، ءبىز تارتتىق... تارتتىق تا تاستادىق. بۇگىنگى قاراتاياق بولام با دەگەندەر اۋەلى بار جۇمىستى نايدان باستاپ ءجۇر عوي، - دەپ وزەنباي كەڭك-كەڭك كۇلىپ الدى.
- كۇلەمىز-اۋ...شالىڭنىڭ حالى مىناۋ، ايان. بيىل پەنسياسىنا ىلىگەتىن جىلىم ەدى، التى-اق ايدىڭ كەسىر عىپ تۇرعانى. مەن الپىستامىن دەيمىن. رايسەبەز التى ايىڭ جەتپەيدى دەپ زەرەزەپ. وسى، ءتورتىنشى جىلى-اق تۋعان سياقتى ەدىك، قۇلدى مەنىڭ كىندىگىمدى سولار كەسكەندەي قيقيىپ بولمايدى.
- قۇجاتتا قالاي ەدى؟
- الگى تىلەۋىڭ بەرگىر بايان ءبارىن دە قۇجاتتاپ بەرىپ ەدى. ناتى، بىردەمەسى كەمدەۋ جازىلدى ما؟ سەن الگى كازيتتە ىستەيسىڭ عوي، قولىڭ تيسە سولاردى تەكسەرىپ بەرسەيشى. ءبىزدىڭ جامان وندايعا دا جوق. قۋعان ادامداردىڭ ءبارى دە الىپ جاتىر پەنسياسىن. مەن بولسام، مىناۋ ءبىر جۇرەگى قۇرعىر ءبىر تۇتام جەرگە اتتاتپاي. دوكتىرىنە بارسام تولىقتىق دەي مە، بۇرىن-سوندى تولىقتىق دەگەن سىرقاتتى كىم كورگەن. ايتەۋىر باياننىڭ ارقاسىندا بىردە قىرمان باسىنا، بىردە قويماعا كۇزەتشى بوپ سۇيرەتىلىپ جەڭىل جۇمىستا ءجۇرىپ جاتىرمىن. بيىل قىزىلشا مول، اقى-پۇلى جاقسى، پەنسياعا شىعار الدىندا ەپتەپ باس كورسەتسەڭ كايتەدى دەپ بايان اقىل قوسقان سوڭ ءبىرازدان بەرى سول قىزىلشاسىنا شىعىپ ەم. الگىندە جولدا كەزدەسىپ، ايان كەپ جاتىر، ءبىر سارى تۋشا بار ەدى، سونى سويىپ بەرەتىن دە كىسى جوق، اقىرى ءوڭىڭىز بۇزىلىپ تۇر ەكەن، ءبىزدىڭ ۇيگە بارساڭىز قايتەدى دەگەن سوڭ كوك ەسەكتى تىرپىلداتىپ جەتكەنىم عوي. سىرقات ەكى باستان ەسكى جولداس، انشەيىن سەن كەلدى دەگەسىن شىداپ تۇرا المادىم. ايتپاقشى، اجەسى-اۋ، مالىڭ ورىسكە كەتىپ قالعان جوق پا؟.. وسى كەزدە «موسكۆيچپەن» كۇرەسىننىڭ شاڭىن بۇرق ەتكىزىپ بايان دا ەسىك الدىنا كەپ توقتاي قالدى. قاسىنداعى سەرەيگەن قاراجىگىتتىڭ دۋدار شاشى مەن تاڭقيعان پۇشىق تاناۋىنان ايان شامبايدى تانىدى.
- ە، تىلەرسەگى تىلتيىپ ءبىزدىڭ جامان دا جەتكەن بە، - دەپ وزەنباي شالقايا تۇستى.
- ايان، اس قامدالعانشا تىسقا شىعىپ، ءجۇرىپ قايتساق بولماي ما، - دەدى شامباي وتىرا-وتىرا زەرىكتى مە، الدە سارى تۋشانىڭ كەۋدەسىنە ءمىنىپ اپ: «ءبىزدىڭ جامان، ءبىزدىڭ جامان» -دەپ قاقساپ قويماعان اكەسىنىڭ شىمشىما ءسوزى مەزى قىلدى ما، ايتەۋىر قوپاڭداپ، بۇل جەردە ۇزاق ايالداعىسى كەلمەدى.
- جۇرسەك، ءجۇرىپ قايتالىق.
ەكەۋى اۋلادان شىقتى، ءبىراق ۇزاپ كەتكەن جوق، باقشانى اينالا بەرگەندە:
- وسى جەرگە وتىرساق قايتەدى، - دەدى شامباي. - ارىعىڭ مىناۋ - سىلدىرلاپ جاتقان، تورعايىڭ اناۋ - توبەڭدە شىرىلداعان.
- مەيلى.
ءشوپتىڭ شىعى كەۋىپ، جەر دەگدىپ قالعان ەكەن. قۋراپ كەتسە دە جۋساننىڭ ءيىسى قاشپاعان سياقتى، تاناۋ جارىپ بارادى.
- شىركىن اۋىل دەگەن عاجاپ قوي. ءوزىمىز ساعىنىپ جەتەمىز دە، كەلگەن سايىن ءبىر جاساپ قالامىز، - دەدى شامباي استىنا توسەگەن گازەتكە وتىرىپ جاتىپ.
كۇننىڭ نۇرى كوز جەپ بارادى، جىلۋىنان كورى اق شاعىرماق ساۋلەسى وتكىر ءتارىزدى. سوناۋ اسپاندا تىمىق اۋانى قاق جارىپ قوس كەپتەر ويناپ ءجۇر. ونان تومەنىرەك تىك شانشىلعان اۋىل ۇيلەرىنىڭ كوك تۇتىندەرى: كوك تۇتىندەر، بوز تۇتىندەر، قارا قوشقىل تۇتىندەر، سارعىش تۇتىندەر... نبىر ءۇيدىڭ اسى موسىعا جاڭا جەتىپ، ەكىنشى ءۇيدىڭ اسى ەندى قايناپ، ءۇشىنشى ۇيدە داستارقانعا كەپ قالعانعا ۇقسايدى. ءتىپتى ءار ءتۇتىننىڭ ءيىسى دە بولەك سياقتى؛ ۇيىتىلگەن قۇيقا، شىجعىرىلعان پياز، قۋىرىلعان جۇگەرى... مۇمكىن بۇل اياننىڭ ىشتەي جورىعانى شىعار، مۇمكىن سولاي دا بولار. ول ءۇي جاققا بۇرىلىپ كوز تاستاپ قويدى.
- اسىقپا، اجەم باستى جاڭا ءۇيىتىپ جاتىر، - دەدى شامباي. - شىركىن، اۋىل دەگەن عاجاپ قوي. جۇگەرىسىن جيناپ اكەتكەن سارعىش دالانىڭ سوناۋ تۇكپىرىنەن ار-ار ەتكەن تراكتوردىڭ داۋىسى ەستىلەدى. وعان اۋىل ورتاسىنان الدە ءبىر ەسەك قوسىلىپ شىعا كەلدى. قوراز دا قالىسپاي جاتىر. شامباي وڭ قالتاسىنان ءبىر شولمەك «قازاقستان» شارابىن، سول قالتاسىنان ريۋمكا سۋىرىپ الدى.
- مىناعان قالاي قارايسىڭ؟ ارينە، «حۆانچكاريگە» جەتپەيدى، دەگەنمەن ەپتەپ ءدامىن الۋعا بولادى. اعاش باسىنان ارىقتاعى سۋعا شىلپ-شىلپ جاپىراق ۇشىپ ءتۇسىپ جاتىر. ايان ريۋمكاداعى شاراپتى سارىقتى دا قالتىراي قاشىپ بارا جاتقان جاپىراقتى كوزىمەن قۋالاپ وتىرىپ قالدى.
- ايان، مەن ساعان ەكى-ءۇش ولەڭ وقىپ بەرەيىنشى. سەن تەك سىنىڭدى ايت.
- مەيلى.
شامباي ءتوس قالتاسىنان بلوكنوتىن سۋىرىپ الدى.
- اۋىلىم مەنىڭ شالعايدا،
سالەم ايتىپ بارعاي دا.
اقشا سالىپ جىبەرسىن،
كەشىكتىرمەي ءار ايدا.
- بولدى ما؟
- جوق، ءالى بار عوي.
- ەندەشە سەن مىناعان قالاي قارايسىن:
اۋلىڭ سەنىڭ قىردا ەدى
شاي كويلەگىڭ بۇرمەلى
ايتارىڭدى ايتىپ قال
وتىرمىن قالقام جۇرگەلى.
- قارا ولەڭنىڭ ىرعاعى دەيسىڭ عوي.
- جوق، ءاشيىن ەسىمە تۇسكەسىن ايتىپ وتىرمىن دا.
شىنىندا ونىڭ ەسىنە كەزدەيسوق ورالعانى راس ەدى، تىپتەن دە شامبايعا جاۋاپ ىزدەيمىن دەپ ويلاعان جوق-تى. ءبىراق، تىلەسە دە، تىلەمەسە دە سولاي بوپ شىقتى. باسقا نە دەسىن، ونسىز دا كلاسسيكتەردىڭ ەگىنىنە تۇسەيىن دەپ وتىرعان شامباي ەمەس، سوناۋ دۇنيەجۇزىلىك شەبەرلىكتىڭ ءورىسىن شارلاتىپ، پوەزيانىڭ تورىنە سۇيرەپ قايتسىن. اياننىڭ ەسىنە استانادا قالعان بوتا تىرسەك كوپ زامانداستارى ءتۇستى. «كوبىنىڭ قۇيرىعى ءبىر تۇتام. شامبايشىلايتىندار كوپ ەكەن-اۋ. اسىل دەپ جۇرگەندەرىنىڭ تالايى-اق ارزان بوزدەن اسپايدى. مەشەلدەرى!...ادەبيەتتىڭ مەشەلدەرى!.. سۋ ءىشىپ، سۋ قۇسقان كوك قارىندار!.. پۋشكين، ەسەنين، ماياكوۆسكيي، پاستەرناك... وسىلاردىڭ ءبارىن جاتقا سوعىپ تۇرىپ، ارتىنان «اۋلىم مەنىڭ شالعايدا« دەپ ماڭىراپ شىعا كەلەتىنىن قايتەرسىڭ». «وسى مەن نەسىنە، كىمگە قازىمىرلانىپ وتىرمىن» - دەپ تىم شالعايعا شىعىپ كەتكەن وي تىزگىنىن جيىپ العىسى كەلدى. ءبىراق، ءبىر جەتەلەپ جونەلگەن وي تۇڭعيىعى ونى قايتىپ شامبايدىڭ قاسىنا ماڭايلاتپاي، باياعىدا ءبىر ءوتتى-كەتتى قيقىلداسقان كوپ تالاستىڭ ورتاسىنا سۇيرەپ سالا بەردى. جۇرەگى اينىدى. ءوزى تۋرالى سان جۇرنالدىڭ پۇشپاعىندا باسىلعان سان ماقالا. «ايان سىنشى بولىپ ەمەس، سىنالىپ اتاعى شىقتى» - دەيتىن دوستار ءازىلى. بىلگەن قۇلدا جازىق جوق، بىلمەگەننىڭ توبەسىن تەسىپ قۇيامىسىڭ. «وسى جۇرت نيەت پەن قاسكويلەكتى اجىراتپاي بارا ما، ءتاڭىرىم-اۋ؟.. ءتۇ-ۋ، قايداعى جوق ساپ ەتە قالادى ەكەن ادامنىڭ ەسىنە! قاشىپ شىققان جوق پا ەدىم سودان...»
شىنىندا دا ول قاشىپ شىعىپ ەدى. جالتارىپ ەمەس، جان قيناپ شىققان-دى. تىزىلداپ شىققان بولاتىن. قاي جينالىس؟ قاي تالاس؟ جيىن-تالاس از با. مامىلەسى بولماعان سوڭ ازى نە، كوبى نە. كوپ سورعان سيگارەتتەن كەيىنگى وزەگىڭدى قاپقان كەرمەك تۇتىندەي كوكىرەگىڭنىڭ باسىنا قورعاسىن قۇيىپ قايتاسىڭ. جەمساۋىڭدى جەلگە تولتىرش... نەمەسە كەرىسىنشە. قۇر سۇلدەرىڭ، قۋىس كەۋدەڭ قايتادى. بوس... زايا... كەيدە وعان دۇنيەنىڭ ءبارى بوس سياقتى كورىنەتىن. مۇندايدا بىرەۋتە ۇرىنۋدى، ءيا بولماسا بىرەۋدىڭ ءوزىن مەس قىپ ساباپ كەتكەنىن قالاۋشى ەدى. قان جوسا قىپ!.. سونسوڭ سۇربويداقتىڭ سوپايعان جالعىز بولمەسى، جالعىز توسەك، جالعىز ستول، جالعىز ءوزى. ول ىلعي دا بەزبەن باسىندا جالعىز قالا بەرەتىن... ول ىلعي دا جالعىزدىعىن ۇمىتۋ ءۇشىن اۋىلىن، اجەسىن ەسىنە الاتىن. الىستا قالعان اۋىلى، الىستا قالعان اجەسى، الىستا قالعان بالالىعى... ءبارى، ءبارى ساعىنىشتاي كوز الدىنان ەلەستەپ وتپەۋشى مە ەدى. ءتىپتى اشتىعى دا، توقتىعى دا، قىلاياعى قايماعىنان ايىرىلعان كوكشىل ءسۇت، كوك ەسىك، كوك توبەت يتكە دەيىن ساعىنىش، راقات... «شىركىن اجەڭنىڭ ارقاسىندا ۋايىم-قايعىسىز سالاقتاپ جۇرە بەرەتىن ەسسىز بالالىققا نە جەتسىن». ءدال وسى جولى الاتاۋدىڭ بوكتەرىندەگى سىقيعان ءساندى دەمالىس ءۇيىن تاستاپ، سول ءبىر جالعىزدىعىن ۇمىتۋ ءۇشىن اۋلىنا، اجەسىنە اسىققانى شە...
- ءوي، تۇقىمىڭ وسكىر، سۇيرەتىلمەي تەزىرەك ءجۇرشى بىلاي!..
ول الدەقايدان ەستىلگەن اجەسىنىڭ داۋىسىنا ەلەڭدەپ قالدى.
- سەن مىنانى تىڭداپ جىبەرشى...
- شولاقتامنىڭ قاسىندا شولاق وزەن
شولاق وزەن باسىنان قىزدى كورەم،
قىزدى كورىپ قايتەيىن، ەسەك دامە،
بۇيىرماسىن وزىمە ىشتەي سەزەم.
«...الگى ءبىر ۇرپەك باس سارى قىز جەتتى مە ەكەن اۋىلىنا؟ جەتپەگەندە شە؟ جول بويى اۋزىنان اناسىن تاستاماپ ەدى. ول دا ەندىگى اناسىن ايمالاپ جاتقان شىعار. الدە جىگىت قۇشاعىندا... « شامباي شولاقتامدى اينالىپ، قوزى-لاق، ەسەگىمەن قورازىن دا قالدىرعان جوق. اۋىل ۇيلەرىنىڭ ءتۇتىنى بىرتە-بىرتە سۇيىلىپ بارادى، تۇس-تۇستان ارقىراپ ەسەكتەر ايقايلاي باستادى. تالتۇستىڭ شاماسى-اۋ تەگى. تۋ سىرتتارىنان سىرپ-سىرپ ەتكەن كەبىس داۋىسى ەستىلدى دە ءبىر نارسە كۇرس ەتە قالدى.
- ءۇه!.. قۇلىنشاقتارىم-اۋ، دالادا نەعىپ وتىرسىڭدار؟ - ايان اجەسىنىڭ قاي جاقتان شىققانىن بىلمەي قالدى. تەڭكيگەن ءبىر ارقا شىرپىسى بار، ساماي شاشى قوبىراپ، كيمەشەگىنەن شىعىپ كەتىپتى؛ ساماي شاشى كيمەشەگىنەن دە اق بوپ كورىندى.
- اجە، كامپيت، - دەپ ماسقار اۋزىن تىرجيتتى.
- ءاي،قۇداي-اي، جاربيىپ وسى دا قالماي!.. ادامنىڭ اياعىن تۇساپ...
- اجەم دە قىزىق، وتىن جەتپەي جاتقانداي، - دەدى شامباي كوستيۋمىنىڭ ەتەگىمەن شاراپ شولمەگىن بۇركەپ جاتىپ.
- وتىن جەتەدى-اۋ، ءبىراق سونى جارىپ قوياتىن بايان با.
كەلىن بولسا كۇنى بويى مەكتەپتەن شىعا المايدى... تۇرىڭنەن اينالدىم، قوتاناياعىم-اي، الماتىڭا الىپ كەتەتىن ءبىر جىلىك ەت ىستاي سالايىن دەسەم. قي ءتۇتىنىنىڭ ءيسى جامان... - دەپ اجەسى ايانعا بۇرىلىپ، ەمىرەنىپ قويدى. - قوي، ويباي، سەندەردىڭ قارىندارىڭ اشقان شىعار. اجەسى تاعى دا ورنىنان قوزعالا باستادى. ايان اتىپ تۇرىپ وتىنعا جارماسىپ ەدى:
- ويبۋ، كوستومىڭ ءبۇلىنىپ قالادى، قۇلىنىم. تۋ سوناۋ ءيت ولگەن جەردەن اكەلگەندە، ەندى قارعا ادىم جەرگە جەتكىزە المايدى دەيمىسىڭ، - دەپ ءجىپتىڭ ۇشىن بەرمەي قويدى. - تەك ارقالاتىپ جىبەرسەڭدەر بولدى، مىنەۋ قولتىرماشىم قىسقا بوپ قولتىعىما باتقانى. ايتپەسە...
- اجە، مەن-اق اپارىپ تاستايىنشى.
- جو-جوق، قۇلىنىم، ءبىر كەلگەندە ساعان وتىن ارقالاتقانشا... كاستومىڭ ءبۇلىنىپ قالادى، قۇلىنىم. اينالدىم، ساداعاڭ كەتەيىن!..
ايان جىگىجاپار بولسا دا اجەسى كونبەستەن وتىندى ءوزى ارقالاپ كەتتى.
- شىركىن، اۋىل دەگەن عاجاپ قوي!.. - دەدى شامباي. لىقىلداتىپ ريۋمقالارعا شاراپ قۇيىپ جاتىر ەكەن. - كەل،سول اۋىل-ايماقتىڭ اماڭدىعى ءۇشىن تارتىپ جىبەرەيىكشى.
ءبىراق اياننىڭ شاراپقا تابەتى تارتپاي قالدى. ونىڭ كوزى دە، كوڭىلى دە كەبىسىن سىرپ-سىرپ سۇيرەتىپ، وتىن ارقالاپ بارا جاتقان اجەسىندە ەدى؛ ءبىر قولى جىپتە، ءبىر قولىن شوبەرەسىنە بەرىپ، بەلى اسپانعا شىعىپ سىزىپ بارادى. اجەسى يىعىنا تامان وتىندى ءاربىر تولعاعان سايىن اياننىڭ قابىرعاسىنا باتقانداي ىڭعايسىزدانا بەردى. ءارى قاسىنداعى شامبايدان دا قىسىلىپ وتىر. شاراپتان با، قىسىلعاننان با، بەتى دۋىلداپ، قۇلاق-شەكەسىنە دەيىن كۇيىپ كەتتى. ول تاعى دا ءوزىن الدەكىمنىڭ مەس قىپ تەپكىلەگەنىن قالاپ وتىر ەدى.
- شىركىن، اۋىل دەگەن عاجاپ قوي! - دەدى شامباي. ول قاراپ وتىرىپ، شامبايعا تيىسكىسى كەلدى. قۇلاعىندا سىرپ-سىرپ سۇيرەتىلگەن گالوش داۋىسى. اجەسى اۋلاعا كىرىپ جوق بولدى. وتىن كۇرس ەتە قالدى. اجەسىنىڭ «ۇه» دەگەنىن ەستىمەسە دە سەزىپ وتىر.
- ءدا، بالالىق تا ءبىر قىزىق داۋرەن عوي. وسى ارىقتىڭ بويىندا مەنى تەمپىلدەتىپ ساباعانىڭ ەسىڭدە مە؟..
«...ەندى سەن ساباسايشى مەنى. ساباساي، ءيتتىڭ كۇشىگى!»
- نەگە ۇندەمەيسىڭ ەي؟ جاڭاعى مەنىڭ شاتپاقتارىما نە ايتارىڭدى بىلمەي قىسىلىپ وتىرمىسىڭ؟ تاستا! سەن شىنىمەن ولەڭ جازادى دەپ قالدىڭ با مەنى؟ ماعان اقىندىقتى كىم بەرسىن؟ ءبارى دە قالجىڭ، ويىن عوي. اشەيىن سەنى اشۋلاندىرايىن دەگەنىم دە. سەنىڭ اشۋلانعانىڭدى ۇناتام... كەل!.. ەكەۋى بوتەلكەنى توڭكەرىپ الدى. اياننىڭ ونسىز دا جۇقا ماڭدايىنىڭ كۇرە تامىرلارى بادىرايىپ، بەت-اۋزى ورتتەي بوپ قىزارىپ كەتتى. ول بوس شيشانى لاقتىرۋعا ىڭعايلانا بەرىپ ەدى، شامباي قولىن قاعىپ قالدى.
- لاقتىرما. لاقتىرىپ قايتەسىڭ، قويا سال بىلاي، ءبىر بوقمۇرىنعا ءبىر ءجۇز گرام كونفەت بولسىن دا.
- تاستا، ءوزى بوتەلكە تەرىپ وسكەندەي!
- ايتىپسىڭ! بىزگە بوتەلكە بەرەتىن دە ەشكىم بولعان جوق.
شامباي اياننىڭ قولىنان بوتەلكەنى جۇلىپ الدى دا اعاش تۇبىنە سۇيەي سالدى. ءبىراز ۇنسىزدىك ءوتتى. ءبىرىنىڭ بەتىنە ءبىرى قاراعان جوق. ءبىراق، ءبىرىنىڭ ويىن ەكىنشىسى اينا قاتەسىز ءتۇسىنىپ وتىر. ءتىپتى نە ايتاتىندارىن دا بىلەدى.
- ديسسەرتاسيا نە بولىپ جاتىر؟ - دەپ الدىمەن شامباي ءتىل قاتتى. - اياقتادىڭ با؟
- بىتپەي جاتىر. مويىن جار بەرمەيدى. كوڭىل دە جوق.
- ماقالالارىڭدى وقىدىم. ءبارىن وقىدىم. ۇنادى ماعان. نيەتىڭ دۇرىس، ەرتە مە، كەش پە، ول ماسەلەنىڭ كوتەرىلەتىنى حاق ەدى. ءبىراق، ەكى اياعىڭ سالبىراپ اسپاندا ءجۇرسىڭ. ءالى ادەبيەتىمىزدىڭ ومىرلىك قاجەتتىلىگىنە كىرگەن جوقسىڭ. اسپانداعىنى قارماپ جەرگە قوندىرماستان بۇرىن، اڭگىمەنى «اۋىلىم مەنىڭ شالعايدادان» باستاعايسىڭ. مىنا شامبايشىلاعانداردى سىناۋدان باستاۋ كەرەك. شامبايدىڭ كوزى سوندا عانا جەتەدى. ءبىراق، كەيىنگى كەزدە ۇندەمەي كەتتىڭ. ماعان ۇندەمەگەنىڭ ۇنامادى. «...ساباي ءتۇس. ساباي ءتۇس ءيتتىڭ كۇشىگى!..» ماناعىداي ەمەس، شاراپتىڭ اسەرى مە، اڭگىمەنىڭ اسەرى مە اياننىڭ كوڭىلى كوتەرىلىپ، ءىشى جىلىپ قالدى. ءوزىنىڭ دە سويلەگىسى كەلدى. ءبىراق، بىرەۋ اڭگىمەگە كىرىسكەندە جاعالاسپايتىن ادەتى. «ساباي ءتۇس. ۇنايسىڭ، ءيتتىڭ كۇشىگى. ماعان ۇرگەندەردى جاقسى كورەم».
- مەن سەنى بالاعاتتاپ تىقسىرايىن دەپ وتىرعام جوق، شىنىمدى ايتىپ وتىرمىن.
- ۇنايسىڭ، ءيتتىڭ كۇشىگى. بەكەرگە ۇيالاس بولعان جوقپىز عوي، - دەپ ايان ىرجالاقتاپ شامبايدىڭ ارقاسىنان قاقتى.
****
تىرس-تىرس جاڭبىر سەبەلەپ تۇر. ۇيتقي سوققان جەلەمىك اۋلا ىشىنە سارى جاپىراقتى تاپتىشتەپ وتىرىپ توسەپ تاستاپتى. تەك باياننىڭ كەرزى ەتىگىنىڭ بىلشيىپ تۇسكەن ءىزى عانا قاراۋىتادى.
- اۋىل دەگەن عاجاپ قوي! - دەدى شامباي.
- ءاۋ، اجە، ىرىلداتپاي مىناۋ يتتىڭ بالالارىن الىپ كەتشى! - دەپ بايان كوك «موسكۆيچتىڭ» قاقپاعىن اشا بەرىپ ايقاي سالدى. اجەسى جۇگىرىپ شىعا قويمادى، جاۋاپسىز دا قالعان جوق.
- بىردەمەڭدى جەپ قويا ما؟ بۇيىدەي تيىسەتىنىڭ نە بالالارعا! ازابىن سەن تارتىپ وتىرعانداي؟! اجە سوزىنە ارقالانعان بالالار ەندى شۇيىركەلەسىپ ماشينانىڭ ىشىنە كىرىپ الدى. بايان ۇندەگەن جوق، باسىن قاقپاقتىڭ استىنا تىعىپ جىبەرىپ ماشينانىڭ مايتامىزعىشىن پىسپەكتەپ جاتىر. كەيىنگى كەزدە عانا شاربىلانا باستاعان قوزى قارىنى رادياتورعا كەپتەلىپ قاپتى. بولىمشەگە مەڭگەرۋشى بولعاننان بەرى جيناعان قورى.
- بۇل دا ءبىر كولىك، - دەپ شامباي ماشينانىڭ دوڭگەلەگىن تەۋىپ-تەۋىپ جىبەردى. - ءبىزدىڭ شالدىڭ دا موسكۆيچتىك جيعان-تەرگەنى بار ەكەن. الساق قايتەدى دەپ قىت-قىتتاپ بولمايدى.
- اقىلىمدى الساڭ «موسكۆيچكە» جولاما. ونان دا كوك ەسەكتىڭ ءوزى ارتىق. - باياننىڭ داۋىسى قاقپاقتىڭ استىنان كۇڭگىرلەپ شىقتى. - سىرت تۇرقى ناشار. سىرىڭكەنىڭ شىرپىسىمەن ءتۇرتىپ قالساڭ تەسىپ شىعادى. بيىلشا مىنسەم، كەلەسى جىلى مەن دە ايانعا وتكىزەم عوي.
- ماشينانى قايتەيىن، شال-كەمپىردىڭ تىرنەكتەگەن تيىن-تەبەنىنە ماسىل بوپ... دۇنيە دەگەن شوپكە تۇرعان شىق، قازىر بار، قازىر جوق، - دەدى شامباي.
- دۇپ-دۇرىس! - بايان جەرگە ءتۇسىپ، قولىنىڭ مايىن شوقپىتقا سۇرتە باستادى.
شارۋا، دۇنيە دەگەندى ءومىرى پارىق قىلمايتىن ايان ولاردىڭ اڭگىمەسىنە ارالاسقان جوق. ونىڭ بار ەسىل-دەرتى مىناۋ جۇرەيىن دەپ تۇرعان جول ازابى. تاس جولعا دەيىن بايان مەن شامىل شىعارىپ سالادى عوي، ارجاعى شۇبىرىپ جاتقان اۆتوبۋس. ءتىپتى، بۇل دا ەمەس، ونىڭ بار قيماي تۇرعانى دا، قينالىپ تۇرعانى دا اجەسى.
بۇگىن تاڭنان قۇبىلىپ تۇرعان كۇزدىڭ قۇبىلمالى رايىنداي ءدال كەتەر ساتتە ونىڭ دا كوڭىلىن قوڭىر سالقىن مۇڭ تورلادى. ارسالاڭداپ كەلگەنى، ءۇش-ءتورت كۇن بويعى جىرقىڭ-جىرقىڭ كۇلكى مەن كۇندىز-تۇنگى ءىشىم-جەم - ءبارى دە ەرىككەننىڭ زايا تىرلىگىندەي بوپ كورىندى. «وتىزعا كەلدىك، ءىس قايدا، تىندىرىم قايدا! ءبارى بوس دالاڭباي. پەندەگە پايداڭ جوق، ءتىپتى تىم قۇرىسا اناۋ اجەڭدى...»
- اجە، الماتىعا بارامىسىڭ؟ - دەگەندى ەرتەڭگىلىك.
- ويبۋ، قۇلىنىم، مەن كەتكەن سوڭ مىناۋ بوقتاشاقتاردىڭ ءبارى قىرىلادى عوي. تاستاپ-اق جۇرە بەرەر ەدىم، قايتەيىن،- دەپ بايان مەن كەلىنىنە شاعىنا قاراپ ەدى.
جەڭگەسى الۋا ساباعىنا كەتەردە قوشتاسىپ تۇرىپ:
- ءاي، قاينىم، ءبۇتىن دۇنيەنى بۇلدىرمەي جايىڭا كەت. اجە بىزگە دە كەرەك، - دەپ قالجىڭ-شىنى ارالاس بولسا دا كوڭىلىندەگىسىن ايتىپ سالعان...
جاۋىن تامشىلارى بارعان سايىن سىركىرەپ، اياعى اق تۇمانعا اينالىپ كەتتى. يەك استىنان باستالاتىن سارى دالانىڭ بەتىندەگى ۇرىككەن مالداي ۇرپيگەن شانجاۋ-شانجاۋ، شوق-شوق شىلىكتەر، قارا ماقپال اڭىزدا بۇلكىلدەگەن تراكتورلار دا اندا-ساندا ءبىر قىلاڭ ەتىپ كوزدەن تاسالانىپ بارادى. سارى دالادا جەل بار. سارى دالا ىعىپ بارا جاتقان ءتارىزدى. باقشا سىرتىنان ەسەك اقىردى. توبەدەن كۇركىرەگەن ۇشاقتىڭ داۋسى ەستىلدى.
- ال ەندى جۇردىك - دەگەن باياننىڭ داۋىسىنان ايان سەلك ەتتى. - ءوي، وڭشەڭ شيەبورىلەر! ءايدا، مارش! اجەلەرىڭە كەتىڭدەر! الدىندا يرەلەڭدەگەن جول جاتىر. ارتىندا قاراۋىتىپ اۋىل قالىپ بارادى. نەمەرەلەرىنىڭ ءبىرىن ارقالاپ، ءبىرىن جەتەلەگەن قارت اجەسىنىڭ كۇرەسىن ۇستىندەگى نوبايى قارا نوقاتتاي-اق بوپ كورىندى.
- شىركىن، اۋىل دەگەن عاجاپ قوي، - دەدى شامباي.
ماشينا شايقاپ-شايقاپ جىبەردى دە، ول اجەسىنەن كوز جازىپ قالدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن اۋىل مەن ايان كوڭىلىن ماتاپ كەلە جاتقان الدەبىر دانەكەر ءۇزىلىپ كەتكەندەي بولدى.
- سايتان العىر، جول جامان، - دەپ قينالدى بايان.
.ءتايىرى، جول دا ءسوز بوپ پا؟! جولدىڭ وڭايى بولۋشى ما ەدى. ازامات قايدا جۇرمەيدى، ازامات جولى قايدا تۇسپەيدى. تەك ازامات بولساڭ بوپتى دا. انشەيىن، اجەسىنىڭ ارتتا قالىپ بارا جاتقانى دا... ايتپەسە، جۇرە بىلگەن اياققا جول دا ءسوز بە ەكەن، ءتايىرى...
1964 جىل
