سافۋان شايمەردەن. «اۆتوگراف» - اڭگىمە

جۇمىس اياعىندا ۇيگە كەلىپ ءبىلدىم: پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتىڭ ستۋدەنتتەرى تەلەفون شىلدىرلاتىپ، كەزدەسۋگە شاقىرىپتى. ۋاقىتى سونشالىقتى تىعىز. ال تاقىرىبى بولسا بەيمالىم: ءۇي ءىشى سۇراماعان، شاقىرۋشىلار ايتپاعان. ويلاپ-ويلاپ، بارعاندى ءجون كوردىم: تىم بولماسا جۇرت ايتقاندى تىڭداپ قايتقان دا تەرىس بولمايدى عوي. 

جەتكەن حاباردىڭ شالاعايلىعى سوندايلىق، مەن، ءتىپتى، كەشىگىپ قالىپپىن. زال لىق تولى. مىنبەدە ءبىر شيكىل سارى سويلەپ تۇر. شەشەن ءسوزىن بولمەيىن دەپ كىرەبەرىسكە وتىرا سالىپ ەدىم:

- تورگە، - دەگەن داۋىستار شىقتى. جۇرت دۇرلىگە قول سوعا باستادى. امال جوق، ىلگەرى وتۋگە تۋرا كەلدى. كورسەتكەن ورىنعا جايعاسقان سوڭ بايقادىم، ستول باسىندا مەن تانيتىن بىرەر ادام بار ەكەن: قوڭقاق مۇرىن، قۇباشا-اقىن. ودان ءارى وتىرعان جالپاق بەت قارا - سىنشى.

شيكىل سارى ءسوزىن ىلگەرى جالعادى.

- ءبىز سەندەردەي كەزىمىزدە ەسەپ دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن ەدىك. نە ىستەسەك تە، مەملەكەت قامىن ويلايتىنبىز. ال بۇگىنگى جاستاردىڭ پسيحولوگياسى مۇلدە باسقا. ولار ەسەپكە جۇيرىك. جوعارى وقۋعا تۇسەردىڭ وزىندە دە مەملەكەتكە ەمەس، وزىنە پايدا تۇسىرەر ماماندىقتى تاڭدايدى. ماسەلەن، زووۆەت ينستيتۋتتا وقىپ جاتقانداردىڭ قايسى ءبىرى مال باعۋدى جاقسى كورەدى دەيسىڭ. سوندا دا زووتەحنيك، ۆەتەرينارلىق دارىگەر بولىپ شىقپاقشى. سەبەبى، ولار مالدىڭ ءوزىن جەك كورسە دە، ءسۇتىن جەك كورمەيدى.

كەش كەلىپ، ەشتەڭە تۇسىنبەگەندىگىم بە، الدە وسىنشا جابىرلەيتىندەي قازىرگى جاستاردىڭ، ونىڭ ىشىندە زووۆەت ينستيتۋتتا وقىپ جۇرگەندەردىڭ نە جازىعى بار دەدىم بە، ايتەۋىر:

- مىناۋ نە ايتىپ تۇر؟ - دەپ وڭ جاعىمدا وتىرعان كوزىلدىرىكتى جىگىتكە بۇرىلدىم.

- بۇل كىسى وسى ينستيتۋتتىڭ مۇعالىمى. ۇستاز بولعان سوڭ، نە ايتسا دا ەركى بار عوي.

مەن ەندى مىنا جيىن ماقساتىن انىقتاپ العىم كەلدى:

- بۇل جيىن نەنىڭ قۇرمەتى؟

- ە، ەستىمەگەن ەكەنسىز عوي. ستۋدەنتتەردىڭ ويلاپ شىعارىپ جۇرگەنى. كەزدەسۋ تاقىرىبى - «وتكەن ومىرىڭدەگى ەستە قالعان ءبىر وقيعا».

- بالالار شىنىندا دا قۋ ەكەن. اڭقاۋ اعالارىن مىنبەگە شىعارىپ الىپ، اۋزىنا كەلگەنىن سويلەتپەك قوي،- دەپ ارىرەكتە وتىرعان ءبىر جىگىت انا مىنبەدەگى شيكىل سارىنى يەگىمەن نۇسقاپ مىرس ەتتى.

مەن ويلانىپ قالدىم. شىنىن ايتۋ كەرەك، سونداي تابىلعان تاقىرىپ. ءوز ومىرىڭدەگى تاعىدىم بولارلىق ءبىر وقيعانى ەسىڭە الىپ، جاقسى جاندار تۋرالى ايتىپ بەرسەڭ، جاستارعا ونەگە، ال وزىڭە جان ءلاززاتىن اكەلەر ەدى عوي.

ال سوندا مىنا وقىس ساۋالعا نە دەپ جاۋاپ بەرمەك كەرەك؟ باسىڭنان وتكەن كوپ وقيعالاردىڭ قايسىسى ءماندى؟ قايسىسى بۇگىنگى جاسقا اسەر ەتپەك؟ جوپپەلدەمەدە سولاردىڭ ىشىنەن نەنى دارالاپ ايتقان ءجون بولماق؟

مەن وسىنداي ءبىر ساۋالدار قويىپ، ازاپقا ءتۇسىپ وتىرعاندا:

- ەسەپ قۋماڭدار، بالالار!- دەپ الگى شيكىل سارى مىنبەدەن ءتۇستى.

زال تىم-تىرىس. قول سوققان ءبىر پەندە جوق. ەندى مىنبەگە قوڭقاق مۇرىن قۇباشا اقىن كوتەرىلدى.

رەنىشتى زالدىڭ كوڭىلىن كوتەرەيىن دەدى مە، جاسىندا ءوزى عاشىق بولعان ءبىر قىز تۋرالى ايتتى. ۇزىن ءسوزدىڭ ۇرعاسىنان تۇسىنگەنىم: بۇل قىزدى شىن سۇيگەن ەكەن دە، قىز بايعۇس مۇنىڭ سەزىمىن تۇسىنە الماعان.

- قىز بالالار، ماحابباتتى قادىرلەي بىلىڭدەر! - دەپ توقتادى قۇباشا اقىن.

ءۇشىنشى بولىپ مىنبەگە سىنشى كوتەرىلدى.

- مىنا ءبىر جاس اقىن دالا تۋرالى ولەڭ جازعان ەكەن. ولەڭىندە قالا تىنىسىنىڭ تارلىعىن، شۋىلىنىڭ كوپتىگىن ايتا كەلىپ، كوسىلىپ جاتقان كەڭ دالانى اڭسايدى ەكەن. بۇل نە، جولداستار؟- دەپ سىنشى اسا ءبىر ءماندى كىدىرىس جاسادى. سودان كەيىن ءوز سۇراعىنا ءوزى جاۋاپ بەرىپ، سويلەپ كەتتى.- بۇل - اتام زاماننان بەرى سىن ءمانسۇق ەتىپ كەلە جاتقان، ءوزىمىز دە تالاي-تالاي ولتىرە سىناپ كەلە جاتقان ەسكىنى كوكسەۋ. كوزىلدىرىكتى جىگىت ادەبيەت تاريحىنان مول حاباردار ادام ەكەن.

- مىنا جارىقتىق بۇرىنعى كيتىڭىنەن ءالى تانباپتى عوي، - دەپ قالدى .

- كيتىڭى ەمەس، كۇرزىسى عوي،- دەپ ارىرەكتە وتىرعان جىگىت تاعى سوزگە ارالاستى.

زالدان دا شۋ شىقتى.

- ءسىز ايتىپ وتىرعان جاس اقىن سوعىستان كەيىن تۋعان جىگىت. ولاي بولسا، ونىڭ كوكسەپ وتىرعان «ەسكىسى» ەلۋىنشى، الپىسىنشى جىلدار بولىپ شىعادى. وندا قانداي پاتريارحالدىق بار؟! بۇل جيىنداعى اڭگىمە تاقىرىبى مۇلدە بولەك... ودان دا ءسىز ءوز باسىڭىزدان اڭگىمە قوزعاڭىز.

مەن ءالى وي جەتەگىندەمىن: زالدا ورەندەي جاستار وتىر. بۇگىنگى ستۋدەنتتەر. ەرتەڭگى مۇعالىم-ۇستازدار. ال وسى مۇعالىم-ۇستاز بەن شاكىرت ارا قاتىناسى قانداي بولماق؟

ۇستاز ۇستازدىعىن ساتىپ، جاسىنىڭ ۇلكەندىگىن بۇلداپ، كەز كەلگەن جەردە ورىندى-ورىنسىز اقىل ايتا بەرسە، ونداي ۇستازدا نە قۇن بار؟ وسى ويدىڭ ۇشى مەنى جەتەلەپ وتىرىپ الىستا قالعان بالالىق شاعىما، مەن وقىعان ورتا مەكتەپكە، ونداعى ءبىر عازيز مۇعالىم-ۇستازىما الىپ باردى.

...ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز وتىز سەگىزىنشى جىلدىڭ كۇزى ەدى. مەن وندا ءتورت كلاستىق اۋىل مەكتەبىن ءبىتىرىپ، كورشىمىزدە جيىرما شاقىرىم جەردەگى مايبالىق ورتا مەكتەبىنىڭ بەسىنشى كلاسىنا كەلىپ تۇسكەن بولاتىنمىن. ىلگەرى كلاستا وقيتىن بالالاردان بىلگەنىم: مەكتەپتىڭ بۇرىنعى شالا ساۋاتتى مۇعالىمدەرى كەتىپتى دە، ولاردىڭ ورنىنا جوعارى وقۋ ورنىن بيىل بىتىرگەن كىلەڭ جاستار كەلگەن. ءبارى دە ىعاي مەن سىعاي.

وقۋ باستالىسىمەن-اق بۇل پىكىردىڭ دۇرىستىعىنا مەنىڭ كوزىم جەتتى. تارامىس دەنەلى، ۇزىن بويلى قارا كىسى ەشمۇحامبەتوۆ كارىم - مەكتەپ ديرەكتورى. ول ماعان ءتىپتى ءوزىنىڭ سۇستى قياپاتىمەن، ماڭعاز، پاڭدىعىمەن الدە ءبىر ساۋەگەي اقساقال-پاتريارح سەكىلدى بولىپ كورىنەتىن ەدى.

جاس مۇعالىمدەردىڭ ىشىنەن كوز الدىمداعىسى - تارعىل بەت، كەسىك مۇرىن، الاسا بويلى مۇعالىم - عازەز ابىشەۆ. ادەبيەت پانىنەن ساباق بەرەتىن. مىنەزگە باي، كىشىپەيىل، نە ايتسا دا «بۇل نە زات؟» دەپ تۇراتىن كىسى. بالالارعا ۇرىسپايتىن. سويتسە دە ساباعىن دەمىمىزدى ىشىمىزدەن الىپ، تىنىش وتىرىپ تىڭدايتىن ەدىك. ءوزى ولەڭ جازاتىن. ولەڭ جازاتىن بالالاردى توڭىرەگىنە جيناپ، قاناتى قاتپاعان جاستار شىعارمالارىن جالىقپاي وقىپ، جوندەيتىن. ءتىپتى كەيبىر شۋماقتاردى جانىنان قوسىپ، نەگە، قالاي وڭدەپ، وزگەرتكەن سەبەپتەرىن دە تاپتىشتەپ تۇسىندىرەتىن-دى.

ال ماتەماتيكا پانىنەن ساباق بەرەتىن اققۇبا جىگىت - شياپ سادىقوۆتىڭ ءجونى مۇلدە بولەك.

ەشمۇحامبەتوۆ ديرەكتوردى ايىندا-جىلىندا ءبىر كورسەك، عازەز ۇنەمى قاسىمىزدا بولاتىن. شياپ تا مەكتەپتىڭ وقۋ جاعىن باسقارعان سەبەپتى ۇنەمى كوز الدىمىزدا.

دەگەنمەن بۇل مۇعالىمگە ءبىز ۇنەمى جولاي المايتىنبىز. سەبەبى ول بالالاردى ءىش تارتىپ وزىنە جاقىنداتىپ تا، ءجا بولماسا سىرتقا تەۋىپ، الىستاتىپ تا جىبەرمەيتىن.

ءبىز ودان قايمىعاتىن ەدىك. الدە ساباق بەرەتىن ءادىسى وزگەشە بولعاندىقتان سىيلايمىز با، ايتەۋىر، وعان دەگەن سەزىمىمىز جۇمباق، تۇسىنىكسىز. ءبىر عاجابى شياپ مۇعالىم از سويلەيتىن. داۋىسىن كوتەرىپ بالالارعا ۇرىسقان كەزى دە جادىمدا جوق. سويتسە دە ماتەماتيكا ساباعىن ءبىز ايرىقشا ءبىر مەيرام نەمەسە توي سەكىلدى كۇتۋشى ەدىك. ءۇزىلىس بىتپەي جاتىپ كلاسقا كىرەتىنبىز. تاقتانى تاپ تۇيناقتاي تازالاپ، ءبارىمىز دە ورنىمىزعا بارىپ قيمىلسىز وتىرىپ، ەسىكتى باعاتىنبىز. شياپ مۇعالىم كەشىكپەيدى. قوڭىراۋ سوعىلعان سوڭعى مينۋتتا ەڭسەلى كلاستىڭ ەسىگى اشىلادى. ارعى جاقتان اق ءوڭىن سونداي اشا تۇسەتىن كىرشىكسىز اپپاق كويلەك كيىپ، كوك گالستۋك تاققان ۇزىن بويلى، قوڭقاق مۇرىن تالدىرماش جىگىت كىرىپ كەلە جاتار ەدى. ءبىز ءبارىمىز دە ورنىمىزدان تۇرامىز. كەي مۇعالىم اماندىقتىڭ وسى ءتۇرىن قاتتى ۇناتادى عوي. «بىلاي تۇرمادىڭ، الاي تۇردىڭ»، «ولاي امانداسۋدىڭ ورنىنا بىلاي امانداستىن» دەپ ەسكەرتۋ جاساپ جاتاتىندار دا تابىلادى. ال شياپ مۇعالىم بولسا، كىرە بەرگەندە-اق قولىن كوتەرىپ «وتىرىڭدار» دەپ ءيشارات بىلدىرەدى دە، ءوز ستولىنا كەلەدى. سودان سوڭ تاماعىن ءسال كەنەڭكىرەپ:

- قالاي، ساباققا دايىندالدىڭدار ما، بالالار؟- دەپ سۇرايتىن.

- دايىندالعاندا قانداي! - دەيمىز ءبىز ءبىر اۋىزدان.

شياپ مۇعالىم جۇزىنە ازداپ كۇلكىنىڭ ءىزى جۇگىرەدى. ويتكەنى ول ءبىزدىڭ ماتەماتيكا ساباعىنا ءاماندا دايىندالىپ كەلەتىنىمىزدى جاقسى بىلەدى. بىلە تۇرا سۇرايدى. ال ونىڭ بىلە تۇرا سۇراپ تۇرعان وسى «قۋلىعىن» ءبىز بىلە بەرمەيمىز. اعىمىزدان جارىلامىز. سول بالالىق اڭقاۋلىعىمىزعا كۇلە مە، ايتەۋىر كۇلەدى. ال شيياپ مۇعالىم كۇلسە، ءبىز راحاتتانىپ قالامىز. ويتكەنى ونىڭ قياپاتتى سۇستى وڭىنە كۇلكى جاراسادى.

شياپ ءۇنى كوكىرەگىنەن شىعاتىن، قاز داۋىستى مۇعالىم ەدى. ونىڭ ۇستىنە ساباقتى دا وتە جاقسى تۇسىندىرەتىن. اسىرەسە جاڭا تاقىرىپتى وتكەندە ۇرىمتال جەردى تاۋىپ، قيىن قيسىنداردىڭ ءوزىن ايقىن ەتىپ ءار وقۋشىعا جەتكىزىپ بەرە بىلەتىن. سول سەبەپتى ءبىز دە قارىزدار بولىپ قالمايىق دەيمىز بە، «تاقتاعا كىم شىعادى؟»، «پالەن تاقىرىپتى، كانە كىم ايتادى؟» دەگەندە، قولىمىزدى بىرىمىزدەن ءبىرىمىز اسىرا كوتەرۋشى ەدىك. ءوز بىلگەنىڭدى تانىتۋ، ءسويتىپ بۇل مۇعالىمنىڭ كوزىنە ءتۇسۋ ءارقايسىمىزدىڭ ارمانىمىز سەكىلدى.

1939- جىلدىڭ كىسى. سول جىلى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «جۇمباق جالاۋ» رومانى جارىق كوردى. كىتاپقا شولىركەگەن بىزدەر كىتاپحاناعا ايلاپ كەزەككە تۇرىپ، بۇل روماندى قولدان قولعا تيگىزبەي جاپپاي وقىعانبىز. ەكى بالانىڭ باسى قوسىلسا، اڭگىمە تاقىرىبى - وسى كىتاپ.

بالالار بولسا اسقارعا ۇقساعىسى كەلىپ، قىزدار بولسا بوتاكوز بولعىسى كەلىپ، سىلكىنىپ جاتقان كەزىمىز ەدى. ءبىر كۇنى ءوزىنىڭ داعدىلى ساباعىنا شياپ مۇعالىم سول «جۇمباق جالاۋ» رومانىنىڭ ەكى داناسىن الىپ كەلدى.

- بالالار، مىنا كىتاپتى وقىدىڭدار ما؟

ءبارىمىز دە شۋ ەتە قالدىق.

- وقىعاندا قانداي؟

- قالاي وقىدىڭدار؟- دەپ سۇرادى شياپ مۇعالىم.

جاۋاپ ءار قيلى. بىرەۋ پىلتە شام جارىعىمەن تۇنىمەن وقىپتى. بىرەۋ ەرتەمەن تۇرىپ وقىعان. قولىنا قاعاز، قالام الىپ كەرەكتى جەرىن جازىپ الىپ وقىعاندار دا، جازباي وقىعاندار دا بار. سونىڭ ءبارىن شياپ تىڭداپ بولدى دا:

- بالالار، كوڭىلدەرىڭە كەلسە دە ايتايىن، تاپ مىنا سافۋانشا ءبىرىڭ دە وقىماعانسىڭدار، - دەدى.

مەنىن جۇرەگىم سۋ ەتە قالدى: ماقتاعانى ما، داتتاعانى ما؟

- مىنە، كىتاپ وقۋ دەپ مىنانى ايت!- شياپ مۇعالىم «جۇمباق جالاۋ» رومانىنىڭ سوڭعى بەتىن اشتى دا، اق جەرلەرىنە تولتىرا جازىلعان شاتپاقتاردى كورسەتتى.

مەنىڭ بەتىمنەن وتىم شىقتى. سەبەبى، ول شاتپاقتاردى مەن جازعان بولاتىنمىن. روماننىڭ بالا كوڭىلگە اسەر سالعانى سونداي، كىتاپتىڭ وزىمدىكى ەمەس، كىتاپحانانىكى ەكەنىن دە ەسكەرمەپپىن عوي. ءتىپتى، قاي كىتاپتىڭ بولسا دا بەتىن شيمايلاۋدىڭ ءجون ەمەس ەكەنىن ول كەزدە بىلمەيتىن دە بولسام كەرەك. ويىما كەلگەندى جازا بەرىپپىن.

شياپ مۇعالىم ءبىراق ۇرىسقان جوق. «بۇدان بىلاي كىتاپحانا كىتابىن شيمايلاما» دەپ اقىل دا ايتپادى. بار بولعانى قاسىما كەلدى دە:

- ارمانىڭ كوپ، ءسوزىڭ ماعىنالى ەكەن، مىنا كىتاپقا دا بىردەمەلەر جازارسىڭ، - دەپ ەكىنشى كىتاپتى مەنىڭ قولىما ۇستاتا بەردى. مەن الارىمدى دا، الماسىمدى دا بىلمەدىم. الايىن دەسەم، شياپ مۇعالىمنىڭ كەكەسىنمەن ايتىپ تۇرعانىن انىق سەزىنەم. المايىن دەسەم، سىيلايتىن، سىيلاعاندىقتان ءاماندا قايمىعىڭقىراپ جۇرەتىن بەدەل يەسىنىڭ ءسوزىن دالاعا تاستاۋ دا قيىن. اقىرى سەزىمنىڭ وسى ەكىنشىسى جەڭدى مە، مەن «جۇمباق جالاۋ» رومانىن ءۇنسىز الىپ، پورتفەلىمە سالدىم. كلاسس ءىشى جىم-جىرت. شياپ مۇعالىمنىڭ كەكەسىنمەن ىستەپ تۇرعانىن ولار دا بىلەدى. سول سەبەپتى قازىر ءبىر سۇمدىقتىڭ بولارىن كۇتىپ ءۇنسىز قالعان. قاسىمدا وتىرعان توقتار دەگەن جالپاق بەت، تايقى مۇرىن، مىنەزگە باي دوسىم:

- بەكەر الدىڭ، قازىر ۇرسادى عوي،- دەپ كۇبىر ەتتى.

ءبىراق شياپ مۇعالىم بالالار كۇتكەن جەردەن تابىلمادى. قايرىلىپ ورنىنا بارعان بويى ساعاتىنا قارادى.

سودان كەيىن ءۇندى قاز داۋسىمەن:

- بالالار، ۋاقىت بوسقا وتىڭكىرەپ كەتكەندىكتەن، ۇيگە بەرگەن تاپسىرمانى كەلەر ساباقتا پىسىقتارمىز. قازىر جاڭا تاقىرىپقا كوشەيىك،- دەپ اڭگىمەنى مۇلدە باسقا ارناعا بۇردى.

ارادا بىرنەشە كۇن ءوتتى. مەن مۇعالىم سىيلاعان كىتاپتى نە ىستەرىمدى بىلمەي كوپ ءجۇردىم. اقىرى توقتاردىڭ اقىلىمەن وڭاشا وتىرعان كەزىن پايدالانىپ، شياپ مۇعالىمنىڭ كابينەتىنە كىردىم. الدە وسى ءبىر كەلۋىمدى كۇتتى، كۇتپەسە جايدان-جاي كەلمەگەنىمدى سەزدى، ايتەۋىر، شياپ مۇعالىم ورنىنان تۇرىپ، جىلى قارسى الدى.

- ءيا، بالاقان؟

- مۇعالىم، كىتاپ بەتىن شيمايلاپ اعاتتىق جاسادىم، كەشىرىم سۇرايمىن. ەندى قايتىپ مۇنداي كەمشىلىكتى قايتالاماسپىن،- دەپ كىتاپتى وزىنە ۇسىندىم.

شياپ مۇعالىم «جوق، بۇل قالاي، مەن ساعان سىيلاپ ەدىم عوي»،- دەپ كولگىرسىمەدى. تەگى ءوز ءادىسىنىڭ نىساناعا ءدوپ تيگەنىنە ريزا بولدى ما، جىميىپ كۇلدى دە، كىتاپتى قولىنا الدى. ءوزى دە وقىپ شىققاندىعىن تانىتىپ، ءار بەتتەرىن اشىپ وتىردى دا:

- قالاي دەسەڭ دە كىتاپ بەتتەرىنە جازعاندارىڭ كوڭىلگە قونادى. ادام ارمانشىل بولۋعا ءتيىستى. ويتكەنى ارمان قاشان دا ادامدى العا جەتەلەيدى.

شياپ مۇعالىم وسىنى ايتتى دا ستول سۋىرماسىنان «جۇمباق جالاۋدىڭ» مەن شيمايلاعان داناسىن الىپ، ءبىرىنشى بەتىنە: «سافۋان بالاقانعا! وسى كىتاپتىڭ سوڭعى بەتىنە ءوزىڭ جازعان ارماندارىڭنىڭ ورىندالۋىن تىلەيمىن. شياپ سادىقوۆ» - دەپ جازىپ، قولىما ۇسىندى.

سودان كەيىن جىميىپ كۇلدى دە:

- مىناۋ ءوز كىتابىم ەدى، تاعى ءبىر بەلگىلەر سالىپ تاستاماساڭ، كىتاپحاناعا اپارىپ تاپسىرۋعا ءتيىستىمىن. بۇدان بىلاي كوپشىلىك وقيتىن كىتاپقا ۇقىپتى قارا، - دەپ ستول سۋىرماسىنا سالدى. مەن شيياپ مۇعالىمنىڭ كابينەتىنەن توبەم كوككە جەتكەندەي بولىپ شىقتىم.

ەسىك الدىندا كۇتكەندەردىڭ دە ەسى جوق. كىتاپتى قولدان قولعا الىپ، مۇعالىمنىڭ قولتاڭباسىن تاماشالاۋمەن بولدى. ال مەن بولسام، ءوزىمدى باسقا بالالاردان بويىم وزىڭقىراپ تۇرعان سەكىلدى سەزىنەم. ءبىراق بۇل شيياپ مۇعالىمنىڭ تەك ماعان عانا جاساعان ءىلتيپاتى ەمەس ەدى. ءبىرشاما جاقسى وقىعان بالالاردى الالاماۋ - ۇستانعان جولى بولسا كەرەك-تى. شىن ماعىناسىنداعى پەداگوگ ەكەندىگى ونىڭ بالالارعا دەگەن كوزقاراسى، ءىس-ارەكەتىنەن ءار كەزدە-اق كورىنىپ تۇراتىن.

شياپ مۇعالىمنىڭ قاي شەشىمى بولسا دا تەرەڭ تولعانىستان، كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي بالالار جايىن ويلاپ جۇرۋدەن تۋاتىنىنا وسى كۇنى كوزىم انىق جەتەدى. ءۇستىرت بايلام، قىزبالىق بۇل مۇعالىمگە جات قىلىق.

جەتىنشى كلاستا ءبىز وتىز جەتى بالا وقىدىق. وتىز جەتى ءتۇر-ءتۇس قانا ەمەس، وتىز جەتى ءتۇرلى مىنەز عوي بۇل.

ساباقتى «كەرەمەت وقىدىق» دەپ قانشا ماقتانعانىممەن، ىشىمىزدە تەنتەگىمىز دە، ءيىس الماسىمىز دا تابىلىپ قالاتىن. سولاردىڭ وزىنە دە قاتال دەگەن شياپ مۇعالىمنىڭ كوزقاراسى شىنداپ كەلگەندە قاتال بولا بەرمەيتىن-دى.

دايىندىقسىز كەلگەن، جاۋاپ بەرە الماعان بالانى ەكىلىك باعامەن كوزگە شۇقىمايتىن. ەڭ اۋەلى ءۇي-جايىن، نەگە دايىندالا الماعان سەبەبىن سۇراپ بىلەتىن. ال بالا جاۋابىنان جالعاندىقتى سەزسە، ساباقتان كەيىن دەرەۋ كابينەتىنە شاقىرىپ الۋشى ەدى. ءبىر تاڭدانارلىعى - شياپ مۇعالىم كابينەتىنە كىرگەن بالا مۇلدەم وزگەرىپ شىعاتىن-دى. ۇلگەرمەگەندەر ۇلگەرىپ، تەنتەكتەر جۋاسىپ كەتەتىن. ءبىراق سەبەبىن ەشكىم بىلمەيدى. كابينەتتە بولعان بالالار بولسا ايتپايدى. ايدان انىعى كىم بولسا دا ول كابينەتتەن ءجابىر كورىپ شىقپايتىندىعى.

وسىنىڭ ءبارىن بۇگىنگى كۇنگى اقىلدىڭ كوزىنە سالىپ، ساراپتاي كەلە تۇيەتىنىم: شياپ مۇعالىم بالا پسيحولوگياسى دەگەندى تەرەڭ بىلگەن. بالا نامىسىنىڭ مۇقالعىش كەلەتىنىن، ال مۇقالعان نامىستىڭ كۇتپەگەن جايلارعا اپارىپ سوقتىراتىنىن تامىرشىداي تاپ باسقان. سونىڭ ءبىر ايعاعى تاعى دا ءوز باسىمدا.

شياپ مۇعالىم كىتاپ سىيلاعان سوڭ بەدەلىم كوتەرىلدى مە، الدە جاقسى وقىعاندىعىم سەبەپ بولدى ما، ايتەۋىر كەلەر جىلى ءوز كلاسىمنىڭ ستاروستاسى (كلاس باستىعى) بولىپ سايلانعانىم كوز الدىمدا.

وسى ءبىر تۇستاعى ينتەرناتتا وتكەن ءومىرىمدى ەسكە السام، سول كەزدىڭ ەكى بىردەي قىزىق ءيىسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن مۇرنىمدى كەلىپ قىتىقتايدى. ءبىرى نان ءيىسى. ينتەرناتتىڭ ءوز ناۋبايحاناسى بار. وندا كىلەڭ ءبىر ءانشى ۋكراين قىزدارى جۇمىس ىستەيدى. اراكىدىك كەزەكشى بولعان كەزىمدەگى سۋرەت كوز الدىمدا: ۇلكەن كەسپەكتەردە تاسىپ جاتقان قامىر جالپاق ستولدىڭ ۇستىنە توڭكەرىلەدى. سودان كەيىن وقتاۋداي جۇپ-جۇمىر كىلەڭ ءبىر اق بىلەكتەر قامىر ۇستىندە ويناعاندا بۇگىنگى جاستاردىڭ بي بيلەسى تۇك بي سەكىلدى ەمەس. سۇلۋ قىزدار ءوستىپ ءان سالا ءجۇرىپ اق بىلەكتەرىمەن ستول ۇستىندە «بيلەپ» بولعاننان كەيىن، ءيى قانعان قامىر قازاقى بالا ۇعىمىنان تىس ءبىر، شۇڭعىل ىدىستارعا اۋدارىلادى دا پەش ىشىنە جونەلتىلەدى.

سول پەشتەن شىققان تومپە-تومپە اق بولكە ءيىسى اش بولماساق تا، اۋىلدا اشىتپاعان نان جەپ كەلگەن بىزدەردىڭ سىلەكەيىمىزدى شۇبىرتاتىن-دى. ەكىنشى ءيىس - قاعاز ءيىسى. بۇل ءيىستىڭ دە اسەرى مەن ءۇشىن پىسىرىلگەن نان يىسىنەن استە كەم ەمەس. جازىلماعان داپتەردىڭ اق پاراقتارى، وعان تۇسكەن تور كوزدەر مەن شەتىندەگى قىزىل سىزىقتار عاجايىپ ءبىر ءيىس شىعارىپ سەزىمىڭدى باۋرايتىن. قاعازدىڭ تاپشىلىعى ما، بىلمەيمىن، ايتەۋىر، ءبىر بلوكنوت، نە ءبىر قالىڭ داپتەر قولىڭا تۇسسە، اكەڭ بازاردان كەلگەندەي قۋاناتىنسىڭ.

ءالى ەسىمدە، ءبىر كۇنى ساباق ۇستىندە شياپ مۇعالىم ينتەرناتقا داپتەر كەلگەنىن ايتتى. ازدىعى سونداي، بالا باسىنا بىرەۋدەن عانا.

ۇلكەن ءۇزىلىس كەزىندە جۇگىرىپ شارۋاشىلىق جونىندەگى مەڭگەرۋشىگە باردىم. ول تىزىمگە قارادى دا: وتىز جەتى بالاعا وتىز جەتى داپتەر، دەپ پار-پارلاپ ساناپ، جەتپىس ءتورت داپتەردى ۇستاتا بەردى. قىزىققاندىعىم سونداي، «ارتىق قوي» دەۋگە اۋزىم بارمادى. كلاسقا كەلگەن بەتتە سىرىمدى توقتارعا ايتتىم.

- نە ىستەۋىم كەرەك؟ قايتارىپ بەرسەم بە ەكەن؟

- قايتارىپ بەرىپ جىنداندىڭ با؟! ءبولىپ الايىق تا.

- ءبىلىپ قويسا قايتەمىز؟

- ءبىلىپ قويسا، كىم العانىن قايدان بىلەدى؟ جوعالدى دەيدى دە قويادى. ونىڭ ۇستىنە سونشاما كوپ داپتەردىڭ ىشىنەن ءبىر وتىز جەتىسىن ىزدەمەۋى دە مۇمكىن عوي.

توقتاردىڭ وسى ءسوزى قامشى بولدى. داپتەردى جاسىرىپ پورتفەلگە سالىپ الىپ ۇيگە اكەلدىك تە، ءبولىپ الدىق. بولىنبەي قالعان ءبىر داپتەردى توقتار «ەڭبەگىڭ بار عوي، سەن ال!» دەپ ماعان بەردى.

ارادا ەكى-ءۇش كۇن ءوتتى. داپتەر تۋرالى نە ءسوز بولىپ جاتىر دەيمىز بە، اياقتى ۇشىنان باسىپ جۇردىك. تىڭ تىڭدايمىز، سويتكەنشە بولمادى، دۇڭك ەتە قالدى.

- ينتەرنات قويماسىندا وتىز جەتى داپتەر جەتپەي قالىپتى.

- ستاروستالاردىڭ بىرىنە مەڭگەرۋشى جاڭساق ساناپ، ارتىق بەرىپ جىبەرىپتى.

سول كۇننىڭ ەرتەڭىنە بىرەۋدەن «سەنى تەمىربولاتوۆ شاقىرىپ جاتىر» دەگەن حابار كەلدى.

شارۋاشىلىق جونىندەگى مەڭگەرۋشى تەمىربولاتوۆ ءۇتجان جۇمساق مىنەزدى قارتاڭ ادام بولاتىن. سوندا دا جۇرەگىم لۇپىلدەپ باردىم. «ولسەڭ دە مويىنداما» دەپ توقتار تاپسىرىپ جىبەرسە دە، ەگەر العانىمدى قاداپ ايتسا قايىرىپ بەرەيىن دەيمىن. ءبىراق ول سونداي جايباراقات ەكەن. سونىسى ماعان كۇش بەرىپ جىبەردى.

- ءبىراز داپتەر جەتپەي قالدى، انادا كەتكەن جوق پا، بالاقان؟ - دەدى الدەنەنى كوتەرىپ ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە قويىپ جاتقان قالپىندا.

- جوق، كەتكەن جوق، - دەدىم مەن سەنىمسىزدەۋ.

ول قايتالاپ ەشتەڭە دەمەدى. ماعان كوز قيىعىن دا سالعان جوق.

- ءا، جارايدى، ەندەشە بارا بەر.

مەن قۋانىپ، كلاسقا كەلدىم. بولعان جايدى توقتارعا ايتىپ ەدىم، «انە ايتپادىم با، ساعان، كىم العانىن قايدان بىلەدى» دەپ، و دا ماسايراپ كەتتى. ءبىراق ەل قۇلاعى ەلۋ ەمەس پە، « كلاسس ستاروستاسىن مەڭگەرۋشى شاقىرىپتى، جوعالعان داپتەر سوندا ەكەن. توقتار دوسى ەكەۋى ءبولىپ الىپتى»، - دەگەن لاقاپ لەزدە جايىلدى.

- داپتەرلەردى قالاي، قايتاردىڭ با؟ - دەپ سۇراۋشىلار دا كوبەيە باستادى.

مەڭگەرۋشى الدىن كورىپ قايتقاننان كەيىن مەن ەندى نەگە بولسىن بەكىپ الدىم.

- ايتىپ تۇرعان داپتەرىڭ نە ءوزىڭنىڭ؟ ول شاقىرسا باسقا ماسەلەمەن شاقىرعان، - دەپ بەت باقتىرمايمىن.

تاعى دا بىرەر كۇن ءوتتى.

شياپ مۇعالىم ساباققا داعدىسىنان سۇستىلاۋ كەلدى دە، بىردەن:

- بالاقان، ارتىق العان داپتەرلەردى ءالى قايتارماپسىڭ عوي. قازىر تۇر دا مەڭگەرۋشىگە اپارىپ تاپسىرىپ كەل! - دەدى. داۋسى وكتەم. ءزىل دە، بۇيرىق تا سەزىلەدى. مەن دە شورت كەتتىم.

- الماعان داپتەردى قايدان اپارىپ بەرەم؟

- الماعانى قالاي؟ ول ساعان وتىز جەتى داپتەر ورنىنا ەكى-ەكىدەن جاڭساق ساناپ جەتپىس ءتورت داپتەر بەرگەن جوق پا؟

توقتار قايتسە دە مويىنداما دەگەندەي سانىمدى شىمشىپ قالدى. كلاسس ءىشى مەن نە دەر ەكەن دەي مە، تىم-تىرىس.

- ول جاڭساق ساناعان جوق، جاڭساق ايتىپ تۇر، مۇعالىم.

شياپ مۇعالىم ماعان ءسال تىكسىنىڭكىرەپ قارادى. ءبىراق ۇندەگەن جوق. «ال جاقسى» دەدى دە ساباققا كوشتى. وسىمەن اڭگىمە ءبىتتى دەپ ويلادىم با، مەنىڭ دە جۇرەگىم ورنىنا تۇسكەن دەدى. ءبىراق ونىم ۇزاققا بارمادى. ساباق بىتىسىمەن شياپ مۇعالىم مەنى وزىمەن بىرگە كابينەتىنە شاقىردى.

- كوكەسىنە تانىتادى ەندى، - دەگەن كۇلكىلى داۋىستار شىعارىپ سالدى مەنى.

بالالار بىلمەي ايتپاپتى. كابينەتىنە كەلگەن سوڭ شياپ مۇعالىم قاهارلانىپ كەتتى.

ءسوزدى قوي، بالاقان، جانىڭنىڭ بارىندا داپتەرلەردى قايتار قازىر. ايتپەسە جامان بولادى.

مەن ءبىراق قىزىق حالدەمىن: نە ايتسا دا، قالاي قورقىتسا دا ەرەگەسەمىن بە، ايتەۋىر، العان بەتىمنەن قايتار ءتۇرىم جوق.

- جامان بولسا بولسىن، قايتارا المايمىن.

- قايتارماساڭ مەكتەپتەن قۋىلاسىڭ.

- قۋىلسام، قۋىلايىن، ءبىراق قايتارا المايمىن.

شيياپ مۇعالىم تاڭدانعان سەكىلدەندى:

- نەگە قايتارا المايسىڭ؟

- الماسام، قالاي قايتارام! - دەيمىن تاعى دا قارىسىپ. مۇعالىم ءسال ۇندەمەي وتىرىپ قالدى. نە ويلادى؟ مىنا ءادىسىنىڭ ماقساتقا جەتكىزبەيتىنىن ويلادى ما، قورقىتۋ، ۇرسۋمەن بالا جۇرەگىنە جول تابىلمايتىنىن سەزدى مە، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، ورنىنان تۇردى دا، شكاف ۇستىندە تۇرعان ماندوليندى بارىپ الدى. بەرى ورالعاندا بايقادىم، ءجۇزى جىلى، كوڭىل كۇيى وزگەشە. شياپ مۇعالىم ماندوليننىڭ جايلاپ قۇلاق كۇيىن كەلتىردى دە، مەنى «وتىر» دەگەندەي يشارامەن ديۆانعا شاقىردى. ءوزى قاسىما كەلىپ جايعاستى دا، الدە ءبىر حالىق ءانىن تارتتى.

سودان كەيىن بەتىمە جىلى جۇزىمەن جىميا قاراپ:

- سەن وسى دومبىرا، ماندولين تارتا بىلەسىڭ بە؟ - دەپ سۇرادى.

- جوق.

- ءبىراق، ءان سالاسىڭ عوي؟

- انگە دە سونشا ەمەسپىن.

- قابىرعا گازەتىندەگى جامبىلعا ارناعان ولەڭىڭدى وقىدىم. جاقسى ەكەن.

- تۇزەپ، جوندەگەن، جاڭا شۋماق قوسقان عازەز مۇعالىم عوي.

- وقاسى جوق، كەيىن بۋىنىڭ بەكىپ، قالامىڭ توسەلگەن اقىن دەگەن اتاققا يە بولعان كەزدە، ءوزىڭ دە بىرەۋگە كومەكتەسەتىن بولاسىڭ.

مەن جادىرايىن دەدىم. شياپ مۇعالىم تاعى ءبىر حالىق ءانىن تارتتى. سودان كەيىن كىلت توقتادى دا، ماعان تىكتەپ قارادى:

- سەن، بالاقان، ساباقتى جاقسى وقيتىن، ءتارتىپتى، جاقسى بالاسىڭ. جاقسى بولماساڭ، ءبىز سەنى ستاروستا ەتىپ سايلاماس ەدىك قوي! - شياپ مۇعالىم مەنى قايتەر ەكەن دەدى مە، توقتاپ قالدى. - مەن داپتەرلەردىڭ سەندە ەكەنىن انىق بىلەم. ءتىپتى انا توقتار ەكەۋىڭنىڭ ءبولىپ العاندارىڭا دەيىن ماعان ايان. كەرەك دەسەڭ قاي جەرگە تىققاندارىڭا دەيىن ايتىپ بەرە الامىن. جالعىز-اق، جاڭا بالالار الدىندا اعاتتىق جىبەرىپ الدىم. كوپتىڭ كوزىنشە سەنى قىسپاۋىم كەرەك ەدى. داپتەردى قايتار. ءبىراق بالالار الدىندا سەنى اراشالاپ الۋدى ماعان تاپسىر. ۇرلىقشى اتاندىرمايمىن.

مانادان بەرى قىستىعىپ وتىرسام كەرەك، مەن جىلاپ جىبەردىم.

- ونداي-وندايلار بولا بەرەدى، قىسىلما دا جىلاما. بالا كەزىمدە مەنىڭ دە ەپتەپ كەبەجەگە ءتۇسىپ، قۇرت، ماي ۇرلاعان جايىم بولعان. داپتەرى قۇرعىردىڭ جەتپەي جاتقانى عوي، ايتپەسە ءسوز ەتۋگە تۇرمايتىن شارۋا مۇنىمىز...

مەن كوزىمنىڭ جاسىن سۇرتتىم دە تۇرەگەلدىم. شياپ مۇعالىم ەكى ايتپايدى. بالا جۇرەگى تامىرشى سەكىلدى مۇعالىمنىڭ بۇل قاسيەتىن جاقسى بىلەدى. وسى ۇعىمىمدى راستاعانداي:

- ەشكىمگە كورسەتپەي وزىمە عانا اكەپ بەرەرسىڭ، - دەگەن قاز داۋىسى مەنى كابينەتتەن شىعارىپ سالدى.

اڭگىمە وسىمەن ءبىتتى. مەشكەي دەگەن جاقسى اتاق ەمەس قوي. كەلەسى كۇنى توقتارداعى داپتەرلەردى الىپ، وعان وزىمدەگىنى قوسىپ گازەتكە ورادىم دا، جاسىرىنىپ كەلىپ مۇعالىمگە تاپسىردىم. اڭگىمە كەشەگى سوزبەن ءبىتتى دەدى مە، الدە وزگەرىسى بار ما، قايتسە دە جوعى تابىلعانىنا شياپ مۇعالىم قۋانا قويعان جوق.

- بار كلاسىڭا بارا بەر، - دەپ سالقىن عانا شىعارىپ سالدى.

قوبالجۋلى كوڭىلمەن كلاسقا كىردىم. قازىر ول كىرىپ كەلەدى دە «ۇرلانعان داپتەرلەر مىنە!» دەپ گازەتتى جازادى. «ۇرى انە وتىر!» - دەپ مەنى كورسەتەدى. سوندا قايتتىم!..

جۇمساق مىنەزدى توقتار:

- نە بولدى؟ ءوڭىڭ قاشىپ كەتىپتى عوي؟ - دەپ سۇرادى.

- بىلمەيمىن، مۇعالىم الدى سۋىق. اشكەرەلەپ قويا ما دەيمىن...

توقتاردىڭ دا ءوڭى وزگەرىپ كەتكەن سەكىلدى. دەمىن ىشىنە الىپ ءۇنسىز قالدى.

الدەن ۋاقىتتا قوڭىراۋ سوعىلدى. كلاسقا شياپ مۇعالىم كىردى. ءبارىمىز تۇرەگەلدىك. ارادا قانشا ۋاقىت وتكەنىن بىلمەيمىن، ءبىر كەزدە مۇعالىمنىڭ: «اۋ، سەندەر نەعىپ تۇرەگەپ تۇرسىڭدار؟ وتىرمايتىن با ەدىڭدەر؟» - دەگەن داۋىسى قۇلاققا كەلدى. قاراسام، جۇرت الدەقاشان وتىرىپ ۇلگەرگەن. تۇرەگەپ تۇرعان توقتار ەكەۋىمىز عانا.

- سەن نەگە تۇرسىڭ؟- دەپپىن مەن توقتارعا وتىرىپ جاتىپ.

- ءوزىڭ وتىرماعان سوڭ،- دەيدى توقتار سىبىرلال.

ارت جاقتان داۋىس شىقتى:

- وتىرا المايتىن سەبەپتەرى بار ولاردىڭ.

- قانداي سەبەپ؟ - دەپ سۇرادى شياپ مۇعالىم.

- قىلمىستى. داپتەر ۇرلاعان.

شياپ مۇعالىم ءتۇسىن سۋىتتى.

- ونى كىم ايتتى ساعان؟

- جۇرت شۋلاپ ءجۇر.

- ءوز كوزىڭ جەتپەسە، جۇرتتىڭ سوزىنە نەگە ەرەسىڭ؟

داۋىس جىم بولدى.

شياپ مۇعالىم تاقتاعا قاراي ءبىر-ەكى اتتاپ باردى دا بەرى بۇرىلدى.

- بۇل ەكەۋىندە تۇك جازىق جوق. ءبارىن شاتاستىرعان الگى مەڭگەرۋشىنىڭ ءوزى. تەكسەرە كەلگەندە داپتەرلەر وزىنەن شىقتى. ءبىر بۋمالاردىڭ اراسىندا قالعان.

توقتار كۇرسىنىپ شالقايا وتىردى. مەنىڭ دە دەمىم دىرىلدەپ شىعادى.

- ۇستىرت سويلەپ، ءجونسىز سوزگە ەرۋ جولسىزدىق بولادى، - دەدى شياپ مۇعالىم.

- ولاي بولسا، كەشىرىم سۇرايمىن. اعاتتىق بولدى، - دەپ جاڭاعى بالا كىشىرەيە سويلەدى.

توقتار جىمىڭ ەتتى. قىزدار جاعى «ە، باسە!»، دەپ شۋ ەتە قالدى. مەن ۇندەمەي ءوز ورنىمدا وتىرا بەردىم.

بۇدان وتىز سەگىز جىل بۇرىپ شياپ مۇعالىمنىڭ دانالىعى ارقاسىندا مەن «ۇرلىقشى» دەگەن جامان اتتان وسىلاي قۇتىلعان ەدىم.

ۇشقارى ويلاپ، كەلتە پىشەتىن كەيبىرەۋلەر: «مۇنىڭ نەسى دانالىق؟» - دەۋى دە مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە ءۇستىرت قاراعانعا شياپ مۇعالىم ارەكەتىندە پەداگوگيكاعا «جاتپايتىن» دا بىردەڭەلەر بار عوي. ايتالىق، مەنىڭ ابىرويىمدى توكپەيمىن دەپ، كوپ الدىندا وتىرىك ايتتى. شىندىقتى جاسىرىپ قالدى. ونىسى دۇرىس پا ەدى؟!

مەن قازىر اتا بولعان اداممىن. نەمەرە-شوبەرەلەر ءسۇيىپ وتىرعان جاندى-جاقتى ۇيدە ءار اتا-انا وزىنشە پەدوگوگ بولۋعا ءتيىستى عوي. مەن ول كەزدەگى بالا كوزىمەن ەمەس، بۇگىنگى پەداگوگيكادان حابارى بار، بالا تاربيەلەۋدىڭ ءجون-جوسىعىن بىلەتىن اتا كوزىمەن قاراعاننىڭ وزىندە دە شياپ ارەكەتىن بىردەن-ءبىر دۇرىس جول دەمەكپىن. ويتكەنى، «شىندىقتى جاسىرىپ قالۋدىڭ» ءىرىسى مەن ، ۇساعى بار.

كەيدە ءىرى شىندىقتى جاسىرۋ قىلمىسقا يتەرمەلەسە، ۇساق نارسەنى اشكەرەلەۋ قىلمىستان دا اۋىر بولماق. راس، مەملەكەت مۇلكىنە بىرەۋلەر قول سۇعىپ، ەكىنشى بىرەۋلەر سونى جاسىرىپ قالسا، انە بۇل قىلمىس. ال انا داپتەر ماسەلەسى سەكىلدى ۇساق، بولىمسىز جايدا ءور كوكىرەكتىك تانىتىپ، ايقايلاپ جاتۋ - كىسىلىك قاسيەتكە داق تۇسىرەر بىلىمسىزدىك؛ كەرەك دەسەڭ ناداندىق دەمەكپىن. ويتكەنى ادام تاعدىرىنىڭ كىلتى كەيدە وسىنداي ۇساق وقيعادان كوبىرەك تابىلىپ قالاتىنىن ەسكەرمەسكە بولمايدى.

مەنىڭ زايىبىم مۇعالىم بولىپ ىستەيدى. بۇدان ءبىراز جىل بۇرىن وسى الماتى قالاسىنىڭ باياناۋىل كوشەسى جاعىنداعى ءبىر ورتا مەكتەپتە ءوزى كۋا بولعان ءبىر قايعىلى وقيعانى ايتىپ بەرگەن ەدى: بەسىنشى كلاستا وقيتىن ءبىر بالا ۇيىنە كەلگەن دە، اتىلىپ قالعان. ارتىنا جازىپ قالدىرعانى: «كوكە، اپا! كەشىرە كورىڭدەر، سەندەردى ۇرلىقششى بالانىڭ اكە-شەشەسى دەپ كوزگە شۇقىتتىرعىم كەلمەيدى». بارى وسى. اقىرى قازامەن عانا شەشىلەر قانداي ۇرلىق جاساپتى سوندا ول بالا؟ وسى قايعىلى وقيعانىڭ الدىندا 5 - كلاستا ءبىر بالانىڭ قالامى جوعالعان. كلاسس جەتەكشىسى تىقىلداعان تىم پىسىق ايەل ەكەن. بالالاردى ءتىزىپ قويىپ تۇگەل تىنتكەن... سوندا جوعالعان قالام الگى بالانىڭ قالتاسىنان شىعىپتى... جاڭاعى تىقىلداق پەداگوگ بالانى جۇرت الدىنا شىعارعان دا تىلدەگەن: «ۇرلىقشىسىڭ، وتىرىكشىسىڭ. اكە-شەشەڭە بارىپ ايتىپ، ميليسنياعا اپارىپ تۇرمەگە جاپتىرام»، - دەپ بالا نامىسىنا تيگەن... سونىڭ اياعى جاڭاعى قايعىلى وقيعا.

ويلاڭىزشى، قىلمىستى جاساعان كىم؟ قالام ۇرلاعان بالا ما، الدە مۇقالىمپاز بالا نامىسىن قورلاعان انا مۇعالىم ايەل مە؟ تايعا تاڭبا باسقانداي داۋسىز ءبىر شىندىق بار: ۇشقىش بولماساڭ، سامولەت ۇشاعىنا وتىرۋعا ءتيىستى ەمەسسىڭ. تەتىگىن بىلمەگەن ادام كۇردەلى تەحنيكانىڭ ماڭايىنا دا بارا المايدى. بارسا، كۇلكى بولادى. ال بالا جۇرەگىنىڭ، بالا پسيحولوگياسىنىڭ كىلتىن ىزدەمەيتىن، ىزدەسە دە تابا المايتىن، پەداگوگتىق قابىلەت-دارىنى جوقتار مەكتەپ ەسىگىن اشىپ، كلاسقا كىرۋگە نە سەبەپتى قاقىلى؟

ءبىز كەيدە جاس بالالار ءوز ويلاعان جەرىمىزدەن شىقپاسا، شوشىنىپ قالامىز. ءوزىمىز بالا بولىپ كورمەگەندەي تۇيمەدەيدى تۇيەدەي ەتىپ جىبەرەتىنىمىز بار. بۇگىن داپتەر ۇرلاسا، ەرتەڭ بىرەۋدىڭ قوراسىنا ءتۇسىپ، تۇيەسىن ۇرلايدى دەپ قارايمىز. بۇگىن بىرەۋدىڭ پورتفەلىن اشىپ، قالام «ۇرلاسا»، ەرتەڭ قالتاعا ءتۇسىپ اقشا ۇرلايدى دەپ شوشىنامىز. وسى شوشىنۋلارىمىزدا بالا پسيحولوگياسىن جەتە بىلمەگەندىكتەن تۋاتىن ۇشقارىلىق ءبارىن پايىمداي بەرمەيمىز. بۇل «ۇرلىقتىڭ» شىن ۇرلىق بولماي، جۇرە بارا، ەسەيە كەلە بالالىق شاقپەن بىرگە كەتەتىن بالا مىنەزدىڭ قىزىعۋشىلىعى بولۋى دا ىقتيمال عوي. شىن ۇرلىقتاردان وسى بالالىق قىزىعۋشىلىقتى ايىرا ءبىلۋ ءۇشىن شىن پەداگوگتىك كورەگەندىك، دانالىق كەرەك.

شىنىندا دا، قازىر ويلاسام، شياپ مۇعالىم دانالىق تانىتپاي، الداپ ءتۇسىرىپ الىپ، جۇرت الدىندا ماسقارامدى شىعارسا، مەنىڭ تاعدىرىم قاي ارنامەن كەتەرىن ءبىر ءتاڭىردىڭ ءوزى ءبىلسىن. ويتكەنى بالا جۇرەگىنىڭ كىلتى تابىلماعان جەردە مۇقالعان بالا نامىسى نەگە اپارىپ سوقتىراتىنى بەلگىلى عوي.

* * *

ارادا ۇزاق جىل جاتىر. سوعىس باستالىسىمەن عازەز بەن شياپ وزدەرى سۇرانىپ مايدانعا اتتاندى. 1942- جىلدىڭ مارتىندا توقتار ەكەۋمىز دە اسكەرگە شاقىرىلدىق. جولىمىز الماتى قالاسىنا دەيىن بىرگە ءتۇستى دە، 17- ناۋرىز كۇنى بۇرىنعى «ۋدارنيك» كينوتەاترىنىڭ ءۇيى ءبىزدى اجىراتىپ جىبەردى. توعىز جولدىڭ تورابى بولعان وسى ۇيدەن توقتار باتىسقا، مەن شىعىسقا اتتاندىم.

كوپ كەشىكپەي مەن شىعىستان باتىسقا ورالدىم. ال ءبىر وكىنىشى باتىسقا اتتانعان توقتار شىعىسقا قايتىپ ورالمادى. مايدان جۇتقان بوزداقتاردىڭ ءبىرى ول. عازەز بەن شياپ تاعدىرلارى دا قيلى-قيلى.

مايدانعا بويداق اتتانعان عازەز تالاي-تالاي جارالانىپ، اقىرى ەلۋىنشى جىلدىڭ باس كەزىندە تۋعان جەرى كوكشەتاۋدىڭ قاراعاش اۋىلىنا ورالدى. قاراعاش - داڭقتى جەر. ودان قازاق پوەزياسىنىڭ تارلانى جاقان سىزدىقوۆ قانات قاققان. بۇل جەر - جاس تالانتىن اشا الماسا دا، ءوز زامانىنىڭ وقۋشىسىنا تانىلىپ كەتكەن ەلجاس بەكەنوۆ تۋعان جەر. تالانت دارىعان وسى اۋىلدا مەن 1963- جىلى بولدىم. ارادا جيىرما ەكى جىل وتكەندە ۇستازىم عازەزبەن كەزدەستىم.

باياعى ءۇن، باياعى ساۋمال مىنەز. «بۇل نە زاتتى» دا عازەكەڭ ۇمىتپاعان. بار وزگەرىسى - وتباسى قۇرعان. ءبىز ەرەسەك بالالاردىڭ اكەسى بولساق، عازەكەڭ شيەتتەي سابيلەردىڭ اكەسى. قۇداي بەرگەن سىنىق مىنەزى مە، الدە ونىڭ بالالارىنان مەنىڭ بالالارىم الدەقايدا ۇلكەن بولعاندىقتان با، عازەز ۇستازىم كىشىرەيىپ ماعان «ءسىز» دەپ سويلەدى.

ءبىر-ەكى رەت ەسكەرتىپ، «ءسىز ماعان ۇستازسىز عوي جانە قانداي ۇستازسىز، ال مەن ءومىر باقي ءسىزدىڭ شاكىرتىڭىز عانامىن. سىزدەي ۇستازىم بارلىعىن ماقتان ەتەمىن»،- دەسەم دە عازەكەڭ سىزدەن تانبادى. ءبىراق مەن قاراعاشتان قاناتتانىپ اتتاندىم. قانشاما ۇزاق جول بولسىن، باسى ءبىرىنشى قادامنان باستالادى دەمەي مە، مەن بۇگىن قازاق ادەبيەتىندە ءبىر نارسەنى تىندىرا الدىم-اۋ دەسەم، سونىڭ باستاۋىندا عازەز ابىشەۆتەي عازيز جان تۇرعانى مەن ءۇشىن ماقتانىش.

ال شياپ مۇعالىم بولسا، سوعىستان جارالى ورالعان جاننىڭ ءبىرى. ءبىر قىزىعى - كەلگەن بەتتە ءبىراز جىل پارتيا قىزمەتىندە بولعان. كەيىن ءوزىنىڭ سۇيىكتى قىزمەتى - مەكتەپكە اۋىسقاندا: مەنەن قايبىر پارتيا قىزمەتكەرى شىعۋشى ەدى. مەكتەبىمە كەلىپ ەندى دۇرىس بولدى، - دەپتى.

ول ءبىراز جىل سولتۇستىك قازاقستاننىڭ سەرگەيەۆ اۋدانىندا ءبىر ۇلكەن ورتا مەكتەپتە ديرەكتور بولىپ قىزمەت ىستەدى. كەيىن زەينەتكە شىقتى.

مەن شياپ مۇعالىممەن 1965- جىلى كەزدەستىم. تاڭدانارلىعى - كەيبىر پەداگوگتەرگە ۇقساپ: «مەن ساعان ۇستازبىن، سەن ماعان شاكىرتسىڭ»، - دەمەدى. «مەن ءسىزدىڭ شاكىرتىڭىزبىن، ءسىز ماعان ۇستازسىز»، - دەپ مەن ايتسام، الدەقايدا ۇتىمدى بولاتىنىن زەردەلى پەداگوگ بىلسە كەرەك-تى، ەلپىلدەپ الدىما دا تۇسە قويعان جوق. «مايبالىق ورتا مەكتەبىنەن وزىپ شىققان جالعىز ءوزىڭ عاناسىڭ عوي، جازعاندارىڭدى وقيمىن»، - دەگەنى بولماسا، باياعى جىلۋى ىشىندە، سىرتى سالقىن قالپى. تال بويىنان مەن تاپقان بارمىن - كيىمى جۇپىنىلاۋ سەكىلدى. كيگەنى كەڭدەۋ شالبار، ءوڭىرىن ايقارا تۇيمەلەيتىن پيدجاك. اڭگىمە ۇستىندە تاعى ءبىر اڭعارعانىم؛ ءبىر كەزدە جۇرتتى تابىندىرىپ، ايەلدەردى ىنتىق ەتكەن سۇلۋ جۇزىنە ءومىر سىزىقتارى تۇسكەن. قاز داۋىسىندا دا ازداعان جارىقشاق بار. ادام پسيحولوگياسىن تامىرشىداي ءدوپ باسىپ تانيتىن پەداگوگ مەنىڭ وسى ساتتەگى كوڭىل-كۇيىمدى بايقاپ قالدى عوي دەيمىن، قاباعىنا كىربىڭ ءىلىپ، تەرەڭ كۇرسىندى:

- ۇيگە جۇرىڭدەر، شاي ىشەيىك.

ۇستازدىڭ ايتقانى ماعان زاڭ. مەن ورنىمنان تۇردىم.

ءۇش-ءتورت بولمەلى اعاش ءۇيدىڭ ءىشى بوستاۋ، سالقىنداۋ كورىندى ماعان. الدىڭعى بولمەدەن اق جاۋلىقتى ءبىر قارت انا شىقتى.

- تورلەتىڭدەر، بالالار!

- بۇل كىسى ميسالىم جەڭگەلەرىڭنىڭ اناسى، - دەپ تانىستىردى شياپ.

ويىما وقىس كەلگەن ساۋال:

- ال جەڭگەمىزدىڭ ءوزى قايدا؟

شياپ مۇعالىمنىڭ ءوڭى بۇزىلا بەردى:

- مانادان بەرى ايتا الماعان ەدىم. ميسالىم جەنگەڭ دۇنيە سالعان...

ميسالىم جەڭگەي مەنىڭ كوز الدىمدا. دوڭگەلەك ءجۇزدى تىم سۇيكىمدى كىشكەنە كىسى. قىستا بيىك وكشەلى فەتر پيما كيىپ جۇرەتىنىنە دەيىن بىلەم. ول بىزگە ساباق بەرگەن جوق. سوندا دا سىنىق مىنەز، سىپايىلىعى ءۇشىن، شياپ سەكىلدى جىگىت تورەسىنىڭ لايىقتى، جاراسىمدى زايىبى بولعاندىعى ءۇشىن قاتتى سىيلاپ، الدىن كەسىپ وتپەيتىنبىز.

ەسىمدە ساقتالعان تاعى ءبىر كورىنىس: ەكەۋىنىڭ جۇبىن جازباي بىرگە جۇرەتىندىگى. مەكتەپكە بىرگە كەلەتىن، مەكتەپتەن بىرگە كەتەتىن. كلاستا تەرەزەگە جاقىن وتىرعان بالالار «انەكەي»، - دەپ قالسا، ءبارىمىز بىردەن تۇسىنەتىن ەدىك تە، ءدۇر ەتىپ تەرەزەگە ۇمتىلاتىنبىز. سوندا ءبىر-بىرىنە قوس اققۋداي سونداي ۇيلەسىپ كەلە جاتقان، نە كەتىپ بارا جاتقان شياپ مۇعالىم مەن ميسالىم جەڭگەنى كورەتىنبىز. كورەتىنبىز دە قىزىعاتىنبىز. ءجۇرىس-تۇرىسى، مىنەز-قۇلىقتارىنا ەلىكتەيتىنبىز دە. ولار ءبىز ءۇشىن ءاماندا سۇلۋلىق پەن تازالىقتىڭ، تاتۋلىق پەن اسىل ماحابباتتىڭ ويىپ العان ۇلگىسى سەكىلدەنىپ تۇراتىن.

ءبىز زيرات باسىنا باردىق. ميسالىمعا دەگەن شياپ ماحابباتىن مەن وسى جەردە كورگەندەيمىن. قىزىل كىرپىشتەن كوتەرىلىپ، مارقۇمنىڭ ءوز كوڭىلىندەي اقپەن سىلانعان كۇمبەز توڭىرەگىندە ايالى الاقاننىڭ ءىزى جاتىر. تازالىق - تاتۋلىق ءىزى، اينىماس دوستىق ءىزى.

زيرات باسىنان قايتقاندا، شياپتىڭ جۇدەپ، شوگىپ قالعانىن بايقادىم. سول حالدەن شىعارىپ الايىن دەدىم بە، قاسىمىزداعى جولداستارعا باياعى داپتەر تاريحىن ايتىپ ەدىم، شياكەڭنىن دە ەسىندە ەكەن:

- ءبارى دە جوقتىقتىڭ سالدارى عوي، - دەپ اقتالعان سەكىلدى بولدى. ول وقيعادا سوندايلىق تاپقىرلىق بار دەپ تانىمايتىنداي. مەنىڭ كوڭىلىمدە مۇعالىمنىڭ مەنى جۇرت الدىندا اقتاپ العانى كوبىرەك ساقتالسا، ونىڭ ەسىندە تىكتەۋ كەلگەنى، «ۇرىسقانى» كوبىرەك قالىپ قويعانعا ۇقسايدى. بايقايمىن، «داپتەر ماسەلەسىنە» ەكەۋمىز ەكى تۇرعىدان قارايتىن سياقتىمىز. ونىڭ دا ءجونى بار. شياكەڭ سەكىلدى كوشەلى ادام «ەسىندە مە، مەن سەنى اراشالاپ الىپ ەدىم عوي»، - دەپ جوق جەردە ءوز باعاسىن ءوزى ءتۇسىرىپ بوسقا شاشىلىپ جاتسا، نە بولعانى؟!

ۇلى ابايدىڭ:

جالعاندا سەنەن ارتىق ماعان جار جوق،

ساعان جار مەنەن ارتىق تابىلسا دا،- دەگەن جولدارىنىڭ جۇرەككە ۇيالار سيقىرلى كۇشى «سەن»، «مەن» دەگەن ەسىمدىكتەردىڭ ءوز ورىنىن تاۋىپ تۇرعانىندا ەمەس پە! ال وسى جولداردى ءسال وزگەرتىپ:

جالعاندا مەنەن ارتىق ساعان جار جوق،

ماعان جار سەنەن ارتىق تابىلسا دا، - دەسە ناداندىقتىڭ كوكەسى بولىپ شىقپاس پا!

مىنە، مەنىڭ العاشقى ۇستازدارىمنىڭ ءبىرى شياپ سادىقوۆ بۇل كۇندە اتا بولعان شاكىرتىنىڭ ءوزى ماقتانا الاتىن وسىنداي ادام.

مىنە، پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتىڭ زالىندا نادان شيكىل سارى مەن اڭعال قۇباشا اقىندى، ۇر دا جىق ءپىل كوز سىنشىنى تىڭداپ وتىرىپ مەنىڭ كوز الدىما وسى ءبىر وقيعا كەلگەن ەدى.