اياننان تؤعان اق ولةث

مذنداي قان قؤالايتئن قاسيةتتةر اتادان بالاعا بةرئلئپ وتئرعان. عئلئم كةيدة ءوزئنئث عاجايئبئمةن تاثعالدئراتئن مذنداي تذقئم قؤالار قاسيةتتئث ءتئلسئم سئرئن ءالئ اشا العان جوق.
قازاقتا نةبئر قويلئباي، تئنةي سياقتئ اتاقتئ قوبئزشئ-باقسئلار بولعان. ماعجان جذمابايةأتئث «قويلئبايدئث قوبئزئ» داستانئندا قويلئباي باقسئ الامان بايگةگة قارا قوبئزئن قوسادئ. ءزاؤلئم بايتةرةكتئث دئثئنة ارقانمةن شاندئپ بايلاپ قويعان قوبئز بايتةرةكتئ تامئرئمةن جذلئپ الئپ، قالئث جذيرئكتئ شاثئنا كومئپ، بايگةدةن ءبئرئنشئ بولئپ كةلةدئ. ال تئنةي باقسئنئث قئرئق مئث قوسئنئ بولعان ةكةن. ياعني قئرئق مئث جئندئ بايلاپ الئپ، ايتقانئنا كوندئرگةن، ايداؤئنا جذردئرگةن. كئسئسئ اؤئرعان اؤئلدار تئنةيدئ اپتالئق، ايشئلئق جةردةن قوس اتپةن الدئرتادئ ةكةن. تئنةي باقسئ توسةك تارتئپ جاتقان ادامدئ كورة سالا، وقتاؤلئ مئلتئقپةن باسئپ سالادئ. قئرئق مئث جئن وقتئ توسئپ قالئپ، كئسئگة تيگئزبةيدئ. ال اؤئرعان ادام مئلتئقتئث داؤئسئنان قورئققانئنان كةسةلئنةن جازئلئپ كةتةتئن بولعان.
بئردة ءبئر بايدئث جالعئز ذلئ اؤئر ناؤقاستانئپ، تئنةيدئ قوس اتپةن الدئرتادئ. تئنةي جولدا كةلة جاتقاندا، اؤرؤ بالانئث جانئندا اق سالدةلئ مولدا ايات وقئپ وتئرادئ. تئنةيدئث قاپتاعان جئندارئ مولدانئث دذعاسئنان قورقئپ، كيئز ذيگة كئرة الماي سئرتتا ذيلئعئپ تذرادئ. مذنئث ةشقايسئسئن بئلمةگةن تئنةي باقسئ ذيگة كئرة سالا وقتاؤلئ مئلتئقپةن توسةكتةگئ بالانئ باسئپ سالادئ. اؤرؤ بالا بئردةن ءولئپ كةتةدئ. تئنةي سول كةزدة عانا مولدانئث ايات وقئعانئن ءبئلئپ، ونئ ذيدةن ذرئپ قؤئپ شئعادئ. بذل - ون توعئزئنشئ عاسئردئث اياعئندا شئنئمةن دة، ومئردة بولعان وقيعا.
نةگئزئنةن، باقسئلار زئكئر سالاتئن بولعان. ياعني جئن شاقئرعاندا، ادام ةمدةگةندة، دةرت كوشئرگةندة، بال اشقاندا، بولاشاقتئ بولجاعاندا زئكئر سالادئ. كةثةس وكئمةتئ ذيرةتكةندةي باقسئلئق، الداؤ، ارباؤ ةمةس، ول - تابيعي قاسيةت. باقسئنئث زئكئر سالؤئ، وت ذستاؤئ، قئزعان تةمئردئ تئلئمةن جالاؤئ، قئزعان شوقتئ جالاثاش تابانمةن باسؤئ، جئلان ويناؤئ، كوز بايلاؤئ عاجايئپ قذبئلئس، ةرةكشة قذپيا سئر. زئكئر كةزئندةگئ ولاردئث ءتذر-ءتذسئ دة، قيمئل-قوزعالئسئ دا تئم ةرةكشة. وسئنداي ةرةن ونةر ةرةكشةلئگئ ارقئلئ باقسئلار حالئق سةنئمئنة ية بولعان. بذرئنعئ ادامدار، ذلكةن قاريالاردئث ةشقايسئسئ باقسئلئق ونةردئ جوققا شئعارمايدئ.
ادام بالاسئنئث ءوزئن جاراتؤشئ قذدئرةتكة، تئلسئم كذش يةلةرئنة جالئنئپ-جالبارئنئپ، جاردةم تئلةؤئ بذرئننان بار. وعان قازاق فولكلورئنئث ةث كونة ذلگئلةرئندة كةزدةسةتئن تاثئرگة جالبارئنؤ، رؤحتاردئث جةلةپ-جةبةؤئن، تئلسئم كذش يةلةرئنئث جارئلقاؤئن تئلةؤ مانئندةگئ شؤماقتار كؤا. اتاقتئ جازؤشئ مذحتار اؤةزوأ «ادةبيةت تاريحئ» ةثبةگئندة العاشقئ ءدئني نانئم-سةنئمدةردئث تؤئنداؤئ تؤرالئ: «تابيعات باسشئسئن قادئرلةؤ، قذدايعا دذعا وقئپ، جالبارئنؤ ادةتئ تؤادئ. سونئمةن، جالعاس ةث اؤةلگئ ادةبيةت جذرناقتارئ شئعادئ. قذدايعا دذعا ايتئپ شذبئرتقان تاقپاق ولةثدةر شئعادئ» دةپ جازادئ . يسلام دئنئنئث ةنؤئمةن بئرگة ءتول ادةبيةتئمئزدةگئ سئيئنؤ ءماندئ جئرلار يسلامي رةثككة ية بولعان. فيلولوگيا عئلئمدارئنئث دوكتورئ، شئعئستانؤشئ عالئم يسلام جةمةنةي پارسئ ادةبيةتئندة «ءمئناجات» ءسوزئنئث بةس ءتذرلئ ماعئناسئ بار ةكةندئگئن كورسةتةدئ: 1. بئرةؤمةن سئرلاسؤ، سئبئرلاسؤ. 2. اللامةن سئرلاسؤ. 3. بئرةؤدئث ئشكئ ويئن ذعئنؤ. 4. سئرلاسؤ. 5. اللادان تئلةؤ .
تئلسئممةن تئلدةسكةن ادامدار بذگئندة دة بار. سونئث ءبئرئ - كورئپكةل زاؤرة انؤاربةك قئزئ. ول توقسانئنشئ جئلدارئ قاتتئ كوتةرئلئپ اؤئرادئ، سودان باسئنان كةشپةگةنئ جوق. وقتا-تةكتة ورئنسئز ءئس-ارةكةتتةرئن تةجةي المايتئن جاعدايعا دؤشار بولادئ. دارئگةرلةرگة تةكسةرئلئپ، ةمشئلةرگة كورئنگةنئمةن، ةشقايسئسئ ناقتئ دياگنوز قويا المادئ. بويداعئ دةرت بولسا سوزئلمالئ سيپات الئپ، بةرتئن كةلة جئل سايئن وقتئن-وقتئن قايتالانا باستايدئ. قالتقئسئز كوثئلئمةن سئيلاسقان تؤئستار مةن دوس-جارانداردئث كوپشئلئگئ سول قئستالاث كةزةثدة زاؤرةدةن سئرت اينالادئ.
زاؤرةنئث شةشةسئ قذرباناي اتاقتئ شالا ءتاؤئپتئث شوبةرةسئ ةكةن. ياعني زاؤرةگة ناعاشئ اتالارئنان باقسئلئق قاسيةت قونباق بولئپ، جئن-پةرئلةر ذزاق جئل مازالاعان. سونئث اسةرئنةن كوزئنة نةبئر قورقئنئشتئ نارسةلةر ةلةستةپ، ةس-تذسئنةن ايئرئلئپ قالاتئندئ شئعارادئ. قانشا جةردةن دارئگةرگة كورئنگةنئمةن، ولار دذرئستاپ دياگنوز قويا المايدئ. سودان وثتذستئكتةگئ اؤلية-امبيةلةردئ ارالاؤعا شئعادئ. اؤليةلةردئ ارالاپ، باتا الادئ، جول اشتئرادئ. ءوزئنئث بذرئن باقسئلئق تؤرالئ ماعلذماتئ بولماعاندئقتان قاتتئ قينالادئ. مئسالئ، ول ءوزئنئث «رؤحتار دا سويلةيدئ» (الماتئ، 2009) دةگةن كئتابئندا ءبئر ساپارئندا كوزئنة ةلةستةگةن جايتتاردئ بئلايشا سئپاتتايدئ:
«تاشكةنتتةن ماشيناعا ءمئنئپ، شئمكةنتكة كةلة جاتئرمئز. سارئ اعاشتان اسقاندا ةكئ كوزئم تاس جذمئلئپ اشئلماي قالدئ. قاراسام، ماشينانئث ةكئ جاعئ جالتئلداعان سؤ سياقتئ ما، نة ةكةنئن بئلمةيمئن. ايداهار مةن جولبارئس قايدا جذرسةم دة، ةكةؤئ ةكئ جانئمدا جذرةدئ. لةنينسكئگة كةلگةندة ايداهار باسئنداعئ ءتاجدئ ماعان كيگئزئپ: «ةندئ دايئندال»، - دةدئ. «نة ئستةؤئم كةرةك؟» - دةدئم. «سالةم بةرئپ وتةسئث»، - دةدئ. قاراسام، جولدئث ةكئ جاعئ تولعان ادام، قولدارئندا قانت، جاثعاق، نان، مةيئز، ورئك، قذرت، اس، اؤقاتتئث بارلئق ءتذرئ بار. الگئ جةردةن باسئمدا ءتاج بار ءبئر مارتةبةلئ قوناق بولئپ سالةم بةرئپ ءوتتئم. وث جاعئمدا ايداهار، سول جاعئمدا جولبارئس وتئر، ةكئ جاعئمئزدا تولقئن بولئپ كةلة جاتقان تولقئن جئلاندار ةكةن».
مئنة، ادام سةنگئسئز وسئنداي نةبئر عاجايئپ حالدةردئ باسئنان كةشكةن، كوثئلئنة اؤليةلةر نذر قذيعان زاؤرة انؤاربةك قئزئنئث كةنةتتةن اقئندئق قابئلةتئ اشئلئپ، قذلاعئنا رؤحتار سئبئرلاپ، ولةث-جئر جازدئرتا باستايدئ. ءوزئن مازالاپ جذرگةن اؤرؤ ةمةس، بويئثداعئ قاسيةتئ ةكةنئن سةزگةندة، بويئ جةثئلدةنئپ سالا بةردئ.
«كونبةس ئسكة كوندئرئپ،
قؤ اعاشقا ءتوندئرئپ،
جاراتقان يةث نةثدئ الدئم؟» - دةپ ةندئ زاؤرة قورقئتتان مذراعا قالعان قاسيةتتئ قارا قوبئزدئ قولئنا الئپ، ولةث تولعايدئ. باقسئلاردئث جئن شاقئرعاندا «قورقئت كذيئن» تارتؤئ، ونئ وزدةرئنة ءپئر ساناؤئ، شوقان ءؤاليحانوأتئث قويلئباي باقسئنئث قوبئزئ تؤرالئ جازؤئ - مذنئث ءبارئ باقسئلئق پةن قارا قوبئزدئث ايتةؤئر ءبئر بايلانئستا ةكةندئگئن ايعاقتايدئ. ءارئ سوثعئ عاسئرلاردا باقسئلاردئث ءبارئ دة قوبئزبةن كورئنگةن، ياعني بذل اسپاپ قالاي بولعاندا دا باقسئعا قاجةتتئ اتريبؤت بولئپ ةسةپتةلةدئ. زاؤرة دة ارقاسئ ذستاعان سوث، باياعئ باقسئلارداي قولئنا قارا قوبئز الادئ. ءبئر تاثعالارلئعئ، زاؤرة بذرئن ةش ؤاقئتتا ولةث شئعارئپ كورمةگةن جانة ادةبيةت اؤئلئنان الئس ساؤدانئث ادامئ بولعان، بذرئن-سوثدئ قولئنا قوبئز دا ذستاپ كورمةگةن. عايئپتئث كومةگئمةن، ارؤاقتئث دةمةؤئمةن كوكئرةگئنةن اق ولةث توگئلئپ، كةنةتتةن قارا قوبئز اسپابئن اثئراتا جونةلةدئ.
جاقئندا ءبئزدئث قولئمئزعا ونئث جوعارئدا ايتئپ وتكةن «رؤحتار دا سويلةيدئ» دةگةن ةثبةگئ ءتذستئ. بذل كئتاپتا ونئث تئلسئممةن تئلدةسئپ، ايانمةن جازئلعان جئرلارئ، باسئنان كةشكةن ءتذرلئ جايتتارئ، ساؤة، ءتذس جورؤ سةكئلدئ دذنيةلةرئ توپتاستئرئلعان.
زاؤرة انؤاربةك قئزئنئث ايتؤئنا قاراعاندا، ول ارؤاقتاردئث سئبئرئمةن عانا جئر جازادئ. ولةثدةرئ باقسئ سارئنئنا، تولعاؤعا، باتا-تئلةككة جاقئن. ءبئر قئزئعئ، زاؤرة ايتئپ وتئرعان رؤح يةلةرئ - ايداهار، جولبارئس، كولبار جئلان، بارئس، اق جئلان، كوك پةرئ، قئرئق قئز، جارعئش سةكئلدئ بةينةلةر بايئرعئ باقسئلاردئث دا سارئنئندا تذراقتئ كةزدةسةدئ.
ادةتتة، باقسئلئق تذقئم قؤالايدئ. زاؤرة انؤاربةك قئزئنئث شةشةسئ قذرباناي اتاقتئ شالا ءتاؤئپتئث شوبةرةسئ ةكةنئن ايتتئق. ياعني وعان باقسئلئق ناعاشئ جاعئنان اؤئپ وتئر. شالا قذتتئباي ذلئ ХVІІІ عاسئردئث ةكئنشئ جارتئسئ مةن ХІХ عاسئردئث ءبئرئنشئ جارتئسئ ارالئعئندا ءومئر سذرگةن. ونئث حالئق اراسئندا بالا باقسئ، جارعئش، شاپقئش دةگةن جاناما ةسئمدةرئ بار، سةبةبئ ول اؤرؤلاردئث ءئشئن جارئپ، حيرؤرگيالئق ةم-دوم دا جاساعان. شالا باقسئنئث قارا قوبئزئ ذرپاقتارئندا ساقتاؤلئ كورئنةدئ، ال ونئث ادامداردئث ءئشئن ءتئلئپ ةمدةگةندة قولدانعان كةيبئر سايماندارئ زاؤرة انؤاربةك قئزئنئث ذيئندة ءالئ كذنگة ساقتاؤلئ. بذل اسپاپتاردئ رةپرةسسيا كةزئندة ةل تاشكةنتكة اؤئپ بارئپ، اشارشئلئققا ذشئراعاندا ذرپاقتارئ ءبئر الا تاقيالئ سارتقا ءبئر قاپ تارئعا ساتقان ةكةن. ءبئراق ةرتةثئنة باي سارت قايتادان اكةپ بةرئپ: «بذل سايماننئث يةسئ قاسيةتتئ كئسئ ةكةن. ءتذنئ بويئ مازالاپ، تئنئشتئق بةرمةي قويدئ. سةندةر سايماندئ دا، تارئنئ دا الا بةرئثدةر»، - دةپ قايتارئپ بةرگةن دةسةدئ.
حالئق ةمشئسئ، كورئپكةلدةر، باقسئلار قالاي بولعاندا دا تئلسئم كذشتئث يةلةرئ. كةثةس زامانئنداعئ يدةولوگيا تئلسئم كذشكة، ارؤاقتارعا سةنؤگة تئيئم سالدئ. ءالئ دة سول جذيةدةن باسئبايلئ قذتئلا قويعان جوقپئز. ايتپةسة اقئنداردئث قذلاعئنا «الدةبئرةؤلةر سئبئرلاپ»، ولاردئث ةستئگةندةرئن جازؤئ تؤرالئ تاريحتا نةبئر سئرلار بار. ةجةلگئ ذندئلةردةگئ ابئزداردئث قذدايعا ارناعان جالبارئنؤلارئن الئپ قاراثئز. ال گرةك ميفولوگياسئندا مؤزالار تاثداؤلئ ادامداردئث ذرتئنا عاجايئپ شئق سالئپ كةتةدئ، ونداي ادامنان بالداي ءتاتتئ ءسوز شئعادئ دةپ سةنگةن. باقسئ قازاقتاردا - ةمشئ، تذرئكمةندةردة - حالئق اقئنئ، ال وزبةكتةردة ءارئ ةمشئ، ءارئ اقئن رةتئندة قئزمةت اتقارؤئنا دا ءمان بةرؤ كةرةك. عذرئپتئق فولكلوردئث ءوزئ ولةثسئز بولماؤئ ونئث ماگيالئق قاسيةتئنة دةگةن سةنئمنئث بولعانئن ايعاقتايدئ. قئرعئزداعئ ماناسشئلاردئث ةمشئلئكتئ دة قاتار الئپ جذرگةنئ بةلگئلئ.
جئرشئلار، ادةتتة، جوعارئ كذشتةرگة سةنةدئ، ءبئراق ول باقسئلاردئث كومةكشئلةرئ - جئن ةمةستئگئ بةلگئلئ. ارؤاققا سةنؤ تةك باقسئلاردئث ماثئزدئ ارقاسذيةر كومةكشئسئ ةمةس، جئرشئلار قذدايعا دا، ارؤاققا دا مويئنسئنعان.
قذدايدئث تاثداؤلئسئ - شامان ةكستازعا تذسكةن كةزدة الةمدئك قذپيالاردئ بئلة الادئ. ماسةلةن، قورقئتتئث قوبئزدئ قالاي جاساعانئن تذسئندئرةتئن بئرنةشة نذسقا بةلگئلئ. ونئث بئرئندة اق ساقالئ بةلئنة تذسكةن، اق تاياعئ كوك تئرةگةن اؤلية قارت ايان ارقئلئ ءمالئم ةتكةن.
- ؤا، قورقئت، تذر! - دةيدئ اؤلية.
- سةن ءبئر اسپاپ جاسا. اسپابئث التئ جاسار اتاننئث جئلئگئندةي بولسئن، شاناعئ قارا باقئرداي بولسئن، كونئ ارؤانانئث باؤئر تةرئسئنةن بولسئن، تيةگئ ور تةكةنئث مذيئزئنةن بولسئن، ئشةگئ بةستئ ايعئردئث قذيرئعئنان بولسئن. اسپابئثنئث اتئ قوبئز بولسئن. سول قوبئز قيالئثا - قانات، جولئثا - شئراق، جانئثا اراشا بولار!
قورقئت وسئنداي ايان ةستئپ ويانعاندا، كوكئرةگئ كذيگة تولئپ، كومةيئنةن ساز ساؤلاعانداي حالدة ويانادئ. اؤليةنئث ايتقان شارتتارئن تذگةل ورئندايدئ. اسپاپ دايئن بولعاندا كوكئرةگئن كةرنةگةن ساز قوبئزئنا كوشئپ، ونئث سارئنئنا ذشقان قذس، جذگئرگةن اث، ةسكةن جةل - ءبارئ سذتتةي ذيئپ، تئثدايدئ.
زاؤرة انؤاربةك قئزئنئث دا كةنةتتةن اقئندئق شابئتقا ية بولؤئ مةن كورئپكةلدئك قاسيةتئنئث ويانؤئ دا وسئعان ءبئرشاما ذقسايدئ. سوندئقتان دا ونئث عايئپتئث كومةگئمةن كيةلئ اقئندئق ونةر - قاسيةتتئ ولةثنئث ءدامئن العانئنا، قذداي اؤزئنا ءسوز سالعانئنا سةنگئمئز كةلةدئ. سةبةبئ ونئث ءبئر قاراعاندا بةي-بةرةكةت، شاشئراثقئ كورئنةتئن ولةثدةرئندةگئ ءار جةردةن بةلگئ بةرةتئن قذپيا سئرلار، جاسئرئن بةلگئلةر مةن ادامنئث جان دذنيةسئن قوزعايتئن كوركةم ويلار وسئنداي ويعا ةرئكسئز جةتةلةيدئ.
تورةعالي تاشةنوأ
(«ايقئن» گازةتئ، 26 - قاراشا. 2010 - جئل)