مذقانوأ ءسابيت مذقان ذلئ

قازئرگئ سولتذستئك قازاقستان وبلئسئ جامبئل اؤدانئ ءسابيت مذقانوأ اتئنداعئ اؤئلدا تؤعان. ومبئداعئ وقئتؤشئلار كؤرسئن، ورئنبورداعئ جذمئسشئلار فاكؤلتةتئن، ماسكةؤدةگئ قئزئل پروفةسسورلار ءينستيتؤتئنئث ادةبيةت ءبولئمئن بئتئرگةن.
اؤئل مولداسئنان وقئپ، حات تانئعان. جاسئنان ةل اؤزئنداعئ جئر-تولعاؤلاردئ، قيسسا-داستانداردئ جاتتاپ، ماقامداپ ايتئپ ذيرةنگةن. 14-15 جاسئنان ولةث-جئردئ اؤئزشا دا، جازئپ تا شئعارا باستايدئ. 1918-1919 جئلدارئ ومبئداعئ وقئتؤشئلار كؤرسئندا ءبئلئم الا ءجذرئپ ماعجان جذمابايةأ حاتشئلئق ةتكةن. وقؤدئ بئتئرگةننةن كةيئن ءبئراز ؤاقئت مذعالئم بولدئ. 1921 جئلئ اقمولا گؤبةرنياسئ مةملةكةتتئك ساياسي باسقارماسئنئث توتةنشة اسكةري ءبولئمنئث جاؤئنگةرئ بولدئ. 1921-1922 جئلدارئ ءار ءتذرلئ قئزمةتتةر اتقارئپ، ةل اراسئندا استئق جيناؤ جذمئسئن جذرگئزگةن. 1922-1926 جئلدارئ ورئنبورداعئ جذمئسشئلار فاكؤلتةتئندة وقئعان. 1926-1928 جئلدارئ باسپاءسوز ورئندارئندا قئزمةت اتقارئپ، رةسپؤبليكالئق «ةثبةكشئ قازاق» (قازئرگئ «ةگةمةن قازاقستان») گازةتئ ءبولئمئنئث مةثگةرؤشئسئ، قازاقستان مةملةكةتتئك باسپاسئنئث باس رةداكتورئ قئزمةتتةرئن اتقارعان. 1928 جئلئ پةتروپاأل قالاسئنئث «كةثةس اؤئلئ» گازةتئنئث رةداكتورئ جانة جازؤشئلار ءبولئمئنئث جةتةكشئسئ بولعان. 1930 جئلئ جةرگئلئكتئ اقئن-جازؤشئلار شئعارمالارئ نةگئزئندة «جارئس» الماناعئن شئعارعان. 1932-1935 جئلدارئ ماسكةؤدةگئ قئزئل پروفةسسورلار ءينستيتؤتئنئث ادةبيةت بولئمئندة وقئعان. 1935 جئلئ رةسپؤبليكالئق «كةثةس اؤئلئ»، «قازاق ادةبيةتئ» گازةتتةرئنئث رةداكتورئ بولئپ، 1936-1937 جئلدارئ قازاقستان جازؤشئلار وداعئن باسقارعان. 1937-1941 جئلدارئ قازاقتئث اباي اتئنداعئ پةداگوگيكالئق ءينستيتؤتتئث پروفةسسورئ بولئپ، قازاق ادةبيةتئنةن ساباق بةرگةن. 1943-1951 جئلدارئ ةكئنشئ رةت قازاقستان جازؤشئلار وداعئنئث ءتوراعاسئ قئزمةتئن اتقارعان. 1958-1969 جئلدارئ دذنيةجذزئلئك بةيبئتشئلئكتئ قورعاؤ كوميتةتئنئث مذشةلئگئنة، 1965-1969 جئلدارئ اراب ةلدةرئمةن دوستئق جونة مادةني بايلانئستار قوعامئ قازاق بولئمشةسئنئث ءتوراعالئعئنا سايلانعان.
ءسابيت مذقانوأ ادةبيةتكة ارالاسقاننان باستاپ-اق ءداؤئر، زامان العا قويعان تاقئرئپتارعا قالام تةربةدئ. ول قازاق ادةبيةتئنئث بارلئق جانرئندا وندئرة ةثبةك ةتتئ. جازؤشئ قالامئنان تؤعان ادةبي مذرا سان جانرلئ، مول كولةمدئ، يدةيالئق-ةستةتيكالئق ءمانئ جوعارئ دا باعالئ. ول 80 مئث جولعا جؤئق ليريكالئق ولةث، جيئرماعا تارتا پوةما، بئرنةشة پوأةست پةن رومان، كوپتةگةن اثگئمة، وچةركتةر، وننان استام پةسا، جوعارئ وقؤ ورئندارئنا ارنالعان وقؤلئقتار، قازاق اقئن-جازؤشئلارئنئث شئعارمالارئن تالدايتئن مونوگرافيالار، قازاق مادةنيةتئنئث تاريحئ جانة ةتنوگرافياسئ تؤرالئ زةرتتةؤ ةثبةكتةر، تاعئ باسقا سان-سالالئ كئتاپتار جازدئ.
ءسابيت مذقانوأتئث العاشقئ ولةثدةرئ مةن پوةمالارئ، ماقالالارئ مةن اثگئمةلةرئ («كوثئلئم»، 1917؛ «بوستاندئق»، 1919، ت.ب.) 1917 جئلدان جاريالانا باستادئ. ول 1924 جئلئ ولةثدةر مةن ماقالالاردان جانة اؤدارما شئعارمالاردان تذراتئن «سوأةت وكئمةتئ ءهام قازاق ايةلئ» اتتئ تذثعئش كئتاپشاسئن شئعارعان. 20 جاسئنان پوةما جازا باستادئ: «بالبوپة»، «جةتئم قئز»، «باتئراق»، «قاندئ كول»، «جذيتكئ، قارا ايعئرئم»، 1926-1927 جئلدارئ «كةشةگئ جالشئ مةن بذگئنگئ جالشئ»، «وكتيابردئث ةتكةلدةرئ» پوةمالارئ، «اقبوپةنئث سئرئ» پوأةسئ جارئق كورگةن. 1928 جئلئ «سذلؤشاش» داستانئ، 1931 جئلئ «اداسقاندار» رومانئ (ورئس تئلئندة «سئن بايا»، 1934)، تاعئ باسقا تؤئندئلارئ جاريالاندئ. «سذلؤشاش» داستانئندا عاشئقتئق، ماحاببات ماسةلةسئن كوتةرة وتئرئپ، الةؤمةتتئك ءمانئ زور تذيئندةردئ تولعاعان. ال «اداسقاندار» رومانئ قازاق ادةبيةتئندةگئ تذثعئش رومانداردئث ءبئرئ سانالدئ. ول بذل روماندئ ةداؤئر وزگةرئستةر ةنگئزئپ، 1959 جئلئ «ءمولدئر ماحاببات» دةگةن اتپةن قايتا باستئرئپ شئعاردئ.
30-جئلدارئ «مايعا سالةم» (1933)، «ءسوز - سوأةتتئك ارميا» (1934) اتتئ ولةثدةرئ، «اق ايؤ» پوةماسئ (1935)، «جذمباق جالاؤ» رومانئ (1938)، تاعئ باسقا تؤئندئلارئنان زامانداس بةينةسئ، قوعام كةسكئنئ اثعارئلادئ. ودان سوث «تةمئرتاس» (1935)، «ةسئل» (1937) روماندارئ، «دوستار» (1937) پوأةسئ، تاعئ باسقا شئعارمالارئ جارئققا شئققان. «جذمباق جالاؤ» (1938، «بوتاگوز»، 1948، ورئس تئلئندة «بوتاگوز») رومانئندا قازاقستانداعئ 1910-1920 جئلدارداعئ كذردةلئ وقيعالاردئ بةينةلةگةن. 1-دذنيةجذزئلئك سوعئس، 1916 جئلعئ كوتةرئلئس، اقپان رةأوليؤسياسئ، قازان توثكةرئسئ، ازامات سوعئسئ، قازاقستاندا كةثةس وكئمةتئنئث ورناؤئ، تاعئ باسقا ءئرئ تاريحي وقيعالار رومان سيؤجةتئنة ارقاؤ بولعان. رومانداعئ باستئ تاقئرئپ - قازاق حالقئنئث، قازاقستاننئث تاريحي تاعدئرئ.
«بوتاگوز» رومانئ - قازاق حالقئ ومئرئندةگئ توثكةرئستئك ءئرئ كةزةثدئ شةبةر بةينةلةگةن كةلةلئ شئعارما. رومان كسرو حالئقتارئ تئلدةرئندة جانة ءبئرقاتار شةت ةل تئلدةرئندة اؤدارئلئپ باسئلدئ. «بوتاگوز» رومانئنا نةگئزدةلئپ پةسا جازئلئپ، كازاقستان تةاترلارئ ساحناسئنا شئقتئ، كينوفيلم تذسئرئلگةن.
ءسابيت مذقانوأ 40-جئلدارئ «مةنئث مةكتةپتةرئم» رومانئن، «بالؤان شولاق» پوأةسئن، «سئرءداريا» رومانئن، «پوةزيا مارشالئ»، «مايدانعا حات»، «جةثئمپاز قئزئل ارميا»، «فاشيزمنئث اجالئ»، تاعئ باسقا پروزالئق جونة پوةزيالئق شئعارمالارئن جازدئ. پروزادا ول رومان مةن مةمؤارلئق ادةبيةتتئث دامؤئنا ذلةس قوستئ. 50 جئلدارئ «شوقان ؤاليحانوأ» دراماسئن، «تئنداعئ تولقئندار» رومانئن جازدئ. «ساياحاتتار»، «تؤعان جةردئث تئثئندا»، «تئثدا تذنعان بايلئق»، «الئپتئث ادئمدارئ»، «ادام-اتانئث شوقئسئندا» كئتاپتارئن شئعارعان. ولةثمةن جازئلعان «زامانداس تؤرالئ اثئز» اتتئ شئعارماسئن 1961 جئلئ جاريالادئ. ءسابيت مذقانوأ قازاقتئث 19 عاسئرداعئ ويشئل-عالئمئ شوقان ؤاليحانوأتئث ءومئرئ مةن شئعارمالارئن ذزاق جئلدار بويئ تةرةث زةرتتةدئ. ومبئنئث، لةنينگرادتئث (سانكت-پةتةربور) مذراعاتتارئ مةن كئتاپحانالارئندا بولئپ، شوقان ومئرئنة قاتئستئ ماتةريالدار جيناعان. سونئث ناتيجةسئندة ونئث قالامئنان «شوقان ؤاليحانوأ» پةساسئ مةن «جارقئن جذلدئزدار» اتگئ زةرتتةؤ ةثبةگئ تؤدئ. ءسابيت مذقانوأ ءومئرئنئث سوثعئ جئلدارئندا شوقان ومئرئنةن «اققان جذلدئز» رومانئن جازئپ، ونئث ةكئ كئتابئن شئعارعان. جازؤشئ 4 توم رةتئندة جوسپارلاعان بذل رومان اياقتالماي قالعان.
ءسابيت مذقانوأ دراماتؤرگيا سالاسئندا دا كوپ ةثبةكتةندئ. كةزئندة تةاتر ساحناسئنان تذراقتئ ورئن العان «شوقان ؤاليحانوأ»، «قاشقار قئزئ»، «ساكةن سةيفؤللين» پةسالارئ - كورةرمةندةر تاراپئنان جوعارئ باعاسئن العان شئعارمالار.
سئن، ادةبيةت تانؤ سالاسئنا جازؤشئ كوپ ةثبةك ءسئثئردئ. ول ءوز ذلتئنئث كوركةم مذراسئن تةرةث يگةرؤمةن بئرگة، پوةزيا تةورياسئنئث قاعيادالارئ مةن ةرةجةلةرئنة، ولةث قذرئلئسئنا ءجئتئ كوثئل ءبولدئ. ول سونئمةن قاتار قازاق اؤئز ادةبيةتئن زةرتتةدئ، فولكلور جانة كونة جازبا مذرالاردئ جيناپ باستئردئ. قازاقتئث باتئرلئق جانة عاشئقتئق جئرلارئنئث جانرلئق ةرةكشةلئكتةرئ مةن كومپوزيسيالارئ، سيؤجةتتئك ذقساستئقتارئن سالئستئرا وتئرئپ، ولاردئث حالئق شئعارمئنداعئ ورنئن انئقتادئ. ةپيكالئق جئرلاردئث جانرلئق تاريحي سيپاتتارئ مةن ادةبيةتتةگئ ورنئن بةلگئلةؤدة فولكلورلئق مذرانئ جاريالاؤ، زةرتتةؤ عئلئمئنا وزئندئك ذلةس قوستئ.
18-19 جانة 20 عاسئرلارداعئ ادةبيةت تاريحئ جانة اقئن-جئراؤلار شئعارمالارئ تؤرالئ زةرتتةؤ ةثبةكتةر جازدئ. ءسابيت مذقانوأتئث قازاق ادةبيةتئ تؤرالئ زةرتتةؤ نئساندارئن، نةگئزئنةن، 18-19 عاسئرلارداعئ قازاق ادةبيةتئ، شوقان ؤاليحانوأ پةن اباي قذنانباي ذلئ، 20 عاسئر باسئنداعئ قازاق ادةبيةتئ دةپ بولؤگة بولادئ. ونئث «20 عاسئرداعئ قازاق ادةبيةتئ» (1932) اتتئ كئتابئ سول كةزةثدةگئ قازاق ادةبيةتئنئث شئندئعئ مةن دامؤئ جايئندا جاريالانعان بئردةن-ءبئر دذرئس ةثبةك بولدئ. ةثبةكتة احمةت بايتذرسئنوأ، ءمئرجاقئپ دؤلاتوأ، عذمار قاراش، ماعجان جذمابايةأ، سذلتانماحمذت تورايعئروأ، ءسابيت دونةنتايةأ، مذحتار اؤةزوأ، جذسئپبةك ايماؤئتوأ، تاعئ باسقا اقئن-جازؤشئلار شئعارمالارئنا كةزةثنئث ساياسي تالابئنا ساي سئنشئلدئق كوزقاراس تذرعئسئنان كةلگةنئمةن، كوركةمدئك تذرعئداعئ وزئق ذلگئلةرئن شئنايئ باعالادئ. ونئث «ءوسؤ جولدارئمئز» (1960)، «جارقئن جذلدئزدار» (1964)، «حالئق مذراسئ» (1974، قازاق قاؤئمئ، 1995) اتتئ مونوگرافيا، زةرتتةؤلةرئ قازاق حالقئنئث مادةنيةتئ، ءتئلئ، ونةرئ، ماتةريالدئق تذرمئسئ، تاعئ باسقا تؤرالئ جازئلعان سذبةلئ ةثبةك بولئپ سانالدئ.
ءسابيت مذقانوأ سونئمةن قاتار قازاق ادةبيةتئ مةن مادةنيةتئنئث كوركةيؤئ، ءوسئپ-ءونؤئ جولئندا كوپتةگةن قازاق قالامگةرلةرئنئث ادةبيةت جولئنداعئ باستاپقئ شئعارمالارئنا قادامدارئنا قولداؤ كورسةتئپ، قاراپايئم حالئقپةن تئعئز بايلانئس ورناتتئ. ءسابيت مذقانوأ ةسئمئ قازاق ادةبيةتئنئث «الئپتار شوعئرئ» قاتارئندا اتالادئ. ونئث شئعارمالارئ الةمنئث 46 تئلئنة اؤدارئلعان. 1956-1966 جئلدارئ قازاقستان كوممؤنيستئك پارتياسئ ورتالئق كوميتةتئنئث مذشةسئ بولدئ. 2 - 8 سايلانعان قازاق كسر جوعارعئ كةثةسئنئث دةپؤتاتئ، كسرو جازؤشئلار وداعئنئث باسقارما مذشةسئ بولئپ سايلانئپ، قازاقستان رةسپؤبليكاسئ مةملةكةتتئك سئيلئعئنئث 1-لاؤريةاتئ اتانعان.
2 رةت لةنين وردةنئمةن، 2 رةت ةثبةك قئزئل تؤ وردةنئمةن، «قذرمةت بةلگئسئ» وردةنئمةن، كوپتةگةن مةدالدارمةن ماراپاتتالعان.
100 جئلدئق مةرةيتويئ قارساثئندا قالامگةردئث ةسئمئ الماتئ قالاسئنداعئ كوشةگة، تؤعان اؤئلئنا، ونداعئ مةكتةپكة، وبلئستئق كئتاپحاناعا، وبلئستئق دراما تةاترئنا بةرئلگةن. الماتئ قالاسئندا ءسابيت مذقانوأ اتئنداعئ كوشةدة ةسكةرتكئش ءمذسئنئ ورناتئلئپ، ادةبي مةموريالدئق مذراجاي-ذيئ جذمئس ئستةيدئ.
دةرةك كوزئ:
قازاقستان ذلتتئق ةنسيكلوپةدياسئ، 6 توم.