كةث ارنا نةمةسة «قازاق ءتئلئنئث ايماقتئق سوزدئگئن» وقئعاننان كةيئنگئ وي

قازاق ءتئلئنئث دة ءوز بولمئسئمةن تانئلئپ، ءوز بئتئمئمةن ءومئر ءسذرئپ، بايلئعئ مةن يكةمدئلئگئنئث، ئقپالدئعئ مةن سذلؤلئعئنئث ارتا تذسؤئنة، ةث باستئسئ - حالقئمئزدئث رؤحاني ازئعئ بولؤ سياقتئ قاسيةتتئ دة تابيعي بورئشئن ورئنداؤعا كوپتةن-كوپ جاردةمئن تيگئزئپ كةلة جاتقان سونداي ارنالاردئث بار ةكةنئ مادةني قاؤئمعا بةلگئلئ. سولاردئث ئشئندة ديالةكتئلةردئث، ةكئنشئ سوزبةن ايتقاندا، جةرگئلئكتئ ءتئل ةرةكشةلئكتةرئنئث الار ورنئ تئپتةن ةرةكشة.
ةلئمئزدئث ءار تذكپئرئندة كذندة كةزدةسئپ، سول وثئردة ءجيئ قولدانئسقا ءتذسئپ جذرگةن سوزدةر مةن تئركةستةرگة قايسئبئرةؤلةردئث توسئرقاي، ذركة قارايتئنئ ءالئ كذنگة دةيئن بايقالئپ قالادئ. مذنداي قاتة كوزقاراستئث ونشالئقتئ پايدا بةرمةسئ انئق. راس، ءبئر كذندة نةمةسة ءبئر ايدا ءتئلدئ "شذبارلاؤعا" شاقئرؤ اقئلعا قونا دا قويمايدئ. قالاي بولعاندا دا، قارئم-قاتئناستا ةركئن جذمسالئپ جذرگةن ديالةكتئلةر ةسةبئنةن ادةبي ءتئلدئ بئرتة-بئرتة تولئقتئرؤ، ءورئسئن كةثةيتؤ سياقتئ ارةكةتتئث تئم اسئعئستئققا بارماي، كوپ رةتتة اقئلمةن ولشةپ، ويلاپ پئشةتئن ةأوليؤسيالئق ءذردئس ةكةنئن ةستة ذستاعانئمئز ءجون بولار ةدئ.
العاشئندا ديالةكتولوگيا دةپ قالئپتاسقان ءتئل ءبئلئمئنئث بةلگئلئ بولئمئنةن تاعئ بئرةر سالا دارالانئپ، ءوز وتاؤلارئن تئككةنئنة ءبئراز ؤاقئت بولئپ قالدئ. سولاردئث ءبئرئ - ايماقتئق لينگأيستيكا بذگئنگئ تاثدا دامؤ ذستئندةگئ باعئت دةپ ةسةپتةلةدئ. مذنئث، ءبئر جاعئنان، ديالةكتولوگيامةن، ةكئنشئ جاعئنان، لينگأيستيكالئق گةوگرافيامةن تئعئز بايلانئسئ بولعاندئقتان، وزئمةن جاقئن "تؤئسقان" سول سالالارداعئداي، ايماقتئق لينگأيستيكانئث دا باستئ نئسانئ - ديالةكتئلةر بولئپ تابئلادئ. باستئ ايئرماشئلئعئ - قازاقستان وثئرئندةگئ، دةمةك، ءبئر عانا وبلئستئث، ةلدئث اؤماعئنداعئ، جةرگئلئكتئ ءتئل ةرةكشةلئكتةرئمةن شةكتةلئپ قالماي، الئس، جاقئن شةت ةلدةردة قونئس تةپكةن قازاق دياسپوراسئنئث تئلئندةگئ وزگةشةلئكتةردئ دة زةرتتةيدئ. ءسويتئپ، ديالةكتئلةردئث تارالؤ شةگئن كةث اؤقئمدا قاراستئرادئ.
ارئپتةستةرئمئزدئث ونداعان جئلدار بويعئ بذل ماقساتتاعئ سان الؤان زةرتتةمةلةرئمةن بذرئننان تانئسپئز. ءار كولةمدةگئ ديالةكتولوگيالئق سوزدئكتةردئث ءار جئلدارئ باسئلئم كورئپ جاتقانئنان دا قالئث وقئرمان حاباردار. الايدا سول ئزدةنئستةردئث بارلئعئن قورئتئندئلايتئن قوماقتئ لةكسيكوگرافيالئق ةثبةكتئ كذتؤگة حاقئلئ ةدئك. سولاي بولعاندئقتان دا، اكادةميك ش.سارئبايةأ باستاعان تانئمال ديالةكتولوگتاردئث توبئنئث قذراستئرؤئمةن 2005 جئلدئث سوثئنا قاراي دذنيةگة كةلگةن «قازاق ءتئلئنئث ايماقتئق سوزدئگئن» قؤانا قولعا الدئق.
سوزدئكتة، ئلگةرئدة ةسكةرتئلگةن مئندةتئنة ساي، جةرگئلئكتئ ديالةكتئلةرگة قوسا، شةتةلدئك قانداستارئمئزدئث تئلئندةگئ ةرةكشةلئكتةر دة مول قامتئلعان: دارسةحان (اؤعانستان، يران) - داستارقان، امةلدةر (قاراقالپاقستان) - قولئندا بيلئگئ بار ادام، جانار (قئتاي) - وققاعار، جاؤاپتانؤ (موثعوليا) - جاؤاپ بةرؤ، قويانشئعئ باسئنا جينالؤ (قئتاي) - جئنئ ذستاؤ، نازار تورئندة بولؤ (موثعوليا) - ةسئندة بولؤ، شاثگئلدةك (رةسةي، ورئنبور) - اسپا بةسئك، شذلئق (وزبةكستان) - شوپاننئث جاردةمشئسئ، ءشذيلئم (رةسةي، أولگوگراد) - ءشوپتئث ءتذرئ، ئستيا (رةسةي، استراحان) - شئليا، ءئشئن پئشاقتاؤ (تذركئمةنستان) - سئرتتان جامانداؤ، ت.س.س.
قاراپ وتئرساثئز، جةكة سوزدةر دة، تئركةستةر دة، فرازةولوگيزمدةر دة مولشئلئق. بذلاردئث قاي-قايسئسئ دا كةزدةيسوق كئرئستئرئلمةگةن. قازاقستاندا ذشئراسپايتئن ديالةكتئلةردئ دة كادةگة جاراتؤعا بولار ةدئ. ماسةلةن، شوپاننئث كومةكشئسئ دةگةن تئركةستئ پايدالانعانشا، شذلئق ءسوزئن قولدانؤ جيناقئ بولماس پا ةدئ. ءبئر قاراعاندا، كذلكئ تؤعئزؤئ عاجاپ ةمةس، ال تئلئمئزدة ومونيمدئك قذبئلئستاردئث بار ةكةنئن كئم جوققا شئعارماق؟ سول سياقتئ، موثعولياداعئ چاتور (شاحمات)، چذكئمةيت (كئشكةنة ةشكئ اسئعئ) سوزدةرئن پايدالانساق، ايئپ پا؟ ارينة، موثعول ءسوزئن قازاقتئث دئبئستئق جذيةسئنة سايكةستةندئرؤ قاجةتتئگئ وزئنةن-ءوزئ تؤئندايدئ. قئتايداعئ مارعاؤ (مئسئقتئث بالاسئ) ءسوزئن كئرئكتئرسةك، بئزدئثشة ذتئلماس ةدئك. شئنئندا، ءيتتئث كذشئگئ، قاسقئردئث بولتئرئگئ، سيئردئث بذزاؤئ، بيةنئث قذلئنئ بولاتئنئ ءتارئزدئ، مئسئقتئث مارعاؤئ بولعانئنئث نة ايئبئ بار؟
حالئق تئلئندة ادةبي ءتئل أاريانتتارئنئث ءجذرؤئ - تابيعي قذبئلئس. سوزدئك قذراستئرؤشئلار بذعان دا ورئندئ كوثئل بولگةن. اسةر (اسار)، ءاسئل (اسئل)، اتةيئ (ادةيئ)، ءاتئز (اتئز)، داعدئر (تاعدئر)، بئلاق (بذلاق)، زئمبئل (زةمبئل)، كامةثگةر (كةمةثگةر) دةگةن سوزدةردئث جاقشا ئشئندةگئ بالامالارئنئث ادةبي ءتئل نورماسئنا جاتاتئنئ تذسئنئكتئ بولسا كةرةك. تةگئندة، مذنداي ديالةكتئلةردئ جات كورؤ ادئلةتتئك ةمةس. كذندةردئث كذنئندة ءدال وسئ سويلةنئستةردئث ادةبي نورماداعئ سوزدةرگة الماسؤئ ونشالئقتئ قيئندئق تؤعئزباس ةدئ. ادةبي تئلدةگئ سوزدةرگة ورئن بةرمةگةننئث وزئندة بةللةتريستيكاداعئ كةيئپكةر ءتئلئن انئقتاؤعا سةبئن تيگئزةدئ. ماعئناسئن بئردةن ءتذسئنؤ دة وثاي.
ونئث ةسةسئنة، ءدةبي تئلدةگئ ماعئناسئنان وزگةرئپ، كةيبئر وزدةر كونتةكستةن تئسقارئ تذرعاندا مذلدةم تذسئنئكسئز ماعئنادا پايدالانئلادئ ةكةن. ماسةلةن، ورئس تئلئندةگئ ءسوزدئ ادةبي ءتئل نورماسئنا جاتقئزؤعا تئرئسئپ، راكةتانئث ورنئنا زئمئراندئ قولداناتئندار بارشئلئق. ال وسئ ءسوزدئث (زئمئراننئث) ورئنبور قازاقتارئنئث قولدانؤئنداعئ ادةتكة اينالعان ماعئناسئ - سارشذناق ةكةن. ماسةلةن، ورئنبورلئقتار «زئمئران ءئنئن ةگئننئث اينالاسئنا سالادئ» دةسةدئ. بذل ءسوز جازؤشئ ش.مذرتازانئث شئعارماسئنان دا ذشئراسادئ. اتئراؤدئث ةسبول اؤدانئندا مالدئق ءسوزئ ادامگةرشئلئك ماعئناسئندا جذمسالادئ: «ول كئسئنئث دة مالدئعئ وسئ كئسئ ءتارئزدئ» دةيتئن كورئنةدئ ةسبولدئقتار. ادامعا ءتان اسئل قاسيةتتئ مالدئث قئلئعئنان ئزدةؤ، البةتتة، قازاق ذعئمئنا مذلدةم جات كورئنةر ةدئ.
ءبئر ءسوزدئث بئرنةشة ماعئناسئ بولاتئنئن سوزدئك جاساؤشئلار ناقتئ اتاپ كورسةتكةن. ايتالئق، قيار ءسوزئن قازاقستاننئث باتئس وبلئستارئندا جالدامالئ جذمئس جانة ذزدئكسئز ماعئنالارئندا قولدانسا، تذركئمةنيادا قيسئن، رةت سوزدةرئنئث ورنئندا جذمسايدئ. كالتةك - الماتئ وبلئسئنئث تذرعئندارئنئث تذسئنئگئندة تاياق تا، وزبةكستان قازاقتارئ ونئ جةثئل قول اربا دةپ تذسئنةدئ. قورئمدئ قوستانايلئقتار مولا دةپ بئلةدئ، ال الماتئلئقتار ذساق تاس ذعئمئندا جذمساپ ءجذر، سةمةيلئكتةردئث ايتؤئندا، ول قوريتئن جةر دةگةن ماعئنانئ بئلدئرةدئ.
ديالةكتئلةردئث كوپ ماعئنالئلئعئن بةرؤدة سوزدئكتئ قذراستئرؤشئلار وتة-موتة ئجداعاتتئلئق تانئتادئ. مئسالئ، بورئك، مامئر، دوعالاق، كورپةش، شاباق سوزدةرئنئث - ءتورت، بذكپة، بذلئق، قئزئل ذشپا، شابئرا سوزدةرئنئث - بةس، جابئن، جايما، مايةك، مويناق، قاؤ، سئركة سوزدةرئنئث - التئ، بئلئك، جام، سؤلئق سوزدةرئنئث - جةتئ، ال قذلاق سوزئنئث ون ةكئ ماعئناسئن كةلتئرةدئ. البةتتة، العاشقئ ريزالئق سةزئم زةرتتةؤشئلةرگة ايتئلؤعا ءتيئس، ويتكةنئ، ارنايئ ئزدةؤ ماقساتئن الدئنا قويئپ، تالاي ادامدارمةن ذشئراسئپ، الدةبئر قورئتئندئعا كةلةتئن - ئزدةنؤشئ-ديالةكتولوگتار. الايدا ولار ءبئر وبلئس نةمةسة شةكارالاس ساناؤلئ وبلئستار ماتةريالئن جيناستئرادئ. مذنئث ءوزئ تةر توكتئرةر ةثبةك ةكةنئ داؤسئز. ال قذراستئرؤشئلاردئث جذمئستارئنئث كوثئلدةن شئعؤ سةبةبئ - ولار زةرتتةؤشئلةردئث پئكئرلةرئن توپتاپ، سالئستئرئپ سذزگئدةن سانالئ تذردة وتكئزگةن. سونئث ناتيجةسئندة ءبئر ءسوزدئث ءار وبلئستاعئ عانا ةمةس، ءار رةسپؤبليكالارداعئ ماعئنالارئ سانامالانئپ كورسةتئلئپ وتئر.
ايماقتئق سوزدئكتئث تذسئندئرمة سوزدئكتةن نةگئزگئ ايئرئم بةلگئسئ سول - مذندا ءسوزدئث ماعئنالئق نة ستيلدئك دارالئعئن كورسةتةتئن بةلگئ قويئلمايدئ. ماقساتئ - وقئرمانداردئث الدئنا ءتئل بايلئعئن تانئتاتئن مول دةرةكتئ جايئپ سالؤ. ال حالئق ودان ءوز كةرةگئنشة الئپ، قولدانادئ. ايتپاعئمئز - ءسوز بولئپ وتئرعان لةكسيكوگرافيالئق ةثبةكتة تةرميندئك قئزمةت اتقارؤ ارقئلئ ءتئلئمئزدئث ورةسئن بيئكتةتةتئن سوزدةر مةن تئركةستةر بارئنشا مول. سولاردئث ءبئرازئن عانا ساناعاننئث ءوزئ جةتكئلئكتئ بولار ةدئ. اداي كويلةك، ايؤان قاربئز، ايئلجؤا، ارگةن (مؤزئكالئق اسپاپ)، بةينةك (مونشادا پايدالانئلاتئن سئپئرتقئ)، بةلبةؤ سوقتئ (ويئن ءتذرئ)، بةساپازئ (اعاش شةلةك)، دةلةبئ (تةرةزةنئث ئلگةگئ)، ةسةكجوثئشقا، جامشة (قاؤئننئث ءتذرئ)، قويانتوبئق (وسئمدئك ءتذرئ)، قئزئل جذيرئك (ءدارئ)، مايبالئق، مايقذمار (تذيةنئث اؤرؤئ)، مارالجؤسان (وسئمدئك ءتذرئ)، سيئرقذيرئق (وسئمدئك ءتذرئ)، تاجئقوراز (گذلدئث ءتذرئ)، شاق ةتئك (برةزةنت ةتئك)، شذگةي (حالئق جئرلارئن جاتقا ايتاتئن ادام)، ئشكارا (ةشكئ مةن قويدئث كذزگئ ءتولئ)، ت.س.س.
مئناداي كولةمئ سالماقتئ، سوعان ساي مازمذندئ ةثبةككة قاتئستئ كةمشئلئك ئزدةؤ تئرناق استئنان كئر ئزدةؤمةن پارا-پار ةكةنئن بئلة تذرا، كوزگة تذسكةن كةيبئر جايلاردئ اتاماسقا دا بولمايدئ. گازةتتةردئث بئرنةشة وبلئستار مةن اؤدانداردا، اسئرةسة، كةثةستئك كةزدة بئردةي اتالؤئ كةزدةسة بةرؤشئ ةدئ عوي. «بةدةندئ (اكتوبة، ويئل، اتئراؤ، ماثعئستاؤ) ادةمئ، اتاؤلئ، كةلبةتتئ» دةپ بةرئلةدئ دة، الگئ وبلئستار تاعئ تئزئلةدئ. سول سويلةنئستئث قولدانئلؤ ايماعئ اتالئپ تذرسا، سول ايماقتئ ةكئنشئ رةت ةسكة سالؤ ارتئقشئلئق ةتةدئ.
العئ سوزدة
قازئرگئ تئلئندة قالئپتاسئپ قالعان قاعيدات، ءوثئر، ءماتئن تانؤ سوزدةرئنئث ورئس تئلئندةگئ پرينسيپ، تةرريتورا، تةكستولوگيا دةگةن بالامالارئ جازئلئپتئ. بذل، كئشكةنتاي بولسا دا، ءار ءسوزدئ، ءتئپتئ ءار ءسوزدئث تذلعاسئن مذقيات قاداعالايتئن ديالةكتولوگتارعا ءمئن سياقتئ سةزئلةدئ. تةحنيكالئق اقاؤلئقتارعا ذقساس كةمشئندةر سوزدئكتئث قذنئن تذسئرة الماق ةمةس.
ادئلدئك كةرةك بولسا، اكادةميك ءئ.كةثةسبايةأتئث فرازةولوگيالئق سوزدئگئ مةن ذجئمدئق تذسئندئرمة سوزدئك نةگئزئن قالاعان قازاق لةكسيكوگرافياسئنا سذبةلئ، عئلئمي-تةوريالئق تا، پراكتيكالئق تا ماثئزئ ةرةكشة زور اكادةمييالئق ةثبةك قوسئلئپ، كوپتئث ءذمئتئن اقتاعانئنا ريزامئز.
(«ةگةمةن قازاقستان» گازةتئ. قاراشانئث 15 ئ. 2006 جئل)