ومار حاييامنئث شارابئ نةمةسة ذلئ شايئردئث رؤبايلارئن قالاي ءتذسئنئپ جذرمئز؟

None
None
استانا. جةلتوقساننئث 29  ئ. قازاقپارات تئث ءتارجئماسئ ارقئلئ تانئپ وستئك. وبالئ نة كةرةك، شئعئس شايئرئن شاثعئتباةأ ورئس تئلئنةن قازاقشاعا مولدئرةتئپ-اق اؤدارعان. دةسةك تة، حاييام ولةثدةرئ بئزگة ءتذپ نذسقادان ةمةس، وزگة تئلدةن، ونئث ئشئندة وزگة ءدئندئ ةل ارقئلئ جةتكةنئن ةسكةرؤگة ءتيئسپئز.

 جالپئ. بئزگة عانا ةمةس، الةمگة الدئمةن اعئلشئندار ارقئلئ تارادئ. بذل دةگةن - شئعئستئث نازئك الةمئنةن بةيحابار باتئس جذرتئ ارقئلئ ومار ولةثدةرئنئث تةرةث يئرئمدةرئ بذرمالاندئ دةگةن ءسوز. بذرمالانعان جوق دةپ ةسةپتةگةننئث وزئندة ول ولةثدةردئث ءمان-ماعئناسئ ذزاق جئلدار بويئ تةرئس ءتذسئندئرئلئپ كةلگةنئ انئق.

ورتا عاسئردا ومار حاييامدئ ةشكئم دة اقئن ساناماعان، تةك اتاقتئ وقئمئستئ، كورنةكتئ عالئم دةپ بئلگةن. ال قازئرگئلةر ونئ كةرئسئنشة ةث اتاقتئ اقئنداردئث ءبئرئ سانايدئ، ال عالئم رةتئندة بئلمةيدئ. وماردئث اتئشؤلئ رؤبايلارئنئث الةمدئك داثققا جةتؤئ ءذشئن باقانداي جةتئ عاسئر كةرةك بولدئ. 1857 جئلئ اعئلشئن تئلئنة تذثعئش رةت اؤدارئلدئ. سول ةكةن اعئلشئن ءتئلدئ الةمدة ةث كوپ وقئلاتئن اقئنعا اينالئپ شئعا كةلدئ. اتاعئ انگليادان اسئپ ةؤروپاعا، ودان ارمةن امةريكاعا تةز-اق تارادئ. ال رةسةيدة 1891 جئلئ ورئس تئلئنة ءبئرئنشئ رةت اؤدارئلدئ. وسئلايشا الدئمةن اعئلشئندار، سوسئن ورئستار وماردئ سؤپةراقئن رةتئندة كوككة كوتةرئپ اكةتتئ. «القاش فيلوسوف»، «باس بذزار بذلئكشئ اقئن» رةتئندة سانالارعا ءسئثئرئلدئ.

كةشةگئ كةثةستئك اتةيستئك قوعام وماردئ وتة جاقسئ پايدالاندئ، ونئ «قذدايعا سةنبةيتئن ءدئنسئز، قوجا-مولدالاردئ اياؤسئز اشكةرةلةگةن» دةپ ءناسيحاتتادئ. دئننةن ماقذرذم قاراپايئم جذرت «ومار -سذلؤ ايةل كورسة تذرا المايتئن زيناقور، شايحانادان شئقپايتئن القاش، قذدايدان بةزگةن مذنافئق، جةل وكپة، اثگذدئك اقئن بولعان» دةگةن جالعان تذسئنئكتئث جةتةگئندة ءجذردئ. سوعان ساي حريستيان شئركةؤئندةگئ شاراپقذمار «ورئس حاييامنئث» وبرازئ سومدالئپ، ولةثدةرئ تةك داستارقان باسئندا ايتئلؤ ءذشئن جازئلعانداي جةثئل قابئلدانئپ كةلدئ. ارينة، ول كةزدة ومار ولةثدةرئنئث تةرةث ءمان-ماعئناسئ اشئلسا، وندا ول كةثةس قوعامئندا سةنزؤرادان وتپةس ةدئ جانة ميلليونداعان تارالئممةن باسئلماس تا ةدئ...

«بذگئن ءبئر ئشةيئنشئ، قذيشئ شاراپ!

مولامنان، ولسةم، ءيسئ تذرسئن تاراپ.

تذسئمنان قابئرئمنئث وتكةن ادام

ةلئتئپ، ةستةن تانئپ، قالسئن قاراپ.

 

شاراپپةن جؤئثدار مةن ولگةن كذنئ،

جوقتاثدار، شاراپتئ ايتئپ، كومگةن كذنئ.

ورنئنان شاراپحانا مةنئ ئزدةثدةر،

دذرئلدةپ اقئرزامان كةلگةن كذنئ»

(ق. شاثعئتباةأ اؤدارماسئ).

بذل جةردةگئ شاراپ كوپ جذرت ويلايتئنداي الكوگولدئ ئشئمدئك ةمةس. ونئث تةرةث مةتوفيزيكالئق ءمانئ بار. شاراپ - اللانئث نذرئ. شاراپ تولئ كةسة (قالب) - جذرةك. ياعني، اللانئث نذرئنا بولةنگةن جذرةك. وعان ماس بولؤ - اللاعا عاشئقتئقتان رؤحاني ءلاززات كةشؤ. ال قئز (جار) پارسئ تئلئنةن اؤدارعاندا «دوس» دةگةندئ بئلدئرةدئ. ال اؤليةلةر - اللانئث دوستارئ. امةريكالئق تةولوگ ت. پاركةردئث «ءدئن - ماحابباتتئث ةث جوعارعئ فورماسئ» دةؤئ بةكةر ةمةس. وماردئث قئز قذشئپ، شاراپ ءئشؤئ تايئزدار ءتذسئنئپ جذرگةندةي ةمةس، ول بذل جةردة اللاعا دةگةن ذلئ عيباداتتئ، قذدايعا دةگةن ةسسئز عاشئقتئقتئ تذسپالداپ وتئر. مذنئث ءبارئ سوپئلئق پوةزياداعئ شارتتئ تذردة الئنعان تذنئپ تذرعان وبرازدار، تةثةؤلةر، سيمأولدار.

ومار ءذشئن شاراپ - ءدارئ، جذرةكتئث ةمئ. شاراپسئز دذنية - بوس قاراث، جذرةك - ءئشئ بوس قؤئس انشةيئن ءبئر ءتذيئر ةت. شاراپ - ول جذماق سؤئ. «ءئش، - دةيدئ سوندئقتان دا ومار اقئن، - ونسئز سةن قايدان كةلگةنئثدئ، نة ءذشئن كةلگةنئثدئ جانة قايدا باراتئنئثدئ بئلمةيسئث. ءئش، - دةيدئ ول، - ونسئز بذل ءومئردئث ةشقانداي ءمان-ماعئناسئ جوق. ياعني جاراتقاندئ تانئماساث، ونئث مةيئرئم-شاپاعاتئنان قذر قالاسئث دةپ جذمباقتاپ وتئر.

ءوزئمئزدئث قوجا احمةت ياسساؤي دا:

«نذر ءديدارئن عاشئقتارعا ؤادة قئلدئ،

عاشئق جولئنا جانئم قيئپ جذردئم مئنة.

ياسساؤي حيكمةتئنئث قادئرئنة جةتكئل،

عاشئق شارابئنان ءبئر تامشئ تاتقئل»،

- دةپ اللانئث نذرئنا عاشئق بولئپ، عاشئق شارابئنان ءدام تاتؤدئ ذسئنادئ. ال شاكارئم بولسا «مةنئث جارئم قئز ةمةس،حاقيقاتتئث شئن نذرئ» دةيدئ.

بذگئندة ومار حاييامنئث قولئنان شئققاندئعئ داؤسئز رؤبايلاردئث سانئ - 329 دةلئنةدئ. قالعاندارئ وماردئث اتئن جامئلعان جالعان شؤماقتار بولؤئ كادئك. كئم بئلسئن؟! ول تذرماق، قاسيةتتئ پايعامبارئمئزدئث حاديستةرئنئث ءبئرتالايئ جالعان ةكةندئگئ دالةلدةنگةن جوق پا؟!

«مةشئتكة بارسام كةيدة، وللا دا شئن،

جذرت مةنئ نامازشئل دةپ ويلاماسئن.

بذرئن ءبئر جاينامازئن ذرلاپ ةدئم،

تاعئ دا كورئپ جذرمئن ءذر جاثاسئن»

(ق.شاثعئتباةأ اؤدارماسئ).

ال ةندئ حوراساننئث ءئيمامئ بولعان، قاجئعا بارعان وماردئث مةشئتتةن جايناماز ذرلاؤئ قاي قيسئنعا كةلةدئ؟ ونئث وسئلاي جازؤئ مذمكئن بة؟ مذمكئن. بذل جةردة ومار ءوزئن ةمةس، ليريكالئق كةيئپكةرئن سويلةتئپ وتئر. اباي سئندئ جالعان قوجا-مولدالاردئ ماسقارالاپ وتئر دةؤ اقئلعا قونادئ.

«جذباتساث ءبئر بةيشارا جئلاعاندئ،

سول جاقسئ قذلپئرتقاننان بذ عالامدئ.

ءجذز قذلدئ قذتقارعاننان مئث ةسة ارتئق،

قذل قئلساث اق پةيئلمةن ءبئر ادامدئ»

(ق. شاثعئتباةأ اؤدارماسئ).

بذل جةردة ومار ءبئر ادامدئ اللاعا شئنئمةن قذل قئلئپ، باس يگئزة الساث،ول مئث قذلدئ تةمئر بذعاؤدان بوساتقاننان ارتئق دةپ وتئرعان جوق پا؟!

«سةن نةگة كةدةيلئككة بولاسئث دال؟

تارتئنباي تئرشئلئكتةن الاسئثدئ ال.

ءبئر ساعات شاتتئق ارتئق مئث حاجئدان،

مةككةدة سةنئث قاي ءبئر ناعاشئث بار!»

دةسة، بذل دا وماردئث شئندئقتئ شئرقئراتئپ ايتقانئ. «بالا-شاعاثنئث نةسئبةسئنةن جئرئپ، قاجئعا بارئپ قايتةسئث» دةپ شاماسئنا قارامايتئن تئراش، مالئ جوق كةدةيگة كةيئپ وتئر. ال حاديستة: «قيامةتتة اللانئث تةرئس قارايتئن قذلدارئنئث ءبئرئ - تاكاپپار كةدةي» دةلئنئپتئ.

«دةيدئ عوي: توزاققا تةك ماس بارادئ،

جذرت قالاي ايتادئ، وسئ، ماسقارانئ!

دوزاققا ماسكذنةم مةن عاشئق بارسا،

قالايشا پةيئش شئركئن بوس قالادئ؟» -

دةپ، دوگمالئق قاتال ءدئندئ سئناپ، اللانئث مئندةتئن ءوز موينئنا ارتئپ، جاراتؤشئنئث اتئنان سويلةيتئن دذمشة ءدئندارلاردئ ولتئرة اشكةرةلةيدئ.

«جةتةتئن ةكئ كذنگة نانئث بولسا،

سالقئن سؤ قذمئراثنان ارئلماسا.

وزئثنةن تومةندةرگة باسئثدئ يمة،

ةركئن ءجذر، وزئثدةيگة جالئنعانشا».

مئنة، بذل ناعئز يماندئ ولةث. قاناعات قارئن تويعئزادئ، شذكئرلئك قئل، وزئثدةي پةندةگة قذل بولما، اللاعا قذل بول دةپ وتئر.

«تئكةن بار، بئزگة گذلئ بذيئرماسا،

وتئ بار، بئزگة نذرئ بذيئرماسا،

كئرةس پةن قوثئراؤلئ شئركةؤئ بار،

مةشئت پةن بئزگة ءدئنئ بذيئرماسا»

(ق.شاثعئتباةأ اؤدارماسئ). بذدان نة ذقتئق؟ مذنئ ومار حاق دئننةن حابارسئز، پذتقا تابئنؤشئلارعا قاراتئپ ايتئپ وتئر-اؤ، ءسئرا. ياعني ول «كةت» دةمةيدئ، «كةل» دةيدئ. ءيسلام دئنئنة تئم بولماسا حريستان دئنئ ارقئلئ بولسا دا «كةل» دةگةندئ مةثزةپ وتئر.

«سذم تاعدئر! سذمئرايلارعا نان بةرةسئث،

سؤ مةن جةر، ءذي، سالتانات، ءسان بةرةسئث.

ءبئر ءذزئم نانعا زار بوپ جذرگةندةر كوپ،

الماعان ادال جاندا بار ما ءوشئث؟» دةپ، ءبئراؤئق ةرةكشة مةيئرئمئنة العاؤسئز سةنگةندئكتةن، اسا قامقور اللاعا ةركةلةيدئ.

«ناداندار مةشئت ماثئن جاعالايدئ،

ونةر-ءبئلئم قاجةت دةپ سانامايدئ.

جذماققا ءذمئت ارتئپ كذن كةشةدئ،

عالئم ادام وندايعا قارامايدئ» دةگةن ذلئ عالئمنئث ولةثئ وقؤعا جةثئل بولعانمةن، استارئندا تةرةث فيلوسوفيالئق مازمذن جاتئر. كورةگةن ويشئل، دارئندئ اقئن قئسقا رؤبايلارئ ارقئلئ پوةزيانئث جاثا ءتذرئن قالئپتاستئرئپ كةتتئ. عئلئمي زةرتتةؤلةرئ ماتةماتيكا مةن استرونوميانئ جاثا ساتئعا كوتةردئ، فيلوسوفيالئق ةثبةكتةرئ كةيئنگئ ذرپاقتاردئث وي-ورئسئن كةثةيتتئ. امةريكا مةن ةؤروپادا ءالئ كذنگة ةث كوپ وقئلاتئن شايئر دا وسئ ومار حاييام ةكةن. ول ةلدةردة ومار اقئندئ جاتقا ايتؤشئلار مةن قادئر تذتؤشئلار قوعامدارئ بار. وسئ قوعامداردئث جيناعان قاراجاتئنا 1934 جئلئ نيشاهؤردا حاييامنئث زيراتئنا ةسكةرتكئش تاس ورناتئلعان. يؤنةسكو-نئث شةشئمئمةن جئل سايئن مامئر ايئندا ومار حاييامنئث قذرمةتئنة بذكئل الةمدئك ةسكة الؤ كذنئ ءوتئپ تذرادئ.

 تورةعالي تاشةنوأ

(«ايقئن»  گازةتئ. جةلتوقسانئث 29 ئ. 2009  جئل).

 

سوڭعى جاڭالىقتار
telegram