قذربان ايت - بارشا مذسئلماننئث ذلئق مةيرامئ
ةرتةث سول قاسيةتتئ مةرةكةنئث ءبئرئنشئ كذنئ. وسئ ورايدا بارلئقتارئمئزعا قذربان ايت مذباراك بولسئن، دةي وتئرئپ، عاسئرلار بويئ حالقئمئزدئث ذلئقتاپ كةلگةن مةيرامئ جايئنداعئ ذستانئمدارئنا توقتالئپ ءوتؤدئ ءجون كوردئك.
تاؤةلسئزدئك العان ؤاقئتتان بةرگئ كةزةثدة ةلئمئزدئث الةؤمةتتئك-ةكونوميكالئق جاعئنان جاثعئرؤئمةن بئرگة، رؤحاني جانة مادةني ورةمئز دة كوتةرئلئپ كةلةدئ. قذدايعا شذكئر، حالئقتئث تالاپ-تئلةگئ، ةلباسئنئث ذلتتئق مةرةكةلةردئث مارتةبةسئن كوتةرؤ باستاماسئنئث ارقاسئندا قذربان ايت مةملةكةتتئك دةثگةيدة اتالئپ وتئلةتئن بولدئ. ياعني، 2005 جئلعئ 28 جةلتوقساندا ءماجئلئستئث جالپئ وتئرئسئندا دةپؤتاتتار «قازاقستان رةسپؤبليكاسئنداعئ ةثبةك تؤرالئ» قازاقستان رةسپؤبليكاسئنئث زاثئنا تولئقتئرؤلار ةنگئزؤ تؤرالئ» زاث جوباسئن قابئلداپ، سوعان سايكةس قذربان ايت پةن روجدةستأو مةرةكةسئنئث ءبئرئنشئ كذنئ ةلئمئزدة دةمالئس كذندةرئ بولئپ جاريالاندئ. تاريحي قذجاتتاردان بةلگئلئ بولئپ وتئرعان دةرةكتةرگة جذگئنسةك، 1926 جئلعا دةيئن ورازا ايت 3 كذن، قذربان ايت 3 كذن، ناؤرئز 1 كذن رةسمي مةرةكة رةتئندة تويلانئپ كةلگةن. وعان نةگئز 1921 جئلعئ 5 ناؤرئزدا ورئنبور قالاسئندا وتكةن قازاقستان اأتونومييالئ رةسپؤبليكاسئ ورتالئق اتقارؤ كوميتةتئ ءتورالقاسئنئث «مذسئلماندار مةرةكةسئ» تؤرالئ قابئلداعان شةشئمئ. وعان س.مةثدةشةأ ءتوراعالئق جاساسا، الاش ارئستارئ ا.بايتذرسئن ذلئ مةن ءا.بوكةيحاندار تورالقا ماجئلئسئنة قاتئسقان ةكةن. ةندئ مئنةكي، 1926 جئلدان كذشتةپ توقتاتئلعان مذسئلماندار مةرةكةسئنة رةسمي مارتةبة بةرئلئپ، تاريحي ادئلةتتئلئك قايتا ورنئعئپ، قاسيةتتئ مةرةكةمةن ةلئمئز قاؤئشتئ. سول ءذشئن ءبئز مئث مارتة اللاه تاعالاعا شذكئرشئلئك ايتؤئمئز كةرةك.
قذربان - اراب تئلئندة «جاقئنداؤ» دةگةندئ بئلدئرةدئ، ياعني جاساعان ساؤاپ ئستةر ارقئلئ جذرةكتئ تازارتئپ، اللاهقا جاقئنداي تذسؤ. ال شاريعاتتاعئ تةرميندئك ماعئناسئ - «شارتتارئمةن ساناسا وتئرئپ قذلشئلئق نيةتئمةن مال باؤئزداؤ» دةگةنگة سايادئ. قذربان ايت كذندةرئ (العاشقئ ءذش كذنئ) شالئناتئن مال «ذدهييا» دةپ اتالادئ. قذرباندئق شالؤدئث ءمانئسئنئث كةثدئگئن ذعئنؤ ءذشئن ءدئننئث نة ةكةنئن، قذلشئلئقتئث نة ءذشئن جاسالاتئنئن جاقسئ بئلگةن ءجون. مئنا كةث بايتاق عالامدئ جاراتقان قذدئرةتتئ اللاه جةر بةتئندةگئ سانالئ پةندةلةرئن بةكةرگة جاراتپاعان. ولاردئث قوعام قذرئپ، دذرئس ءومئر ءسذرؤئ ءذشئن تؤرا جول كورسةتئپ ءدئن جئبةرگةن. قاسيةتتئ كئتابئ قذراندا «مةن جئندار مةن ادامداردئ (مةنئ تانئپ)، ماعان عانا قذلشئلئق جاساسئن دةپ جاراتتئم» (زاريات سذرةسئ، 56-ايات) دةپ بئلدئرگةن. دةمةك، قذلشئلئق جاساؤدئث ءتذپ ءمانئ - جاساعان يةنئث جارلئعئنا باعئنؤ، رازئلئعئنا ذمتئلؤ، ساؤاپ جيناؤ. قذرباندئق شالؤ تةك مال باؤئزداؤمةن عانا شةكتةلمةيدئ. وندا ادامنئث ئشكئ نيةتئ، شئن پةيئلئ، دئنگة بةكةمدئگئ، تاقؤالئعئ، باسقالارعا جاناشئرلئعئ تارازئعا تذسةدئ. سونداي-اق پةندةنئث پةندةشئلئگئ مةن مارتتئگئ، ساراثدئعئ مةن جومارتتئعئ دا سئنالادئ. كذللئ مذسئلمان جذرتشئلئعئن ءبئر-بئرئنة جاناشئر بولؤعا، قامقورلئق جاساؤعا، قينالعاندارعا كومةكتةسؤگة، جاعدايئ ناشارلارعا قاراسؤعا، ءوزارا مةيئرئمدئ بولؤعا شاقئرادئ. قذربان ايت - مذسئلمانداردئث ذلئق مةرةكةسئ. ول كذنئ اللاه رازئلئعئ ءذشئن مال شالئنئپ، اق تذيةنئث قارنئ جارئلاتئن كذن. قاجئلئق وتةؤشئلةر قاعباعا جذزئن قاراتئپ، ارافاتتا جالبارئنئپ، دذعا وقيدئ. دذيئم مذسئلمان بالاسئ پايعامبارلاردئث ءئسئن قايتا جاثعئرتئپ، اللاه جولئندا قذرباندئق شالؤ ارقئلئ ءبئر-ءبئرئن دئنگة بةرئكتئك تانئتؤعا شاقئرادئ.
ال قذرباندئق شالؤ تومةندةگئدةي ءتورت شارتقا ية جاندارعا ؤاجئپ بولادئ: مذسئلمان بولؤئ، اقئلدئ جانة ءباليعات جاسئنا تولؤئ، قذربان ايت ؤاقئتئندا جولاؤشئ بولماؤئ جانة نةگئزگئ قاجةتتةردةن تئس نيساپ مولشةرئندةگئ قارجئعا ية بولؤئ. نيساپ مولشةرئ- 85 گرامم التئن ياكي سونئث قذنئنا تةث كةلةتئن اقشا. قذربان شالعان ؤاقئتتا مئندةتتئ تذردة نيةت ةتؤ كةرةك. مذنداي بايلئق مولشةرئ قولئندا جوق ادامدارعا قذرباندئق شالؤ مئندةت بولماعانمةن، جاعدايئ كةلسة قذرباندئق شالؤئنا رذقسات ةتئلگةن. اللاه تاعالا بئلاي دةيدئ: «ءارئ بارشا ادامداردئ قاجئلئققا شاقئر، ولار جاياؤ نةمةسة ذزاق جةردةن ارئپ-اشئپ، تذيةمةن ساعان كةلسئن. كةلگةسئن ولار مذنئث وزدةرئنة تيگئزگةن پايدالارئن كورسئن. اللادان وزدةرئنة ريزئق رةتئندة بةرئلگةن قذرباندئق مالداردئ بةلگئلئ كذندةردة اللانئث اتئن ايتئپ، قذرباندئق شالسئن. ونئث ةتئنةن وزدةرئث دة جةثدةر، جوق-جئتئككة دة جةگئزئثدةر!» (حاج سذرةسئ، 27-28). بايقاساق، اياتتا قذرباندئققا شالئناتئن مالدئث اللاهتان بةرئلگةن نةسئبة ةكةندئگئ ايتئلؤدا. ايت كذندةرئ قذربان شالؤ - عيبادات. ال قذرباندئق شالؤداعئ ةث ماثئزدئ ءجايت ونئ - اللاهقا ارناپ سويؤ. نيةتتئث ادالدئعئ جاي عانا ئستئث ءوزئن عيباداتقا اينالدئرادئ. قذرباندئققا شالئنعان مال - جاراتؤشئنئث بةرگةن ريزئعئ بولعاندئقتان، ةتئن سول وتباسئ مذشةلةرئمةن قوسا كةدةي-كةپشئكتةر دة جةيدئ. كذندةلئكتئ ومئردة جاعدايئ تئم ناشار ادامداردئث بار ةكةنئن ذمئتپاعان ءجون. ءبئر كذندئك ومئرئنة تالشئق ةتةرلئك اس تاپپاي جذرگةن جاندار دا جوق ةمةس. سوندئقتان مذسئلمان عالئمدارئنئث ايتؤئنشا، شالئنعان قذرباننئث ةتئنةن جةؤ - مذستاحاپ، مذقتاج جاندارعا ءذلةستئرؤ- ؤاجئپ. («قذربان ايت» كئتاپشاسئ، 2007ج. )
ساحابالاردئث ايتؤئنا قاراعاندا، پايعامبارئمئز (ساللاللاهؤ الايهي ؤاساللام) قذرباندئق شالؤعا جاعدايئ جوق ادامداردئث اتئنان دا مال سويعان. سوندئقتان دا جاعدايئ بار مذميندةر ارداقتئ پايعامبارئمئزدئث ذمئت بولئپ بارا جاتقان وسئ ءبئر سذننةتئنة قايتا جان بئتئرؤگة تئرئسقانئ ءجون.
قذرباندئق شالؤ - مذمكئندئگئ بار بارلئق ادامعا ؤاجئپ. يسلام دئنئندة ايةل ةكونوميكالئق تذرعئدان دةربةس، وزئندئك جاؤاپكةرشئلئك يةسئ بولئپ سانالادئ. سول سةبةپتئ ةگةر ايةلدئث مةنشئكتئك قذقئ، وزئنة عانا تيةسئلئ بايلئعئ نيساپ مولشةرئنةن اسسا، ايةلدئث جةكة ءوزئ قذرباندئق شالؤئ دا ؤاجئپ. قذربان شالؤعا جاعدايئ جوق كئسئلةرگة جاسالعان جانة ءبئر جةثئلدئك، ول - ايت كذنئ جؤئنئپ-شايئنئپ، تازالانؤ. سةبةبئ بذل تازالئق ولارعا قذرباندئق شالعانداي ساؤاپ اكةلةدئ.
ةندئ قذرباندئققا شالئناتئن مال تؤراسئندا.
كةز-كةلگةن مال قذرباندئققا جارامايدئ. قذرباندئققا قوي، ةشكئ، سيئر، تذية سةكئلدئ مالدار جارامدئ. ال، ذيرةك، قاز، تاؤئق، كذركةتاؤئق، ةلئك سةكئلدئ ت.ب. اث-قذستار قذرباندئققا جارامسئز. بذلاردئ قذرباندئق رةتئندة شالؤ حارامعا جاقئن ماكرذه بولئپ تابئلادئ. ويتكةنئ مذندا ماجؤسيلارعا (وتقا تابئنؤشئلار) ةلئكتةؤشئلئكتئث نئشاندارئ بار. قوي، ةشكئ، سيئر جانة تذيةنئث ةركةكتةرئ دة، ذرعاشئلارئ دا قذرباندئققا جارامدئ. قذرباندئققا جارايتئن قوي مةن ةشكئ ةث كةمئ ءبئر جاسار بولؤئ قاجةت. دةگةنمةن التئ ايلئق قوزئ ءبئر جاسار قوي سةكئلدئ ءئرئ، قوثدئ بولسا، قذرباندئققا جارامدئ. ال ةشكئ مئندةتتئ تذردة ءبئر جاسقا تولعان بولؤئ قاجةت. سيئر ةكئ جاسقا، تذية بةس جاسقا تولعاندا قذرباندئققا شالؤعا بولادئ. قذرباندئق مالدئث دةنئ ساؤ، ةتتئ جانة دةنة مذشةلةرئ تذگةل بولؤئ كةرةك. ونئث بويئندا قذرباندئق رةتئندة شالؤعا كةدةرگئ كةلتئرةتئن كةمشئلئكتةر بولماؤئ قاجةت. قذرباندئق مال عيبادات رةتئندة باؤئزدالؤئ شارت. قذربان شالؤدئث بئزگة ءمالئم ءارئ بةيمالئم كوپتةگةن پايدالارئ مةن حيكمةتتةرئ بار. دةگةنمةن نةگئزگئ ماقسات - اللاه تاعالانئث رازئلئعئنا بولةنؤ. مال شالعاندا پةندةلةردئث نيةتئنئث نةگئزگة الئناتئندئعئ قذران كارئمدة بئلايشا باياندالعان: «ذمئتپاثدار، ولاردئث ةتئ دة، قانئ دا ةشقاشان اللاهقا جةتپةيدئ. وعان جةتةتئن جالعئز نارسة - جذرةكتةرئثئزگة ذيالاعان تاقؤالئق، اللاهقا دةگةن قذرمةت» (حاج سذرةسئ 37).
قذرباندئق شالعان كةزدة كوپتةگةن جايتتارعا نازار اؤدارادئ. قذربان شالئناتئن جةردئث تازا بولؤئنا كوثئل ءبولؤ، قذربان شالاتئن جةرگة مالدئ ذرماي-سوقپاي اپارؤ، قذربان مالئن قذبئلاعا قاراتئپ، سول جاعئمةن جاتقئزؤ. تومةندة كةلتئرئلگةن اياتتاردئ مال باؤئزدالماي تذرئپ وقئعان ابزال: «جذزئمدئ مةنئ كةرئتارتپا دئندةردةن الئستاتئپ، كوكتةردئ جانة جةردئ جاراتقان الةمدةردئث راببئسئنا باعئتتادئم» (انعام سذرةسئ، 6679). «بئلاي دة: «مةنئث نامازئم دا، ءتذرلئ عيباداتتارئم دا، ءومئرئم مةن ءولئمئم دة ذنةمئ الةمدةردئث راببئسئ اللاهقا ءتان. ونئث سةرئگئ جوق. ماعان ايتئلعان بذيرئق وسئ. وعان العاشقئ بولئپ باس يگةن دة مةنمئن» (انام سذرةسئ، 66162-163). وسئ اياتتار وقئلعاننان كةيئن نةمةسة بذل اياتتار مةن دذعالاردئ بئلمةسة «يا، اللاه تاعالام، دوسئث يبراهيم، سذيئكتئث مذحاممةدتةن (ساللاللاهؤ الايهي ؤاساللام) قابئل العانئثداي، مةنةن دة قابئل الا گور!» دةپ، ياكي وسئعان ذقساس دذعا وقؤعا بولادئ. كةيئننةن «اللاهؤ اكبار!» جانة «لا يلاهايللاللاه» دةپ ايتئلادئ. قذربان شالاتئن ادام مالدئ قيناماي جذمساق باؤئزداؤعا كوثئل ءبولؤئ كةرةك. مالدئث كوزئنشة جالاثداتئپ پئشاق قايراؤعا بولمايدئ. پئشاق وتكئر بولؤئ ءتيئس. مالدئ قذبئلاعا قاراتا جاتقئزعاننان كةيئن وث قولئمةن «بيسميللاهي، اللاهؤ اكبار» دةپ باؤئزدايدئ. قذرباندئق مالدئ باسقا ادامعا باؤئزداتقان كئسئ مال باؤئزدالئپ جاتقاندا «بيسميللاهي، اللاهؤ اكبار» دةپ قوسسا ايتقانئ ءجون. (مالدئ باؤئزدايتئن كئسئ باؤئزداردا بئلة تذرا ادةيئ «بيسميللاه» دةپ ايتپاسا حانافي مازحابئ بويئنشا ول مالدئث ةتئ جةلئنبةيدئ). مالدئث جانئ بويئنان تولئق شئعئپ بولعانعا دةيئن ونئث تةرئسئن سئپئرؤعا بولمايدئ. مالدئث قانئ تولئق اعئپ بئتكةنشة كذتئلةدئ. قذربان شالعاننان كةيئن سول ماثايدئث تازالئعئنا دا كوثئل ءبولؤ كةرةك. مالدئث قان-جئنئن اشئق-شاشئق دالاعا قالدئرماي، كومئپ تاستاعان ءجون. بذل - قذرباندئق مالئنا ءارئ قذربان قذلشئلئعئنا دةگةن قذرمةتتئث بةلگئسئ.
عيبادات اللاه تاعالا تالاپ ةتكةن، بةلگئلةنگةن مةزگئلدة جانة ورئندا جاسالؤئ شارت. سوندئقتان قذرباننئث دذرئس بولؤئ ءذشئن ءدئني تذرعئدان ونئث بةلگئلةنگةن ؤاقئتتا باؤئزدالعانئ ءجون. قذربان شالؤدئث ؤاقئتئ قذربان ايتتئث ءبئرئنشئ كذنئ ايت نامازئنان كةيئن باستالئپ، ايتتئث ءذشئنشئ كذنئ اقشامعا از ؤاقئت قالعانعا دةيئن جالعاسادئ. جارئقتاندئرؤ جذيةسئ ناشار ورئنداردا ءتذرلئ قاتةلئكتةرگة جول بةرمةؤ ءذشئن تذندة قذرباندئق شالؤ ماكرذه بولئپ سانالادئ. ال جارئقتاندئرؤ مذمكئندئگئ جةتكئلئكتئ جةرلةردة تذندة دة قذرباندئق شالئنا بةرةدئ. قذربان ايتقا ارناپ الئنعان مال قذربان ايتتا باؤئزدالماسا، مالدئث ءوزئن ساداقا رةتئندة اتاؤ قاجةت. ءوزئ سةبةپتةرگة بايلانئستئ قذربان ايت نامازئنا بارا الماي قالعان ادامنئث، ناماز وقئپ بولاتئنداي ؤاقئت وتكةننةن كةيئن قذربانئن شالا بةرؤئنة بولادئ.
باي بولسئن، كةدةي بولسئن قذربان ايتتا شالعان قذرباندئعئنئث ةتئن جةؤئنة بولادئ. قذرباندئققا شالئنعان مالدئث ةتئن ءذش بولئككة بولئپ تاراتؤ- مذستاحاپ. ءبئر بولئگئ - تؤعان-تؤئس، كورشئلةرئنة باي بولسا دا سئيعا تارتئلادئ، ةكئنشئ بولئگئ - كةدةي جانة مذقتاج ادامدارعا، ءذشئنشئ بولئگئ - ءوزئنئث وتباسئنا، بالا-شاعاسئنا تيةسئلئ. ءبئراق شالئنعان مالدئث ةتئن تذگةلدةي كةدةي-مذقتاجدارعا تاراتؤعا دا بولادئ. ةگةر قذرباندئق شالعان ادام اسا داؤلةتتئ بولماسا جانة وتباسئندا ادام سانئ كوپ بولسا، وندا قذرباندئقتئث ةتئن تذگةلدةي ءوزئنئث وتباسئنا دا قالدئرا الادئ. اللاه تاعالا قذران كارئمدة قذرباننئث ةتئ تؤراسئندا بئلاي دةيدئ: «قذرباننئث ةتئنةن ءوزدةرئث جةثدةر ءارئ مئسكئندةر مةن كةدةيلةرگة جةگئزئثدةر» (حاج، 22/28).
ايت كذنئ مذسئلماندار جاقسئلاپ عذسئل قذيئنعاننان (دةنةنئ تولئقتاي جؤؤ) كةيئن ادةمئ، تازا كيئمدةرئن كيئپ، ذستئنة حوش ءئيئس سةؤئپ، مةشئتكة ايت نامازئنا بارؤ - مذستاحاپ (جاقسئ امالدارعا جاتادئ). نامازدان كةيئن مال سويئلئپ تاراتئلادئ. كورشئ-قولاث، تؤئس-تؤعاندئ قئدئرئستاپ، «ايت قذتتئ بولسئن!» ايتئسادئ. ايت كذندةرئ مةيلئنشة كوتةرئثكئ كوثئل-كذيدة، جئلئ جذزدئ، كةشئرئمدئ بولؤعا تئرئسؤ كةرةك. رةنجئسكةن كئسئلةر قايتا تابئسئپ، ايتتا ءبئر-بئرئن كةشئرگةن ءجون. اؤئرئپ جاتقان كئسئلةردئث كوثئلئن سذراپ، ارنايئ باس سذعؤ، جةتئم، جةسئر، مذث-مذقتاجدارعا قول ذشئن بةرئپ، شامالارئ كةلسة كومةكتةسؤ، ولارعا دا ايتتئث قؤانئشئن سةزدئرؤ وتة ساؤاپتئ ئستةرگة جاتادئ. بذعان قوسا، اكة-شةشةسئنة، وتباسئنداعئ جاندارعا، كورشئ-قولاث، جورا-جولداستارئنا مذمكئندئگئنشة كئشئ گئرئم بولسا دا سالةم-ساؤقات، سئي-سئياپات جاساپ، ايت مةيرامئن ةرةكشة وتكئزؤگة دة بولادئ. ايتتا وسئنداي امالداردئ جاساؤ ادامداردئث ءبئر-بئرئنة دةگةن جئلئلئقتارئ مةن سئيلاسئمدئقتارئن بارئنشا ارتتئرادئ.
يمان - ادئلةتتئ، مةيئرئمدئ، بةرةكةلئ قوعامنئث ذيئتقئسئ. سوندئقتان ءبئز ذلئق مةرةكةمئزدئ ناسيحاتتاؤعا، قذرباندئق شالؤ ءداستذرئمئزدئ جانداندئرؤعا، قوعامدا قايئرئمدئلئق شارالارئنئث كوپتةپ ذيئمداستئرئلؤئنا اناعذرلئم كوبئرةك مذقتاجبئز. جةكة ادام تذرعئسئنان عانا ةمةس، وتباسئلئق، الةؤمةتتئك، ةكونوميكالئق، ءتئپتئ بذ دذنية مةن و دذنيةنئث يگئلئگئنة بولةنؤ تذرعئسئنان دا قذرباندئق شالؤ يسلام دئنئندةگئ مئندةت ةكةنئن ءاربئر مذسئلمان بالاسئ ساناسئنا سئثئرگةنئ ءجون.