بايتذرسئن ذلئ احمةت
قوستاناي وبلئسئنئث جانگةلدين اؤدانئندا تؤعان. تورعايداعئ ةكئ سئنئپتئق ورئس-قازاق ؤچيليششةسئن، ورئنبورداعئ مذعالئمدةر مةكتةبئن بئتئرگةن. 1895-1909 جئلدارئ اقتوبة، قوستاناي، قارقارالئ ؤةزدةرئندةگئ مةكتةپتةر مةن ورئس-قازاق ؤچيليششةلةرئندة مذعالئمدئك قئزمةت اتقارعان. ول 1905 جئلئ قوياندئ جارمةثكةسئندة جازئلئپ، 14500 ادام قول قويعان قارقارالئ پةتيسيياسئ (ارئز-تئلةگئ) اأتورلارئنئث ءبئرئ بولعان. قارقارالئ پةتيسيياسئندا جةرگئلئكتئ باسقارؤ، سوت، حالئققا ءبئلئم بةرؤ ئستةرئنة قازاق ةلئنئث مذددةسئنة سايكةس وزگةرئستةر ةنگئزؤ، ار-ذجدان بوستاندئعئ، ءدئن ذستانؤ ةركئندئگئ، سةنزؤراسئز گازةت شئعارؤ نةمةسة باسپاحانا اشؤعا رذقسات بةرؤ، كذنئ وتكةن دالا ةرةجةسئن قازاق ةلئنئث مذددةسئنة ساي زاثمةن اؤئستئرؤ ماسةلةلةرئ كوتةرئلگةن. سونداي-اق، وندا قازاق دالاسئنا ورئس شارؤالارئن قونئس اؤدارؤدئ ءذزئلدئ-كةسئلدئ توقتاتؤ تالاپ ةتئلگةن. سول كةزةثنةن باستاپ جاندارمدئق باقئلاؤعا الئنعان بايتذرسئنوأ 1909 جئلئ شئلدةنئث 1-ئندة گؤبةرناتور تروينيسكييدئث بذيرئعئمةن تذتقئندالئپ، سةمةي تذرمةسئنة جابئلعان. 1910 جئلئ جةر اؤدارئلعان. وعان تاعئلعان ايئپتا: حالئق اراسئنا ئرئتكئ سالئپ «ءوزئن-وزئ اأتونومييالئق باسقارؤ ئيدةياسئن تاراتتئ»، «ورئستار مةن قازاقتار اراسئندا وشپةندئلئك قوزدئرؤ ئسئمةن اينالئستئ» دةپ كورسةتئلگةن.
ول 1913-1918 جئلدارئ ورئنبور قالاسئندا ءوزئنئث ةث جاقئن سةنئمدئ دوستارئ ءا.بوكةيحانوأ، م.دؤلاتوأپةن بئرئگئپ، سونداي-اق، قالئث قازاق زييالئلارئنئث قولدانؤئنا سذيةنئپ، تذثعئش جالپئ ذلتتئق «قازاق» گازةتئن شئعارئپ تذرعان. قازاق ةلئنئث ازاتتئق قوزعالئسئ تاريحئندا بايتذرسئنوأ رةداكتورلئق جاساعان «قازاق» گازةتئنئث الاتئن ورنئ ةرةكشة. وسئ تاريحي كةزةثدةگئ قازاق ءومئرئنئث بئردة-بئر وزةكتئ ماسةلةسئ، ةلةؤلئ وقيعاسئ بذل باسئلئمنئث نازارئنان تئس قالماعان. بذكئل قازاق جذرتئ «قازاقتئ» وقئپ، وثئ مةن سولئن تاني باستاپ، جاثا قالئپتاسئپ كةلة جاتقان ذلت زييالئلارئ وسئ باسئلئمنان ءنار الئپ ةسةيگةن. قازاق ةلئنئث تاؤةلسئز مةملةكةتتئگئن ارمانداپ، سول جولدا كذرةسكةن الاش قوزعالئسئ مةن الاشوردا ذكئمةتئ كوسةمدةرئنئث ءبئرئ بولعان ول كةثةس وكئمةتئ بةل العان كةزةثدة حالقئنا قئزمةت ةتؤ ءذشئن بولشةأيكتةر جاعئنا شئعئپ، 1919 جئلئ ماؤسئمنئث 24-ئندة قازاق ولكةسئن باسقاراتئن اسكةري-رةأوليؤسييالئق كوميتةتتئث مذشةلئگئنة تاعايئندالعان. 1920 جئلئ أ.لةنينگة كةثةس ذكئمةتئنئث قازاقستاندئ باسقارؤ ئسئندةگئ العاشقئ قادامئن قاتال سئنعا العان حاتئن جولداعان. قازرةأكوم مذشةسئ رةتئندة قازاقستاننئث رةسةيمةن شةكاراسئنئث قالئپتاسؤ ئسئنة بةلسةندئ تذردة ارالاسئپ، بذكئل رةسةيلئك ورتالئق اتقارؤ كوميتةتئنئث 1919 جئلعئ تامئزدئث 27-ئندةگئ قوستاناي ؤةزئن چةليابينسك وبلئسئنا قوسؤ تؤرالئ شةشئمئنة قارسئ جازعان ساياسي نارازئلئعئ قوستاناي ؤةزئن قازاقستان قذرامئنا قايتارؤعا نةگئز بولعان. 1922-1925 جئلدارئ قازاقستان حالئق اعارتؤ كوميسسارياتئ جانئنداعئ عئلئمي-ادةبي كوميسسييانئث ءتوراعاسئ، حالئق اعارتؤ كوميسسارئ، «اق جول» گازةتئنئث قئزمةتكةرئ، 1925-1929 جئلدارئ قازاق حالئق اعارتؤ ءئينستيتؤتئنئث (تاشكةنت) جانة قازاق پةداگوگيكالئق ءئينستيتؤتئنئث وقئتؤشئسئ بولعان.
شئعارماشئلئق جذمئسئن ءولةث جازؤدان باستاعان. اقئننئث العاشقئ ءولةثدةرئ «قئرئق مئسال» دةگةن اتپةن 1909 جئلئ سانكت-پةتةربوردا جارئق كورگةن. بذل كئتابئ ارقئلئ قالئث ذيقئدا جاتقان قاراثعئ ةلگة جار سالئپ، ولاردئث وي-ساناسئن وياتؤعا بار جئگةر-قايراتئن، ءبئلئمئن جذمساعان. اقئن كرئلوأ مئسالدارئ نةگئزئندة جازعان ءار تؤئندئسئنئث سوثئنا ءوزئنئث وزةكتئ ويئن، ايتايئن دةگةن ءتذيئندئ ماسةلةسئن حالقئمئزدئث سول كةزةثدةگئ تذرمئس-تئرشئلئگئنة، مئنةزئنة، پسيحولوگيياسئنا سايكةس قوسئپ وتئرعان.
«ماسا» دةگةن اتپةن جارئق كورگةن ةكئنشئ كئتابئنا ةنگةن ولةثدةرئندة اقئن قاراثعئلئق، ناداندئق، شارؤاعا ةنجارلئق، كاسئپكة مارعاؤلئق سيياقتئ كةمشئلئكتةردئ شةنةگةن. كوپتةگةن ولةثدةرئ سول كةزدةگئ اعارتؤشئلئق باعئتپةن ذندةس بولعان. ول شوقان، اباي، ئبئراي قالئپتاستئرعان ءداستذرلةردئ، گؤمانيستئك، دةموكراتييالئق باعئتتاعئ تولعامدئ ويلاردئ ءوزئنشة جالعاستئرؤشئ رةتئندة كورئندئ. «قازاق سالتئ»، «قازاق قالپئ»، «دوسئما حات»، «جيعان-تةرگةن»، «تئلةك-باتام»، «جاؤعا تذسكةن جان ءسوزئ»، «باق»، ت.ب. ولةثدةرئنئث مازمذنئ وسئنئ تانئتادئ. حالئق اؤئز ادةبيةتئنئث ذلگئلةرئن جيناپ، جارئققا شئعارؤدا زور ةثبةك سئثئرگةن. قازاقتئث «ةر سايئن» اتتئ ةپوستئق جئرئن العئ سوزبةن تذسئنئكتةمةلةر جازئپ، 1923 جئلئ ماسكةؤدة شئعارعان. قازاق اؤئز ادةبيةتئندة مولئنان ساقتالعان جوقتاؤ جئرلارئن ارنايئ جذيةلةپ، سذرئپتاپ، 1926 جئلئ «23 جوقتاؤ» دةگةن اتپةن جةكة كئتاپ ةتئپ جارييالاعان. ءتئلشئ-عالئم رةتئندة قازاق ءتئلئنئث تابيعاتئ، وزگةشةلئكتةرئ، اراب ءالئپبيئنئث جايئ، تةرميندةر، قازاق ءتئلئن وقئتؤ ادئستةمةسئ تؤرالئ ماقالالار جازعان. 1926 جئلئ باكؤدة وتكةن تذركئتانؤشئلاردئث بذكئل وداقتئق 1-شئ سيةزئنة قاتئسئپ، «تذركئ تئلدةرئندةگئ تةرمينولوگييا جايلئ» دةگةن تاقئرئپتا بايانداما جاساعان.
ونئث «ادةبيةت تانئتقئش» دةگةن زةرتتةؤئ قازاق تئلئندةگئ تذثعئش ئرگةلئ عئلئمي-تةورييالئق ةثبةك. وندا ادةبيةت تاريحئنا، تةوريياسئ مةن سئنئنا، مةتودولوگيياسئنا تذثعئش رةت تيياناقتئ انئقتاما بةرئپ، قازاق ادةبيةتتانؤ عئلئمئنئث جذيةسئن جاساعان. حالئق ءتئلئنئث باي قورئنان ماعئناسئ تةرةث، ذعئمدئق اياسئ كةث سوزدةردئ تةرمين ةتئپ الئپ، سونئث نةگئزئندة قازاق ادةبيةتئنئث بارلئق جانرلئق فورمالارئن توپتاپ، جئكتةگةن. ءسوز ونةرئ جايئندا جازئلعان الةمدئك عئلئمنئث ةث ذزدئك ذلگئلةرئن پايدالانا وتئرئپ، ادةبيةتتانؤداعئ ذعئم، تةرمين، كاتةگورييالارئنئث سونئ ذلتتئق ذلگئلةرئن جاساعان. مئسالئ: مةثزةؤ، تةثةؤ، اؤئستئرؤ، كةيئپتةؤ، اسئرةلةؤ، الماستئرؤ، شةندةستئرؤ، ذندةستئرؤ، تذيدةكتةؤ، كةسكئندةؤ، ت.ب. «ادةبيةت تانئتقئش» اقئندئق دارئن تابيعاتئ، شئعارما پسيحولوگيياسئ، شابئت ستيحيياسئنا عئلئمي تذجئرئم، ولةثگة جان-جاقتئ زةرتتةؤ جاساپ، شؤماق، تارماق، بؤناق، بؤئن، ذيقاس، ت.ب. ذعئمدارعا انئقتاما بةرگةن. سان-سانالئ ادةبيةت تابيعاتئن جان-جاقتئ اشئپ، تالداپ-تذسئندئرگةن اتالمئش عئلئمي-زةرتتةؤ ةثبةك قازاق ادةبيةتتانؤ عئلئمئنئث نةگئزئن سالعان.
ول - قازاق عئلئمئ تاريحئندا ذلتتئق ءالئپبي جاساپ، جاثا ذلگئ ذسئنعان رةفورماتور. بايتذرسئنوأ ءالئپبيئ قازاق ءتئلئنئث تابيعاتئنا بةيئمدةلگةن اراب جازؤئ نةگئزئندة جاسالعان. عالئم قازاق ءبئلئمپازدارئنئث تذثعئش ةزئندة (ورئنبور، 1924)، تذركئتانؤشئلاردئث بذكئلوداقتئق 1-شئ قذرئلتايئندا (باكؤ، 1926) اراب جازؤئنداعئ ءالئپبيدئث قاجةتتئلئگئن، قذندئلئعئن جان-جاقتئ تذجئرئممةن دالةلدةگةن عئلئمي بايانداما جاساعان. بذل ءالئپبي ذلتتئق جازؤدئث قالئپتاسؤئنداعئ ءئرئ مادةني جةتئستئك بولئپ تابئلادئ. بايتذرسئنوأ حالئققا عئلئم-بئلئمنئث قاجةتتئلئگئن تذسئندئرؤمةن عانا شةكتةلمةي، ءبئلئم بةرؤ ءئسئن جولعا قويؤعا كذش سالدئ. ورئس، تاتار مةكتةپتةرئنةن وقئپ شئققان ذلت ماماندارئنئث ءوز تئلئن قولدانؤداعئ كةمشئلئكتةرئن كورئپ: «ار جذرتتئث تذرئندة، تذتئنعان جولئندا، مئنةزئندة قانداي باسقالئق بولسا، تئلئندة دة سونداي باسقالئق بولادئ. ءبئزدئث جاسئنان نة ورئسشا، نة نوعايشا وقئعان باؤئرلارئمئز سوزدئث جذيةسئن، قيسئنسئز ناعئز قازاقشا كةلتئرئپ جازا المايدئ نة جازسا دا قيئندئقپةن جازادئ، سةبةبئ جاسئنان قازاقشا جازئپ داعدئلانباعاندئق» دةپ جازدئ. بايتذرسئنوأتئث «وقؤ قذرالئ» (1912) - قازاقشا جازئلعان تذثعئش ءالئپپةلةردئث ءبئرئ. بذل الئپپة وقئتؤدئث جاثا ادئستةرئ تذرعئسئنان وثدةلئپ، 1925 جئلعا دةيئن بئرنةشة رةت قايتا باسئلعان. «وقؤ قذرالئ» قازئرگئ ادئستةمة تذرعئسئنان ءالئ كذنگة دةيئن ماثئزدئ وقؤلئق رةتئندة باعالانادئ.
بايتذرسئنوأ قازاق مةكتةپتةرئنئث مذقتاجدئعئن وتةؤ ماقساتئندا قازاق ءتئلئن ءپان رةتئندة ذيرةتةتئن تذثعئش وقؤلئقتار جازعان. ونئث ءذش بولئمنةن تذراتئن «تئل - قذرال» اتتئ وقؤلئعئنئث فونةتيكاعا ارنالعان ءبولئمئ 1915 جئلدان، مورفولوگيياعا ارنالعان ءبولئمئ 1914 جئلدان، سينتاكسيس ءبولئمئ 1916 جئلدان باستاپ جارئق كورگةن. «ءتئل - قذرال» - قازاق ءتئلئنئث تذثعئش وقؤلئعئ. وقؤلئق قازئرگئ قازاق ءتئلئنئث وقؤلئقتارئنئث نةگئزئ بولئپ قالاندئ. «ءتئل - قذرال» - قازاق ءتئلئ ءبئلئمئنئث تاراؤ-تاراؤ سالالارئنئث قذرئلئمئن جذيةلةپ، عئلئمي نةگئزئن سالعان زةرتتةؤ. ونئث تئلدئك ذعئمدارعا بةرگةن انئقتامالارئنئث عئلئمي تةثدئگئ، دالدئگئ قازئرگئ عئلئم ءذشئن وتة ماثئزدئ. ول تذثعئش ءتول گرامماتيكالئق تةرميندةردئ قالئپتاستئرعان. مئسالئ، زات ةسئم، سئن ةسئم، ةتئستئك، ةسئمدئك، وداعاي، ذستةؤ، باستاؤئش، بايانداؤئش، پئسئقتاؤئش، شئلاؤ، ءسوز تاپتارئ، سويلةم، قذرمالاس سويلةم، قاراتپا ءسوز ت.ب. جذزدةگةن ذلتتئق تةرميندةردئ تذزگةن. سونداي-اق، بايتذرسئنوأ پراكتيكالئق قذرال رةتئندة «ءتئل جذمسار»، مذعالئمدةرگة ارنالعان «بايانشئ» دةگةن ادئستةمةلئك كئتاپتار جازعان. ونئث وقؤلئعئنداعئ تئلدئك كاتةگورييالاردئ ذعئندئرؤ ماقساتئندا ةنگئزئلگةن «سئناؤ»، «داعدئلاندئرؤ» دةگةن ارنايئ بولئمدةر قازئرگئ زامانعئ ادئستةمة عئلئمئ ءذشئن دة ءوز ماثئزئن جويعان جوق.
ف.گولوششةكيننئث تئكةلةي نذسقاؤئمةن الاش قوزعالئسئ قايراتكةرلةرئنة قارسئ جاسالعان قؤعئن-سذرگئن كةزئندة، 1929 جئلئ ماؤسئمنئث 2-ئندة الماتئدا تذتقئنعا الئنئپ، سول جئلدئث سوثئنا قاراي تةرگةؤ ءذشئن ماسكةؤدةگئ بؤتئركا اباقتئسئنا جونةلتئلگةن. ك س ر و حالئق كوميسسارلار كةثةسئ جانئنداعئ وگپؤ «ذشتئگئنئث» 1930 جئلعئ ساؤئردئث 4-ئندةگئ شةشئمئمةن بايتذرسئنوأقا «1921 جئلئ ورئنبوردا كونتررةأوليؤسييالئق ذيئم قذردئ، ورتاازييالئق پانكتذرئكشئل ذيئمئنئث باسشئسئ أاليدوأپةن بايلانئستا بولئپ، 1927 جئلئ قازاق دالاسئندا قارؤلئ كوتةرئلئس دايارلاؤ ارةكةتئنة قاتئناستئ» دةگةن ايئپتار تاعئلئپ، ركفسر قئلمئستئق كودةكسئنئث 58 بابئنئث 2، 4 جانة 11-شئ تارماقتارئنا سايكةس اتؤ جازاسئنا كةسئلگةن. بذل شةشئم بئرنةشة وزگةرئستةرگة ذشئراعان: 1931 جئلئ قاثتاردا 10 جئلعا كونسلاگةرگة اؤئستئرئلسا، 1932 جئلئ قاراشادا 3 جئلعا ارحانگةلسكئگة جةر اؤدارئلئسئن دةپ ذيعارئلعان. 1933 جئلئ مامئردا دةنساؤلئعئ ناشارلاپ كةتؤئنة بايلانئستئ قالعان مةرزئمدئ باتئس سئبئردة ايداؤدا جذرگةن وتباسئمةن (ايةلئ مةن قئزئ) بئرگة وتكئزؤگة رذقسات بةرئلگةن. 1934 جئلئ م.گوركييدئث جذبايئ ة.پ. پاشكوأانئث كومةگئمةن بايتذرسئنوأ وتباسئمةن مةرزئمئنةن بذرئن بوساتئلئپ، الماتئعا ورالعان. 1937 جئلئ قازاننئث 8-ئندة قايتا قاماؤعا الئنئپ، جةلتوقساننئث 8-ئندة اتئلعان. ونئث ارداقتئ ةسئمئ مةن اسئل مذراسئ 1989 جئلئ عانا اقتالئپ، حالقئمةن قايتا قاؤئشتئ. ونئث اتئندا كوشةلةر، وقؤ ورئندارئ، قازاقستان رةسپؤبليكاسئ ذلتتئق عئلئم اكادةميياسئنئث ءتئل ءبئلئمئ ءئينستيتؤتئ، ادةبي-مةموريالدئق مذراجاي-ذيلةر، ةسكةرتكئشتةر ورناتئلعان.
دةرةككوزئ:
قازاقستان ذلتتئق ةنسيكلوپةديياسئ 2 توم