جذماباةأ ماعجان بةكةن ذلئ
سولتذستئك قازاقستان وبلئسئنئث بؤلاةأ اؤدانئندا تؤعان. اؤةلئ اؤئل مولداسئنان ساباق الادئ. بذدان سوث اكةسئ بةكةن ماعجاندئ قئزئلجارداعئ بةگئشةأ مةدرةسةسئنة وقؤعا بةرةدئ. مذسئلماندئق ورتاشا دارةجةلئ ءبئلئم بةرةتئن بذل مةدرةسةنئ بةس جئلداي وقئپ بئتئرگةن سوث، 1910-1913 جئلدارئ ؤفا قالاسئندا «عالييا» مةدرةسةسئندة وقيدئ. وسئندا ءجذرئپ «ساداق» جؤرنالئن شئعارئسئپ، وزئنئث ولةثدةرئن جارييالايدئ. ابايدئث ولةثدةر جيناعئمةن تانئسادئ، تاتار اقئن، جازؤشئلارئمةن دوستاسادئ. اراب، پارسئ، تذرئك تئلدةرئن وقئپ ذيرةنؤئن جالعاستئرئپ، ورئس تئلئنةن ساباق الادئ. اباي ذلگئسئمةن شئعئس پةن باتئس پوةزيياسئنان بئردةي ءنار الادئ. 1913-1917 جئلدارئ ومبئداعئ مذعالئمدةر دايارلايتئن سةمينارييادا وقئپ، ونئ ذزدئك بئتئرةدئ. ومبئدا وقئپ جذرگةن كةزئندة سونداعئ جاستارمةن تئزة قوسئپ، «بئرلئك» ادةبي ذيئرمةسئن قذرئسئپ، ونئث «بالاپان» اتتئ قولجازبا ادةبي جؤرنالئن رةداكسييالايدئ. ءا.بوكةيحانوأ، ا.بايتذرسئنوأ، م.دؤلاتوأ سةكئلدئ الاش قايراتكةرلةرئمةن بايلانئس ورناتئپ، «قازاق» گازةتئنة ولةثدةرئن جارييالايدئ. 1917 جئلئ اقپان توثكةرئسئنةن كةيئن قالئپتاسقان ساياسي جاعدايعا ساي قوعامدئق ومئرگة بةلسةنة ارالاسئپ، اقمولا وبلئستئق قازاق سيةزئن وتكئزؤدئ ذيئمداستئرؤشئلاردئث قاتارئندا بولادئ. وسئ جئلئ ساؤئردة اقمولا وبلئستئق قازاق كوميتةتئ قذرامئنا سايلانادئ. ماسكةؤ قالاسئندا وتكةن بذكئل رةسةيلئك مذسئلمان سيةزئنة قاتئسئپ، الاش پارتيياسئنئث اقمولا وبلئستئق كوميتةتئنئث مذشةسئ بولادئ.
1917-1923 جئلدارئ «بوستاندئق تؤئ»، «اقجول» گازةتتةرئندة جانة «شولپان» جؤرنالئندا قئزمةت اتقارا جذرئپ حالئق اعارتؤ جذمئسئنا بةلسةنة ارالاسادئ. 1923-1926 جئلدارئ ماسكةؤدة كوركةم ادةبيةت ءئينستيتؤتئندا وقيدئ. 1927-1929 جئلدارئ بؤرابايدا، ودان سوث پةتروپاألدا وقئتؤشئلئق قئزمةتتةر اتقارادئ.
1912 جئلئ قازان شاهارئندا «شولپان» اتتئ ولةثدةر جيناعئ جارئق كورةدئ. اقئن «باتئر بايان»، «وقجةتپةستئث قيياسئندا»، «قويلئبايدئث قوبئزئ»، «وتئرئك ةرتةگئ»، «شئن ةرتةگئ» پوةمالارئندا ادام جانئنئث، پسيحولوگييالئق الةمنئث قذپييا سئرلارئن، ئيئرئمدةرئن، دامؤ ديالةكتيكاسئن اسقان شةبةرلئكپةن كةستةلةپ ورنةكتةي بئلگةن. ول تذثعئش ولةثئنةن باستاپ الةؤمةتتئك تاقئرئپقا دةن قويئپ، اعارتؤشئلئق، ذلت-ازاتتئق، دةموكراتيياشئل باعئتتئ ذستانعان. اباي پوةزيياسئنئث وشپةس ماثئزئن بئردةن تانئپ، ونئ «حاكئم» دةپ اتاعان. ذلئ اقئننئث «مئث جئل جذتسا ءدامئ كةتپةس» سوزئن جاثا جاعدايدا ئلگةرئ دامئتئپ، باتئس پةن شئعئستئث رؤحاني قازئناسئن ساباقتاستئرؤ نةگئزئندة قازاق پوةزيياسئن ءتذر مةن مازمذن جاعئنان بايئتقان. جذماباةأتئث «الئستاعئ باؤئرئما» ولةثئن مذستافا شوقاي «ياش تذركئستان» جؤرنالئندا جارييالاي وتئرئپ، ونئ تذرئكشئلدئك كذرةسئ ذشئن ةث پايدالئ ولةث دةپ باعالاعان. جذماباةأ - فيلوسوف اقئن. اقئننئث فيلوسوفييالئق كوزقاراسئ ءوز ولةثدةرئندة جاقسئلئق پةن جاماندئق، ادئلدئك پةن ادئلةتسئزدئك ءتارئزدئ قاراما-قايشئلئقتئ فيلوسوفييالئق ذعئمداردئ شةبةر شةندةستئرة بئلؤئنةن بايقالادئ. «قورقئت» پوةماسئندا فيلوسوفيياداعئ ماثگئلئك تاقئرئپ - ءومئر مةن ءولئم ماسةلةسئن قورقئت پةن اجالدئث اثدئسؤئ تذرئندة سؤرةتتةيدئ.
ول اقان سةرئ، بازار جئراؤ، ابؤباكئر ديأاةأ تؤرالئ زةرتتةؤ ذلگئلةرئن جيناؤعا جاردةمدةسكةن. ورئس اقئن-جازؤشئلارئ ءئي.گةتة، گ.گةينة، ءابؤ فيراس، ا.كولسوأ، م.لةرمونتوأ، ا.فةت، ءئي.دميتريةأ، ءئي.مياتلوأ، ا.بلوك ولةثدةرئن، م.گوركيي، أ.يأانوأ، د.مامين-سيبيرياك، ت.ب. اثگئمةلةرئن قازاق تئلئنة اؤدارعان. جذماباةأ «شولپاننئث كذناسئ» اثگئمةسئ ارقئلئ قازاق ادةبيةتئنة پسيحولوگييالئق تالداؤ، سانا اعئمئ ادئستةرئن ةنگئزگةن.
كةثةس جئلدارئ ةكئ ولةثدةر جيناعئن جارييالانعان. العاشقئسئ - 1922 جئلئ قازاندا، ةكئنشئسئ تاشكةنتتة باسئلئپ شئققان. مةكتةپ وقؤشئلارئنا، مذعالئمدةرگة ارناپ «پةداگوگيكا»، «باستاؤئش مةكتةپتة انا تئلئن وقئتؤ جونئ» ةثبةكتةرئن جارييالاعان. 1929 جئلئ جذماباةأ «القا» اتتئ جاسئرئن ذيئم قذرعانئ ءذشئن دةگةن ايئپتاؤلارمةن ماسكةؤدةگئ بؤتئركا تذرمةسئنة قامالئپ، 10 جئل ايداؤعا كةسئلگةن. 1936 جئلئ م.گوركيي مةن ة.پةشكوأانئث ارالاسؤئمةن بوستاندئق الئپ، قازاقستانعا ورالئپ، پةتروپاأل قالاسئنداعئ مةكتةپتة ورئس تئلئ مةن ادةبيةتئنةن ساباق بةرگةن. 1937 جئلئ ناؤرئزدا الماتئعا كةلئپ، اؤدارما ئسئمةن اينالئسقان. 1938 جئلئ قايتادان قاماؤعا الئنئپ، اتؤ جازاسئنا كةسئلگةن.
كةثةستئك جذيةنئث قؤعئن-سذرگئنئث قذربانئ بولعان ماعجان ةسئمئن اقتاؤ ءئسئ 1958 جئلئ قولعا الئنعان. وسئ جئلئ رةسمي كوميسسييا قذرئلئپ، اقئننئث تاثدامالئ ليريكالارئن جارييالاؤ جونئندة ذيعارئم جاسالعان. بئراق ودان ةش ناتيجة شئقپاي، شئعارمالارئ باسئلماي قالا بةرگةن. 1960 جئلئ تذركئستان اسكةري وكرؤگئنئث اسكةري تريبؤنالئ القاسئنئث شةشئمئمةن جذماباةأ تولئعئمةن، بئرجولا اقتالعان. ءبئراق ةسئمئ اقتالسا دا ول جونئندة قازاقستان جازؤشئلار وداعئ مةن عئلئمي مةكةمةلةرگة حابارلانباعان. وسئلايشا، قازاقستان حالقئ اقئن شئعارمالارئمةن ذزاق ؤاقئت بويئ جةتة تانئسا الماي كةلدئ. كئتاپتارئ تذركييادا جارئق كورة باستاعانئمةن ولار قازاق وقئرماندارئنئث قولئنا تيمةدئ. قازاقستاندا جذماباةأ شئعارمالارئ 1989 جئلئ عانا قايتادان جارييالانا باستادئ. 1995 جئلدان م.بازارباةأ، س.قيراباةأ، ح.ابدؤللين، ش.ةلةؤكةنوأ، ب.دارئمبةت، ش.ساريةأ باستاعان عالئمدار توبئ اقئننئث 3 تومدئق شئعارمالارئن شئعارؤدئ قولعا العان. شئعارمالارئن تةرةثئرةك زةرتتةؤ ةلئمئزدئث ةگةمةندئك الؤئنان بةرگئ كةزةثدة عانا ناقتئلئ جولعا قويئلئپ، ةسئمئن ماثگئ ةستة قالدئرؤ باعئتئندا دا بئرشاما جذمئستار اتقارئلدئ. الماتئ جانة پةتروپاأل قالالارئندا كوشةلةرگة جذماباةأ ةسئمئ بةرئلدئ. پةتروپاأل قالاسئندا جانة اقئننئث تؤعان اؤئلئندا ةسكةرتكئش قويئلدئ. قازئر سولتذستئك قازاقستان وبلئسئنئث بذرئنعئ بؤلاةأ اؤدانئ م.جذماباةأ اؤدانئ بولئپ اتالادئ.
دةرةككوزئ:
قازاقستان ذلتتئق ةنسيكلوپةديياسئ، 4 توم