كةرةي حان

، XV عاسئردئث 70-شئ جئلدارئنئث باسئندا قايتئس بولعان) - قازاق حاندئعئنئث نةگئزئن قالاؤشئ ذلئ ةكئ تاريحي تذلعانئث ءبئرئ، العاشقئ قازاق حانئ، «تاؤريح-ي گؤزيدايي نؤسراتناما» دةرةگئ بويئنشا كةرةي حان - ورئس حاننئث نةمةرةسئ بولات حاننئث ذلئ
None
None

1456-جئلئ كةرةي حان مةن ءاز جانئبةك حاننئث ءابئلحايئر حان ذستةمدئگئنة قارسئ كذرةسكةن قازاق تايپالارئن باستاپ شئعئس دةشتئ-قئپشاقتان باتئس جةتئسؤ جةرئنة قونئس اؤدارؤئ قازاق حاندئعئنئث قذرئلؤئنا مذرئندئق بولعان ماثئزدئ تاريحي وقيعا ةدئ. بذل وقيعانئث ءمان-جايئ مئنادا بولاتئن: 1428 جئلئ اق وردانئث اقئرعئ حانئ باراق ئشكئ فةودالدئق قئرقئستا قازا بولعان سوث، اق وردا مةملةكةتئ ئدئراپ، ذساق فةودالدئق ئيةلئكتةرگة بولئنگةندة ءوزارا قئرقئس ذدةي ءتذستئ. بذرئنعئ اق وردانئث ورنئنا ءابئلحايئر حاندئعئ مةن نوعاي وداعئ قذرئلدئ. شايباني تذقئمئنان شئققان ءابئلحايئر حان بذرئن وردا ةجةن ذرپاعئ بيلةگةن اق وردا تةرريتوريياسئ - شئعئس دةشتئ-قئپشاققا 40 جئل (1248-1468) ذستةمدئك ةتتئ. XV عاسئردئث ورتاسئندا ءابئلحايئر حاندئعئندا تولاسسئز ورئن العان قان توگئس سوعئستار مةن ئشكئ فةودالدئق قئرقئستار ودان سايئن ذدةپ، فةودالدئق ةزگئ مةن قاناؤ حالئق بذقاراسئن اؤئر كذيزةلئسكة تذسئردئ. الاساپئران سوعئستار مةن فةودالدئق بئتئراثقئلئق سالدارئنان دةشتئ-قئپشاق دالاسئندا بذرئننان قالئپتاسقان مال جايئلئسئن پايدالانؤدئث داعدئلئ كوشئپ-قونؤ تارتئپتةرئ بذزئلدئ، كوشپةلئ تايپالار مةزگئلئندة جايلاؤ-قئستاؤلارئنا بارا المايتئن بولدئ. بذل كوشپةندئ مال شارؤاشئلئعئنا اؤئر زاردابئن تيگئزدئ. وسئنداي اؤئر تاؤقئمةت تارتقان حالئق بةيبئت ءومئردئ، ءابئلحايئردئث ذستةمدئگئنةن قذتئلئپ، ءوز الدئنا تئرشئلئك ةتؤدئ ارماندادئ. مذحاممةد حايدار دؤلاتي «تاريح-ي راشيدي» اتتئ ةثبةگئندة: «ول كةزدة دةشتئ قئپشاقتئ ءابئلحايئر حان بيلةدئ. ول جوشئ اؤلةتئنةن شئققان سذلتاندارعا كذن كورسةتپةدئ. ناتيجةسئندة جانئبةك حان مةن كةرةي موعولستانعا كوشئپ باردئ. ةسةنبذعا حان ولاردئ قذشاق جايا قارسئ الئپ، موعولستاننئث باتئس شةتئندةگئ شؤ مةن قوزئباس ايماقتارئن بةردئ. ولار بارئپ ورنالاسقان سوث ءابئلحايئر حان دذنية سالدئ دا، وزبةك ذلئسئنئث شاثئراعئ شايقالدئ. ءئرئ-ءئرئ شيةلةنئستةر باستالدئ. ونئث ذلكةن بولئگئ كةرةي حان، جانئبةك حانعا كوشئپ كةتتئ. سويتئپ ولاردئث ماثئنا جينالعانداردئث سانئ 200 مئثعا جةتتئ. قازاق سذلتاندارئ 870 جئلدارئ (1465-1466) بيلةي باستادئ» دةيدئ.

 

العاشئندا قازاق حاندئعئنئث تةرريتوريياسئ باتئس جةتئسؤ جةرئ، شؤ وزةنئ مةن تالاس وزةنئنئث الابئ ةدئ. مئنة، ناق وسئ تةرريتوريياعا دةرةكتةمةلةردة تذثعئش رةت «قازاقستان» دةگةن اتاؤ قولدانئلدئ، ةجةلدةن وسئ الاپتئ مةكةندةگةن قازاقتئث ذلئ جذز تايپالارئ دةشتئ-قئپشاقتان قونئس اؤدارعان قازاق تايپالارئمةن ةتةنة ارالاسئپ كةتتئ. ءابئلحايئر حاندئعئنداعئ الاساپئران سوعئس سالدارئنان قانجئلئك بولعان قازاق حالقئ بذل اراعا كةلئپ ةس جيئپ، ةتةك جاؤئپ، ةكونوميكالئق تذرمئسئ تذزةلة باستادئ. مذنئ كورگةن دةشتئ-قئپشاق كوشپةندئلةرئ ءابئلحايئر حان قولاستئنان شئعئپ، بوگةؤئن بذزعان سؤداي اعئلئپ، قازاق حاندئعئنا كةلئپ جاتتئ. XV عاسئردئث 50-شئ جئلدارئنئث ورتاسئنان 70-شئ جئلدارئنئث باسئنا دةيئن ءابئلحايئر حاننئث قاراماعئنان باتئس جةتئسؤعا 200 مئث ادام كوشئپ باردئ. 1462 جئلئ موعولستان حانئ ةسةنبذعا قايتئس بولعان سوث، بذل مةملةكةتتة ئشكئ فةودالدئق قئرقئس كذشةيئپ، وكئمةتسئزدئك جاعدايدئث ءورئس الؤئ، اماسانجئ تايشئ باستاعان ويرات جوثعارلارئنئث جاساعان شابؤئلئ سالدارئنان موعولستان مةملةكةتئنئث شاثئراعئ شايقالعان كةزدة جةتئسؤدئ مةكةندةگةن قازاق تايپالارئنئث قازاق حاندئعئنا كةلئپ قوسئلؤئ ءذدةي تذستئ. بذلار جاثادان قذرئلعان قازاق حاندئعئنئث ءذكئمةت بيلئگئن نئعايتئپ، ونئث بةدةلئ مةن اسكةري، ساياسي كذش-قؤاتئن ارتتئرا تذستئ.

 

الايدا جاثادان قذرئلعان قازاق حاندئعئنئث ةكونوميكالئق نةگئزئ ءالئ دة ءالسئز ةدئ. ءبئرسئپئرا قازاق تايپالارئ ءابئلحايئر حاندئعئنئث، موعولستاننئث، نوعاي وداعئنئث جانة باتئس ءسئبئر حاندئعئنئث قول استئندا ءتورت حاندئققا تةلئ بولئپ وتئرعان بولاتئن. ونئث ذستئنة شئعئس دةشتئ-قئپشاقتئ بيلةگةن ءابئلحايئر حان ءوزئنة قارسئ شئعئپ، جةتئسؤعا قونئس اؤدارعان قازاقتاردئث ءوز الدئنا حاندئق قذرئپ، ماسايراپ وتئرعاندئعئنا، اسئرةسة ءابئلحايئر حاندئعئنان كوپتةگةن تايپالاردئث وعان اعئلئپ بارئپ جاتقانئنا ازؤئن باسئپ، قئلئشئن قايراپ وتئردئ. ول جاثا قذرئلعان قازاق حاندئعئن تارپا باس سالئپ جويئپ جئبةرؤگة سذقتاندئ. ونشاقتئ جئل اينالاسئندا باتئس جةتئسؤ وثئرئنة ةكئ جذز مئث جان سانئ بار كوشپةلئ تايپالاردئث جينالؤئ كةث ءورئس، قونئس كةرةك ةتتئ. ال كوشپةلئ ةلدئث وتئرئقشئ-ةگئنشئلئگئ كوركةيگةن اؤداندارمةن، اسئرةسة قولونةرئ مةن ساؤداسئ دامئعان ةكونوميكالئق ورتالئق - سئردارييا جاعالاؤئنداعئ قالالارمةن ساؤدا-ساتتئق قارئم-قاتئناستارئنا قولايلئ جاعداي جاساؤ حالئق تذرمئسئنداعئ ماثئزدئ ماسةلةگة اينالدئ. بذل قارئم-قاتئناستئث وثالؤئنا تةك كوشپةلئ حالئقتار عانا ةمةس، وتئرئقشئ ايماقتارداعئ ةگئنشئلئك ونئمدةرئن وتكئزئپ، ةگئس كولئگئن الؤدئ اثساعان ةگئنشئلةر دة، قولونةر ونئمدةرئن وتكئزئپ، شيكئزات (جذن، تةرئ، ت.ب.) الؤدئ اثساعان قولونةرشئلةر دة، ساؤدا تاؤارئن وتكئزئپ پايدا تابؤعا ساؤداگةرلةر دة مذددةلئ بولدئ.

 

سئردارييا بويئنداعئ قالالار مةن دةشتئ-قئپشاق دالاسئ ءذشئن كذرةستة قازاق حاندئعئنئث باستئ باسةكةلةسئ جانة اتا جاؤئ ءابئلحايئر حان ةدئ. قازاق حاندئعئ ءابئلحايئرعا قارسئ كذرةسؤ ءذشئن ةث الدئمةن موعولستان مةملةكةتئمةن تاتؤ كورشئلئك وداق ويرات جوثعارلارئنئث تايشاسئ اماسانجئنئث موعولستانعا شابؤئل جاساؤئنان جانة ءابئلحايئر حاننئث جةتئسؤداعئ قازاق حاندئعئنا شابؤئل جاساؤئنان تئزة قوسا وتئرئپ قورعانؤدئ ماقسات ةتتئ. 1468 جئلئ قئستا ءابئلحايئر حان قازاق حاندئعئن قيراتپاق بولئپ، جةتئسؤعا جورئققا اتتاندئ، ءبئراق ساپارئ ءساتسئز بولئپ، جورئق جولئندا قازا تاپتئ. ءابئلحايئردئث قازا بولؤئ قازاق حاندئعئنئث نئعايؤئنا جانة كولةمئنئث كةثةيؤئنة ذلكةن وراي تؤدئردئ. ءابئلحايئر ولگةننةن سوث ونئث ةلئندة قييان-كةسكئ قئرقئس باستالئپ، حاندئق ئدئراي باستادئ. وزبةك ذلئسئنئث شاثئراعئ شايقالدئ، ءئرئ شيةلةنئستةر باستالدئ. ونئث ذلكةن بولئگئ كةرةي حان مةن جانئبةك حانعا كوشئپ كةتتئ. مذنداي تيئمدئ جاعدايدئ دةر كةزئندة پايدالانعان قازاق حاندارئ كةرةي مةن ءاز جانئبةك بذدان ون ةكئ جئل بذرئن وزدةرئ اؤئپ كةتكةن اتا قونئسئ دةشتئ-قئپشاققا قايتا ورالدئ.

 

كةرةي حان ةسئمئ تاريحي دةرةكتةردة سوثعئ رةت 1472-1473 جئلدارئ سئردارييا جاعاسئنداعئ قالالار ءذشئن موعولستان حانئ جذنئستئث ورداسئنا بذرئش سذلتاننئث شابؤئل جاساعان كةزدةرئندة ايتئلادئ.

 

تاريحي ماتةريالداردا كةرةي حاننئث حاندئق بيلئكتئ ذلئ بذرئندئققا بةرگةنئ تؤرالئ، كةرةي حاننئث وزبةك ذلئسئن باسقارعان كةزةثئ، ونئث تاعدئرئ قاي ؤاقئتتا، قانداي جاعدايلاردا قازا بولعانئ تؤرالئ ناقتئ مالئمةتتةر كورسةتئلمةگةن. كةرةي حان 1472-1473 جئلدارداعئ وقيعالاردان كةيئن قايتئس بولعان دةپ ةسةپتةلةدئ. ونئث ءذش بالاسئ بولعان. ولاردئث ئشئندة 30 جئلدان استام قازاق حاندئعئن بيلةگةن بذرئندئق حاننان سوث تاق تذپكئلئكتئ جانئبةك حاننئث ذرپاقتارئنا وتكةن. كةرةي حاننئث ةكئ ذلئ تؤرالئ مالئمةتتةر جوق.

 

دةرةككوزئ:

قازاقستان ذلتتئق ةنسيكلوپةديياسئ 4 توم

 

 

سوڭعى جاڭالىقتار