احمةد يذگئنةكي
وثتذستئك قازاقستان وبلئسئنئث تذركئستان وثئرئندةگئ ئيذگئنةكي (قازاقشا جذينةك) قالاسئندا تؤعان. احمةد ئيذگئنةكيدئث عذمئرئ، ءومئر سذرگةن ورتاسئ تؤرالئ دةرةكتةر تئم تاپشئ. زاعيپ بولئپ تؤئپ، فاني جالعاننئث جارئق ساؤلةسئن كورمةي باقيعا وزعان احمةد جاستايئنان ءئلئم-بئلئمگة قذمارتئپ، تذركئ تئلدةرئ مةن اراب ءتئلئن جةتئك مةثگةرگةن. شاريعات قاعيدالارئن جان-جاقتئ زةرتتةپ-تانئپ، تةرةث ئلئمئنة ساي «اديب احمةت» دةگةن قذرمةتتئ اتقا ئية بولعان. اقئل-ويئ تولئسئپ، دئني تانئمئ ابدةن كةمةلدةنگةن شاعئندا ول قئسقاشا تاقئرئپ-تاقئرئپتارعا ءبولئپ، ءئيسلام قذندئلئقتارئنا نةگئزدةلگةن ولةث-جئرلارئن ومئرگة كةلتئرة باستايدئ. كةيئن جادئگةرلةردئث باسئ بئرئكتئرئلئپ، «هيبات ؤل-حاقايق» («اقيقات سئيئ») دةپ اتالاتئن ديداكتيكالئق ولةثدةر جيناعئنا اينالعان. مازمذنئ، تانئمدئق ءنارئ جاعئنان العاندا «اقيقات سئيئ» - ءابؤ ناسر ءال-فارابي، ماحمذد قاشقاري، ج.بالاساعذني، قوجا احمةت ياسساؤي مذرالارئمةن ئشتةي استاسئپ، 9-13 عاسئرلار ارالئعئنداعئ تذركئ دذنيةسئنئث رؤحاني قازئنالارئنئث جارقئن تؤئندئسئنا اينالدئ.
احمةد ئيذگئنةكيدئث «اقيقات سئيئنئث» تذپنذسقاسئ ءبئزدئث زامانئمئزعا جةتپةي، بئرجولاتا جوعالئپ كةتكةن. ونئث مذراسئنئث 14-15 عاسئرلاردا جاسالعان 3 تذرلئ كوشئرمةسئ، 3 تذرلئ ءذزئندئسئ بار. ونئث ئشئندة ةث ةسكئسئ - 1444 جئلئ سامارقاندا ارئسلان قوجا تارحان ءامئردئث قالاؤئمةن زاينذل ءابئدئن بين سذلتان باقئت جؤرجاني قذسايئن كوشئرئپ جازعان نذسقا. كونة ذيعئر، اراگئدئك ارابشا حاتقا تذسكةن نذسقانئث جالپئ كولةمئ - 508 جول. بذل مذرا قازئر ئستامبذلداعئ اييا-سوفييا كئتاپحاناسئ قورئندا ساقتاؤلئ. ةكئنشئ نذسقا دا اتالعان كئتاپحانادا. ونئ 1480 جئلئ ئستامبذلدا شايحزادا ابد ءار-راززاق ذيعئر جانة اراب جازؤئمةن كوشئرگةن، 506 جولدان تذرادئ. ال «اقيقات سئيئنئث» ءذشئنشئ ارابشا نذسقاسئ 14 عاسئردئث سوثئندا نةمةسة 15 عاسئردئث باسئندا 524 جول ولةث كولةمئندة كوشئرئلگةن. ول ئستامبذلداعئ توپ-قاپئ سارايئندا ساقتاؤلئ تذر. سول سيياقتئ «ذزئن كوپئردةگئ سةيئت ءالئ» دةگةن كئسئنئث كئتاپحاناسئنان تابئلئپ، انكارا كئتاپحاناسئنا تابئس ةتئلگةن، كةيئن مذلدةم جوعالئپ كةتكةن احمةد ئيذگئنةكي مذراسئ تؤرالئ دةرةك بار.
«اقيقات سئيئنئث» بئرنةشة نذسقاسئن تاؤئپ، زةرتةپ، جارييالاؤدا - ن.اسئم، ر.ارات (تذركييا)، أ.رادلوأ (رةسةي)، ج.دةني (فرانسييا)، ح.سذيئنشاليةأ، ع.ايداروأ، ءا.قذرئشجانوأ، م.تومانوأ، ب.ساعئندئقوأ (قازاقستان)، ت.ب. شئعئستانؤشئ عالئمداردئث ةثبةگئ زور. اتالعان ةثبةكتئث 14 عاسئرداعئ تذپنذسقاسئنئث فوتوكوشئرمةسئ، ترانسكريپسيياسئ قازاق تئلئنة قارا سوزبةن جولما-جول جانة ولةثمةن اؤدارئلئپ، 1985 جئلئ جارئق كوردئ.
احمةد ئيذگئنةكي ءوز شئعارمالارئندا دذنية جاراتئلئسئ ماسةلةلةرئن ءئيسلام قاعيدالارئ نةگئزئندة تذسئندئرةدئ. «بارلئق نارسة بئر اللانئث ةركئندة» ةكةندئگئن جانة ونئث دارالئعئن دارئپتةيدئ. سول ءذشئن دة اقئن ماثگئلئك ءولئم ذعئمئ جوق، ول ومئرمةن الماسئپ وتئرادئ دةيدئ: «جوق ةدئم. جاراتتئث. جانة جوق قئلئپ، ةكئنشئ بار ةتةرسئث» نةمةسة «ءولئنئ ءتئرئ، ءتئرئنئ ءولئ ةتةدئ». ال تئرلئكتئث ولشةمئن ءبئلئم ارقئلئ بةلگئلةيدئ. ياعني، بئلئمدئدةن پايدا بار، پايدالئ نارسة - ءتئرئ، ال پايداسئزدئق - بوس، ءولئ نارسة. ولاي بولسا، ءبئلئم ارقئلئ ماثگئلئك ومئرگة قول جةتكئزؤگة بولادئ، ويتكةنئ «ءبئلئمدئنئث ءولؤئ» مذمكئن، ءبئراق «اتئ ءولمةيدئ». احمةد ئيذگئنةكي ءذشئن ءبئلئم - كوپ ءبئلؤ ةمةس، تانئم، اقيقاتتئ ءبئلؤ.
احمةد ئيذگئنةكي گؤمانيزمئ ءدئني-ةتيكالئق قاعيدالارمةن قابئسئپ جاتادئ: «بئرةؤ زابئر-جاپا جاساسا، قارئمئنا راحات كورسةت. ويتكةنئ قاندئ قانمةن قانشا جؤساث دا تازارمايدئ. ادامگةرشئلئكتئث باسئ - وسئ». ياعني زذلئمدئق زذلئمدئقتئ تؤدئرادئ دةگةن قاعيدانئ حاديستةرئنئث قازئعئ ةتة وتئرئپ، كةشئرئمدئ بولعاندئ حوش كورةدئ: «ءبئر ايئپقا بولا باس كةسؤشئ دذنيةدة ءتئرئ ادامسئز قالادئ» دةيدئ. ءبئراق دذنية مةن ادامداردئث كةمةلسئزدئگئنة وراي ايتئلعان «مئث دوسئث بولسئن مةيلئ، بئرةؤئ دة ادال ةمةس»، «دذنية ءبئر قولمةن بال، ءبئر قولمةن ؤ ذستاتادئ» نةمةسة «شئراق، سئرئث وزئثدة ساقتالئپ تذرماسا، دوسئثدا ساقتالا ما؟» دةگةن سوزدةرئنةن ذمئتسئزدئك سارئندار دا اثعارئلادئ. احمةد ئيذگئنةكيدئث ناقئل سوزدةرئ تذركئ جذرتئندا بذگئنگة دةيئن ماقال-ماتةل تذرئندة ساقتالئپ، ايتئلئپ كةلةدئ.
دةرةككوزدةرئ:
قازاقستان ذلتتئق ةنسيكلوپةديياسئ، 1 توم
«تاريحي تذلعالار» كئتابئ