پارسى تىلىندە جازىلعان «زافارناما» شىعارماسىنداعى «قازاق» ءسوزى مەن تاريحى

استانا. قازاقپارات - (جالعاسى) توقتامىستى ءامىر تەمىر ءورىس حاننىڭ العاشقى شابۋىلىنان قورعاپ قالدى. ءبىراق توقتامىس ەكىنشى رەت تاعى دا ءامىر تەمىردىڭ قولداۋىنا جۇگىنۋىنە تۋرا كەلگەنىن «زافارنامادان» وقي الامىز.

وندا: «توقتامىس سىيعا العان قالالاردا ابدەن ورنىققان سوڭ، قۇتلىق بۇعا ءورىس حان ۇلى قالىڭ قولمەن وعان قاراي جورىق جاسادى. وسىلاي ەكەۋارا شايقاس باستالدى. ەكى جاق اسا ىجداھاتتىلىقپەن ۇرىسۋعا كىرىستى. بۇل سوعىستا قۇتلىق بۇعاعا وق ءتيىپ جاراقاتتاندى، سونىڭ سالدارىنان قازا تاپتى. سوعان قاراماستان توقتامىس جەڭىلىسكە ۇشىرادى. سوسىن ونىڭ ەلى تونالدى، ءوزى دە ازىرەت ساھيب قىراننىڭ (ياعني ءامىر تەمىرگە) جانىنا قاشىپ باردى. مارتەبەلى ءامىر تەمىر ونى ءبىرىنشى رەت قارسى العانىنان دا ارتىق ءىلتيپاتقا بولەدى. وعان قۇرمەتپەن پاتشالىق سالتاناتقا لايىق بارلىق سىي- سياپاتتى كورسەتىپ قايتاردى. توقتامىس سايرانعا جەتكەندە ءورىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى توقتا (توقيا) جانە جوشى اۋلەتىنەن شىققان بىرنەشە شاھزادا، ءالى بەك تاعى باسقا ءبىراز بەدەلدى امىرلەرمەن قوسىن جاساقتاپ، قۇتلىق بۇعانىڭ كەگىن الۋعا وعان قاراي بەت العانى ولەڭمەن بەرىلگەن:

كەككە تولى ءبىر جۇرەك بولعان قوسىن،

توقتامىس وعلانعا قاراي بەت العان.

اسكەردىڭ قالىڭ قاراسى

قۇرت- قۇمىرسقاداي،

تاۋ شىڭى، قىرىنا،

جاپان دالاسىنا ورلەيدى.

كەك الۋ مايدانىنا تولقىنداتىپ

كەلگەندەي،

تولقىپ كەلە جاتتى داۋىلداعان تەڭىزدەي.

توقتامىس وعلان قوسىنىن ساپ تۇزەتىپ، قارسى الدىنان شىققان سوڭ سوعىس باستالىپ كەتتى. شايقاس باستالىسىمەن توقتامىستىڭ اسكەرى جان- جاققا بىتىراپ قاشا باستادى. توقتامىس تا قاشىپ، سەيھۋن وزەنىنىڭ جاعاسىنا جەتتى، جانىنا قاۋىپ تونگەن سوڭ كويلەگىن شەشىپ تاستاپ، وزەنگە قويىپ كەتتى. سول مەزەتتە قازانشى ءباھادۇر ونىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، وزەننىڭ جاعاسىندا وعان جەتىپ، ونىڭ قولىن بالتانىڭ سوققىسىمەن جاراقاتتادى. الايدا توقتامىس وزەننەن ءجۇزىپ ارعى بەتىنە ءوتتى، جالاڭاش، جاپا- جالعىز ورمان ىشىنە كىرىپ، قۇم- توپىراق جەرگە بارىپ قۇلادى. سول مەزەتتە ءبىر عاجايىپ وقيعا بولدى. ازىرەت ساھيب قىران ەدىگە بارلاستى توقتامىسقا «مەملەكەتتىڭ ىستەرىندە ەر مىنەز جانە باتىل بولسىن، جاۋلاردىڭ شابۋىلىنا تويتارىس بەرەردە ساقتىق شارانى قولدانسىن، ءوز دەڭگەيىن سارالاي ءبىلسىن» دەپ ناسيحاتتاۋ ءۇشىن ونىمەن جولىعۋعا جونەلتكەن ەدى. سودان ويلاماعان جەردەن ءامىر ەدىگە كەزدەيسوق سول تۇندە الگى ورماندا تۇنەپ قالعاندا، ءبىر ىڭىلداعان نالانى ەستىدى، جان- جاعىنا نازار سالىپ قاراعاندا توقتامىستى جالاڭاش، جارالى، ەستەن تانىپ جاتقان كۇيدە كوردى.

جەدەلدەتىپ وعان جەتىپ، قامقورلىقپەن جاراقاتىنا ەم جاساپ، اۋقات، سۋسىن، كيىم- كەشەكتەن بارىن العا قويىپ، شاماسى كەلگەنشە ءوز مىندەتىن بار ىنتا، كوڭىلمەن ورىنداپ، ونى ازىرەت ساھيب قىرانعا الىپ كەلدى. ول كەزدە ازىرەت بۇحارادا قونىستاپ تۇرعان ەدى. ءامىر تەمىر توقتامىس جاعدايىنان حاباردار بولعان سوڭ پاتشالىق ءىلتيپاتىن قايتالاپ، بارلىق قۇرمەتتى ايامادى. وعان سالتانات پەن تابىستى قايتادان بۇرىنعىشا قالپىنا كەلتىردى. وسى ارالىقتا جوشى ۇلىسىنىڭ امىرلەرىنىڭ ءبىرى، ماڭعىت رۋىنان شىققان ەدىگە ءورىس حاننىڭ جانىنان قاشىپ كەلىپ: «ءورىس حان اسكەرلەرىن جيناپ، قوسىنىمەن وسى جاققا بەت الدى، ول توقتامىستى قايتارىپ بەرسىن دەپ تالاپ قويۋدا ەكەن»، - دەگەن حابار جەتكىزدى. وسى حابار جەتىسىمەن ءورىس حاننىڭ ەلشىسى كەبەك ماڭعىت پەن تولەۋجان دا جەتىپ كەلىپ، ءورىس حاننىڭ تالابىن ءامىر تەمىرگە جەتكىزدى. ويتكەنى: «توقتامىس مەنىڭ بالامدى ءولتىرىپ، ءسىزدىڭ ۋالاياتقا قاشىپ كەتكەن. سول ءۇشىن ءسىز مەنىڭ جاۋىمدى ماعان تاپسىرىڭىز، ايتپەسە سوعىس مەكەنىن بەلگىلەپ، سوعىسۋعا دايىن بولىپ كەلىڭىز»، - دەپ حابارىن جەتكىزدى. ازىرەت ساھيب قىران پاتشالىق ۇستامدى تىلىمەن: «ول مەنى پانالاعانى ءۇشىن، مەن ونى سىزگە تاپسىرمايمىن»، - دەپ جاۋاپ قايتاردى. ولەڭ:

قاي كەزدە دە جان قايعىسى مەن

كىنالى ۋايىمنان،

بۇل شاڭىراقتى پانا تۇتىپ كەلگەن

جان بولعان.

ەگەر جان كەتسە دە، ونى ساعان بەرمەسپىن،

ونىڭ ازار دا بەزەر بولۋىن قيماسپىن،

سوعىس اشام دەسەڭ دايىن تۇر

قۇرال- سايمان.

مەنىڭ اتىمنان ءورىس حاننىڭ قۇلاعىنا

جەتكىزگەيسىز،

تەڭىز قۇسىن جاۋىن- شاشىننان

قورقىتپاڭىز.

مەنىڭ باتىرلارىمنىڭ كاسىبى

شايقاس ەكەن،

ولار سوعىس دالاسىن مەكەن ەتكەن

ارىستان ەكەن.

جاۋىنگەر ءوز كاسىبىنەن

ۇرەيلەنىپ شەگىنبەس،

ىزاعا ەنگەن ارىستان دا

ءوز ادىمىنان كەرى كەتپەس.

ازىرەت ساھيب قىران ءورىس حاننىڭ ەلشىلەرىن قايتارىپ جىبەرگەن سوڭ، بار ىنتاسىمەن اسكەرىن جاساقتاۋعا كىرىستى. ءامىر جاكىنى استاناسى سامارقاندى قورعاۋعا قالدىردى. ال شاعاتاي ۇلىسىن تۇگەلدەي جيناپ، ۇلۋ جىلىنىڭ (تۇرىكتىڭ ون ەكى جىلىنىڭ بەسىنشى جىلى - ۇلۋ. قازاقشا مۇشەلدىك جىل ساناۋ تىشقان جىلىنان باستالادى. ودان ارى قاراي كەزەكپەن سيىر، بارىس، قويان، ۇلۋ، جىلان، جىلقى، قوي، مەشىن، تاۋىق، ءيت، دوڭىز كەلىپ وتىرادى) سوڭىنا قاراي ءورىس حانمەن سوعىسقا جينالدى.

قالىڭ قولدىڭ ءىس- قيمىلىنىڭ

كوپتىگىنەن،

جەر قوزعالىسى كوبىرەك بولدى

اسپاننان.

اسكەر، ات پەن ساۋىتتىڭ كوپتىگىنەن،

جارقىراعان كۇن قاراڭعى

تۇنگە اينالعان.

قوسىننىڭ وڭ قولى جارتىلاي

زاقىمدانعان،

ولاردىڭ نالاسى تاۋ مەن

قىرعا جاڭعىرعان.

ريزا جۇرەك قوسىندى قۇرمەت تۇتقان،

وزدەرى سىي كورگەنىن جاقسى بىلگەن.

ءشول دالانىڭ قيىرشىعى سانالاتىن،

ءبىراق پاتشا اسكەرىن ساناي الماعان.

جەڭىمپاز اسكەر اتانعان قوسىن سەيھۋن وزەنىنەن ءوتىپ وتىرار جازىعىندا ايالداعان سوڭ، قارسى جاقتان ءورىس حان جوشى ۇلىسىنىڭ بارلىعىن جيناپ وتىراردان ءجۇز قىرىق ءتورت شاقىرىم قاشىقتىقتاعى سىعاناققا جەتىپ توقتاپ جايعاستى.

قوسىننىڭ سانى ەسەپتەن تىس بولعان،

جاھاننىڭ جيەكتەن جيەگىن

بۇلتتاي قاپتاعان.

ىزا مەن اشۋدان جۇرەك تە كەككە تولعان،

قايناعان ىزا- كەك وسىلاي وشپەندىلىك

تۋدىرعان.

زامانا بۇلىكتىڭ شاڭىن باسەڭدەۋىن جانە كەكتىڭ جالىندى وتىن باسۋىن قالاپ، بۇلتتى اسپانعا ءۇيىردى.

قاتتى اياز سۋىقتان ءبارى قاتىپ قالدى، جان- جاقتان اعىلعان سەل سۋىنان مۇحيتقا اينالدى. سۋ بۇرشاق بولىپ، جەر شارىندا مەرۋەرتتەي شىر اينالىپ ءجۇردى. اۋانىڭ سونشالىقتى سۋىپ كەتكەنىنەن جانۋارلاردىڭ دەنە مۇشەلەرى مۇلدەم جۇمىس ىستەمەي ءۇسىپ كەتتى. بۇل جاعداي شامامەن ءۇش ايعا سوزىلدى. الگى ءبىر- بىرىنە قارسى تۇرعان ايبارلى ەكى قوسىن بۋى جوق تەڭىزدەي ءبىر- ءبىرىنىڭ قارسى الدىندا تۇرعان، ءبىراق بىردە بىرەۋىنىڭ قيت ەتىپ قوزعالۋعا شاماسى بولماعان ەدى. ازىرەت ساھيب قىران گەرات پاتشاسىنان قاشىپ ءوز الدىنا كەلگەن باراق تەمىر، قىتاي ءباھادۇر، مۇحاممەد سۇلتانشاھقا: «تۇندەلەتىپ جاۋعا شابۋىل جاساڭىز»، - دەپ بۇيىردى. ولار ونىڭ بۇيرىعى بويىنشا بەس ءجۇز جاۋىنگەرمەن جورىققا اتتانىپ كەتتى. تۇنگى مەزگىلدە جول- جونەكەي ءورىس حاننىڭ بالاسى تەمىر مالىك وعلانبەك جولىعىپ قالدى. ونىمەن بىرگە ءۇش مىڭنان اسا اسكەر بولعان ەدى. سول ءتۇنى ەكى جاق تاڭعا جۋىققا دەيىن شايقاسىپ جاتتى. ولەڭ:

ميى ۇرەيگە لىق تولدى، جۇرەك كەككە،

جۇرەك قان جىلادى، قاننان گۇل شىعادى.

قان سۋلاتقان سەمسەر ۇشى شىنىقتى،

شىڭدالعان جۇرەك جايداق الاڭ بولادى.

جەڭىمپاز اسكەر ۋادەسىندە تۇرىپ جەڭىسكە جەتتى، جاۋلارىن كۇيرەتىپ، قاھارىنا ۇشىراتتى. ەلشى ءبۇعابايدىڭ قولىنىڭ قۋاتى مەن ەپتىلىگىنەن تەمىر مالىك وعلاندى جارالادى. سول شايقاستا ناعىز ايبات كورسەتكەن ءامىر جاراق تەمىر مەن قىتاي ءباھادۇر شەيىت بولدى. جەڭىمپاز قوسىن جەڭىستەن كەيىن قايتىپ بارعان سوڭ الەمدى بيلەۋشىنىڭ جارلىعى بويىنشا مۇحاممەد سۇلتانشاھ بارلاۋعا شىعىپ، بۇيرىققا سايكەس ءبىر كىسىنى ۇستاپ الىپ كەلدى. ءامىر مۇباشەر دە بارلاۋ شارۋاعا بەكىتىلدى. ول دا ءبىر كىسىنى ۇستاپ الىپ كەلدى. ودان جاعداي سۇراستىرىلعاندا قارسى جاقتان ۇلىق ساتقىن مەن كەبەك ساتقىن ەكى ءباھادۇر ءجۇز كىسىمەن بىرگە بارلاپ قايتۋعا مىنا جاققا جونەلتىلگەنى انىقتالدى. وسى ارالىقتا اقتەمىر ءباھادۇر، اللاداد وتىراردا بولعان جانە قوسىندى تاماقتاندىرىپ جۇرەتىن ەدى. سول كەزدە قالانىڭ سىرتىندا بارلاۋعا كەلگەن ءبىر توپ بۇلىكشىمەن كەزدەيسوق جولىعىپ قالعان ەدى. اقتەمىر ءباھادۇر قاھارلى بيلەۋشى ساھيب قىرانعا ارقا سۇيەگەن بولىپ باتىلدانا ولارعا لاپ بەردى، سوعىس باستالىپ كەتتى، جاۋدىڭ باسىم كوپشىلىگى تالقاندالىپ قاشا باستادى. شايقاستىڭ تىزگىنىن قولعا الىپ، العا قاراي قاشىپ بارا جاتقان جاۋلارى وڭ جاقتان ساپ تۇزەپ اتىسقا وقتالا بەرگەندە ولارعا جەتە سالا، كەك الۋعا قىننان سەمسەردى جالاڭداتا شىعارىپ، شابۋىلدى ۇدەتتى. اراسىنان اتاعى شىققان ەكەۋىن قۇلاتىپ، اسكەرىن كۇيرەتتى. ال اتتارى شىداس بەرگەندەر جانىن امان الىپ قالىپ، وزدەرى جار مەن ارىقتارعا تىعىلىپ جاسىرىنىپ جاتتى. اقتەمىر ءباھادۇردىڭ نەمەرە باۋىرى كەبەكشى جۇرتشى كىشى ساتقىندى ءولتىردى. ال ۇلكەن ساتقىندى ءۇندىشاھ تۇتقىنداپ تىرىدەي ساھيب قىراننىڭ الدىنا الىپ باردى. ءسويتىپ ءورىس حاننىڭ ابدەن تالقاندالعانى ءمالىم بولدى. سودان ءوز ورنىنا قاراكەبەكتى قويىپتى. ساھيب قىران ءۇندىشاھقا ءىلتيپات كورسەتىپ، پاتشالىق شاپاعاتپەن مەرەيلەندىردى. مۇباراك پەيىلمەن جاۋعا قاراي بەت الدى. جاۋ شەبىنە جەتكەندە قاراكەبەك دە كەتىپ قالىپتى، ول ايماقتا قارسىلاس جاۋلاردان قالعان ەشكىم بولماعان سوڭ، باقپەن ساتتىلىكپەن ول جورىقتان قوسىنىمەن قايتا ورالدى. كەش جازىعىندا ءوزىنىڭ قۇت ورداسىنا ايالداپ، سوندا جەتى كۇن توقتادى.

الەمدى جاۋلاۋشى ساھيب قىران ءورىس حانمەن سوعىسۋعا بەل بۋىپ، كولىگىنە ءمىنىپ توقتامىس وعلاندى العا جىبەرىپ، شىعارىپ سالدى. ءوزى بار جىلدامدىقپەن كۇندىز ءتۇنى ءبىر تىنباي ات ۇستىندە وتىرىپ، ون بەس تاۋلىك ءجۇرىپ دۇيسەنبىنىڭ تاڭىندا جەيران قامىسقا جەتتى. جاۋ ەلى حابارسىز جايباراقات وتىرعاندا، جەڭىمپاز اسكەر ولاردى توناپ، كوپتەگەن ولجانى قولعا ءتۇسىردى. ونىڭ ىشىندە ات، تۇيە، قوي جانە قۇلدار بار- تۇعىن. بۇل كەزدە ءساتتى وقيعا بولعان ەدى. ءورىس حان قايتىس بولىپ، ونىڭ ورنىنا ۇلكەن ۇلى توقتاقيا وتىرعان ەدى. ول دا وسى ارادا اكەسىنىڭ ىزىنەن كەتە بەرگەن ەدى. ازىرەت ساھيب قىران بۇل رەتتە توقتامىستى قۋاتتاپ، بارلىق جۇمىستارىن رەتكە كەلتىرىپ، قىپشاق دالاسىن تۇگەلدەي جانە جوشى ۇلىسىن وعان تارتۋ ەتتى. ءارى ونىڭ سالتاناتتى حاندىعىنا كەرەكتى بارلىق اسپاپتاردى دايارلاپ، جەڭىسكە قاجەت نارسەلەردى دايىنداپ، رەتتەپ بەردى. سونداي- اق وعان «وعلان» ەسىمدى اق بوز ات سىيلادى. ونىڭ سيقىرلى اياعىنىڭ وت ۇشقىندارى جىلدامدىقتى وتتاي جاڭعىرتىپ، جەلدەي الەمدى شارلايتىن ەدى. ولەڭ:

كوڭىلدە ويلاعانىڭنان جەڭىلىرەك

العا شابادى،

اقىلدىنىڭ ويىنان دا اسىرىپ

جول تابادى.

جۇيرىك بولعانداردى العا جىبەرمەيدى،

سەكەڭدەپ قاشقاندار ونان قۇتىلمايدى.

ءامىر تەمىر وسىنداي اتتى توقتامىسقا تارتۋ ەتتى دە بىلاي دەدى: «بۇل اتپەن قاشقان جاۋعا جەتە الاسىڭ، ال سەن ونىمەن جاۋدان قاشقانىڭدا ەشكىم ساعان جەتە المايدى»، - دەدى دە سامارقان جاققا قاراي بەت الدى، ساتتىلىك پەن باقىتقا بولەنىپ قىپشاق دالاسىنان قايتا ورالىپ جىلان جىلىنىڭ باسىندا () پاتشالىق تاعىنا وتىردى. ازىرەت ساھيب قىران استاناسىنا ورالعان سوڭ، قارسى جاقتا تەمىر مالىك حاندىق تاققا وتىرعان. ول قالىڭ قولمەن توقتامىسقا قاراي بەت الىپ، ونىمەن قارسىلاسىپ، كەسكىلەسكەن شايقاسقا كىرىستى. توقتامىس حان جەڭىلىسكە ۇشىراپ، ازىرەت ساھيب قىران وعان تارتۋ ەتكەن اتپەن قاشىپ جانىن امان الىپ قالدى، اسا كوپ تاۋقىمەت كورىپ جالعىز اتىمەن ءبىر ءوزى ازىرەتكە جەتتى. ازىرەتتىڭ الدىن الا بولجاي الاتىنىنىڭ ارقاسىندا اناۋ داڭقتى ات شاھزادانىڭ قۇتىلۋىنا سەبەپ بولدى. ازىرەت ساھيب قىراننىڭ پاتشالىق ءىلتيپاتى توقتامىس وعلاننىڭ جاعدايىنىڭ جاسالۋىنا اۋدى. جىلان جىلى () 1377-78 -جىلداردا توقتامىستىڭ سالتاناتتى پاتشالىق نەگىزدەرىن رەتتەدى. توقتامىستىڭ جانىنا سارايدىڭ بەدەلدى امىرلەرى: تۇمەن تەمىر وزبەك جانە ونىڭ ۇلى باقتى قوجا، اۋرەنگتەمىر، عياسەددين تارحان، نيكي قوشىندى ەرتىپ سىعاناققا جونەلتىپ ونى حان كوتەردى. امىرلەر بۇل بۇيرىققا باعىندى. توقتامىستى اتالعان داتادا حاندىق تاققا وتىرعىزدى، ءتيىستى دۇعا- تىلەكتىڭ ءىس- شاراسىنىڭ ءراسىمىن ورىندادى. وعان «ءاۋمين» دەگەن تىلەكتەستىك ءسوز جاۋدىردى»، - دەپ جازعان شارافەددين ءالي ءيازدي «زافارناما» كىتابىندا.

زافارنامادا بەرىلگەن مالىمەت بويىنشا توقتامىس باستاپقى جىلدارى ءامىر تەمىردىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن ءورىس حان بيلىك ەتكەن اق وردانىڭ حانى بولىپ تاققا وتىردى. سودان كەيىن 1380 -جىلى ماماي ماسكەۋ كنيازى دميتريي يۆان ۇلىنان كۇلىك شايقاسىندا جەڭىلىپ قالعان ەدى. مامايدى تاعىنان قۇلاتقان سوڭ كوك وردا حاندىعىن دا وزىنە قاراتىپ توقتامىس التىن وردا مەملەكەتىن تولىق بيلەدى. 1380-1395 -جىلدار ارالىعىندا ۇلى حان اتاندى.

ەندى ءالي ءيازديدىڭ كەلەسى اڭگىمەسىندە ءامىر تەمىر مەن توقتامىس حاننىڭ سوڭعى قارىم- قاتىناسىنا ارنالعان بولىگىن جازباستان بۇرىن فرانسۋز عالىمى رەنە گروسسەنىڭ (1885-1952) «دالا يمپەرياسى» اتتى زەرتتەۋىندە ايتقان قورىتىندى ويىنا توقتالايىق. وندا: «توقتامىس بۇل كەزگە دەيىن ءامىر تەمىر ءۇشىن ءالسىز، ۇساق وداقتاس بولعان ەدى. ەندى مىنا التىن ورداعا يەلىك ەتكەن سوڭ بويىن مەن- مەندىك بيلەپ، شەنتالاپتىق تۇيسىگى ويانا ءتۇستى. ورال وزەنىنىڭ باتىسىندا التىن وردا مەن قىپشاق حاندىعى بۇرىن وزدەرىنە باعىنىشتى بولعان ەدى. ەندى ورىستاردىڭ بۇلىگىن باسۋعا ولارمەن الىسىپ جاتقان ەدى. توقتامىس وسى جاعدايدى پايدالانا وتىرىپ دميتريي مەن ماماي اراسىنداعى قاقتىعىسقا وت قۇيۋمەن بولدى. ونىڭ نيەتى قىپشاق دالاسىن يەمدەنۋ ەدى. ۆ. بارتولدتىڭ ەسەبى بويىنشا 1378 -جىلدىڭ كوكتەمىندە توقتامىس سىعاناقتان اتتانىپ موعول بيلەگەن رەسەيدى جاۋلاپ الۋدى نيەت ەتتى. بۇل شايقاس بىرنەشە جىلعا سوزىلدى. سول ارادا التىن وردا بيلەۋشىسى ماماي ورىس كنيازدارىنىڭ شابۋىلىنا تاپ بولدى. وسىلاي ورىس كنيازى دميتريي 1380 -جىلدىڭ 8 -قىركۇيەگىندە «كۇلىك» مەكەنىندە مامايدى جەڭىلىسكە ۇشىراتتى. توقتامىس وڭتۇستىك جاعىنان مامايعا شابۋىل جاساپ، ازوۆ تەڭىزىنىڭ ماڭىندا بولعان شايقاستا ونى كۇيرەتتى. بۇل شايقاس ۋكراينانىڭ ماريۋپول ايماعىندا كالكا نەمەسە «كاليمۋس» وزەنىنە جاقىن جەردە بولعان. ماماي قىرىمنىڭ جارتىلاي ارالىنداعى «كاففا» قالاسىنا قاشتى. جانايلار ونى وڭدىرماي ءولتىردى».

زەرتتەۋشىلەر اراسىندا «كۇلىك شايقاسى» جايىنداعى مالىمەتكە كۇدىكپەن قاراپ، ونداي شايقاس بولماعان دەيتىندەر بار. وسىعان وراي قالامگەر اشىربەك امانگەلدىنىڭ (1955-2020) «كوزقاراس» اتتى كىتابىنان «كۇدىگى كوپ كۇلىك شايقاسى»، - اتتى تاراۋىن وقىعاندارىڭىزدى ءجون كورەمىز.

«ماماي قازاسىنان كەيىن توقتامىس بوس قالعان التىن وردانىڭ حاندىق تاعىنا وتىردى. وسىلايشا بيلىك تەرريتورياسىن جوشىنىڭ باعىندىرعان كەڭىستىگىنىڭ شەكاراسىنا جەتكىزدى. ءسويتىپ ءوز استاناسى «ساراي» قالاسىنان سەيھۋن مەن دنەستر وزەندەرى اراسىنداعى بايتاق دالاعا ۇكىمىن جۇرگىزدى. توقتامىس ءوزىنىڭ قول جەتكىزگەن ءسان- سالتانات پەن كۇش- قۋاتىنا ارقا سۇيەپ، ورىس كنيازدارىنان ءداستۇر بويىنشا قىپشاق حانىنا قۇرمەت پەن ىزەتىن بۇرىنعى قالپىنا كەلتىرۋىن تالاپ ەتتى. ورىس كنيازدارى دا 1380 -جىلعى «كۇلىك» شايقاسىنىڭ جەڭىسىنەن ءنار الىپ، ماقتان سەزىمىنە بوي الدىرىپ، ماساتتانعان كۇيدە توقتامىستىڭ تالابىنا بەيجاي قارادى. توقتامىس 1381 -جىلى ورىس كنيازدارىنا شابۋىلداپ، حالقىن قانعا بوياپ، قالالارىن وتقا ورادى. سۋزدانل، ۆلاديمير، يۋريل، موجايسك قالالارىن تونادى. 1382 -جىلدىڭ 13 -تامىزىندا ماسكەۋدى جاۋلاپ الىپ، تۇگىن قالدىرماي تاس- تالقانىن شىعاردى. ليتۆانيا تۇرعىندارى ورىستارعا كومەكتەسكىسى كەلىپ، مايدانعا قاراي بەت العاندا ۋكرايناداعى «پولتاۆا» ماڭىنداعى شايقاستا وڭباي جەڭىلدى.

ءسويتىپ توقتامىس كۇتپەگەن جەردەن قىپشاق حاندىعىنىڭ بۇرىنعى ءسان- سالتاناتىن قالپىنا كەلتىردى. التىن وردا مەن اق وردانىڭ بىرىگۋىن قامتاماسىز ەتكەن جانە ماسكەۋ بيلىگىن السىرەتىپ، كۇيرەتكەن توقتامىستى ءبىرى - ەكىنشى «باتىي»، ءبىرى - جاڭا «بەركە» دەپ باعا بەرىپ جاتتى. توقتامىستىڭ ىستەرى ماڭىزعا يە بولىپ، ۇلكەن جاڭعىرىققا اينالعان سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى - شىڭعىس حان اۋلەتتەرى قىتايدان قۋىلدى، ەكىنشىدەن يرانداعى ەلحان بيلەۋشىلەرى ساياسي ساحنادان كەتتى. تۇركىستان توز- توزى شىعىپ، ىدىراي باستاعان ەدى. سوندىقتان شىڭعىس حاننىڭ داڭقتى تۇقىمىنان تەك قانا توقتامىس ساياسي بيلىك تىزگىنىن ۇستاپ تۇرعان ەدى. سودان ول ءوزىن موعولدىڭ (موڭعول) شەن ساۋلەتىن جاڭادان تىرىلتكەن تۇلعا دەپ سانايتىن. توقتامىس ءۇشىن اتاسى شىڭعىس حاننىڭ جاھاندى جاۋلاۋشى ءۇردىسىن باستاۋى تابيعي قۇبىلىس ەدى. وسىنداي وي ونى ماۋرەنناحر مەن يراندى جاۋلاپ الۋدى قيالداۋعا يتەرمەلەگەنى كۇمان تۋدىرمايدى. ارينە بۇدان جيىرما جىل بۇرىن ول ەلدەردە ىشكى بۇلىك، تالاس- تارتىستار بولىپ جاتقان كەزدە ونداي ويىن ىسكە اسىرۋى مۇمكىن ەدى. ءبىراق قازىرگى كەزدە بىرنەشە جىلدان بەرى ماۋرەنناحر مەن يران بيلىگىنىڭ تىزگىنى اسا قۋاتتى، ايتۋلى ساياسي تۇلعانىڭ قولىندا ەدى. جانە ونىڭ كومەگى مەن قولداۋىنىڭ ارقاسىندا توقتامىس اسقاق بيلىككە قول جەتكىزىپ، ساياسي ساحناعا كوتەرىلگەن ەدى. ول كىسى البەتتە ءامىر تەمىر ەدى»، - دەپ سارالاپ قورىتىندى ايتقان رەنە گروسسە، «زافارناما» كىتابىنىڭ مالىمەتىن نەگىزگە العانى انىق.

توقتامىس ءورىس حانعا قارسى ەكى رەت جەڭىلىپ قالىپ ءامىر تەمىردى پانالاپ، ونىڭ كومەگىمەن حاندىق تاققا وتىرعان سوڭ جانە مامايدىڭ ساياسي ساتسىزدىگىنەن التىن ورداعا تولىق بيلىگىن جۇرگىزگەننەن كەيىن ماسكەۋ كنيازىن دا جويىپ، ماسكەۋدى دە ءوز ۋىسىندا ۇستاعان سوڭ مارقايىپ، «مەن شىڭعىس حان ۇرپاعىمىن، ال ءامىر تەمىردەي تۇرىك تەكتى قارادان قانداي كەمدىگىم بار؟» دەگەن وي ونى بيلەگەن بولار، يران مەن وڭتۇستىك كاۆكازداعى ءازىربايجانعا كوز تىگىپ، شىڭعىس حان اۋلەتتەرىنىڭ بۇرىنعى بيلەگەن ەلدەرىن قايتارۋىم كەرەك دەگەن قيالعا بەرىلىپ، ءازىربايجانعا 1382-1410 -جىلدارى سۇلتان احمەت جالايىر بيلەپ تۇرعان كەزدە جانە 1385-1386 -جىلدارى جورىق جاساپ، شەرۆان جولىمەن ءجۇرىپ ءتابريز قالاسىن جاۋلاپ، موعولدىڭ ەجەلگى ادەتى بويىنشا توناپ، مول ولجاعا كەنەلدى. ءبىراق كەيىن سۇلتان احمەت جالايىر ءازىربايجاندى توقتامىستىڭ قولىنان قايتارىپ الىپ، ءوز تاعىنا وتىردى.

وسىنداي الاساپىران كەزدە ءامىر تەمىر 1386 -جىلى يراندى جاۋلاپ العان سوڭ ءازىربايجاندى دا وزىنە باعىندىرىپ يمپەرياسىنىڭ ءبىر بولىگى ەتتى. توقتامىس ءامىر تەمىردىڭ بۇل ىسىنە وكپەلەپ، ونىڭ باسەكەلەس جاۋىنا اينالدى. ءامىر تەمىرگە قارسى ءىس- ارەكەت جاساۋدى ساياسي- اسكەري قيمىلىنا ەنگىزدى. وسىلايشا توقتامىس ەكى شىندىقتى جۇرەگى مەن ساناسىنان شىعارىپ تاستادى. 1. ءامىر تەمىردىڭ قولداۋى مەن كومەگىن ۇمىتىپ كەتتى. ايتپەسە ونىڭ حاندىق تاققا وتىرۋى ەكىتالاي ەدى. 2. ءامىر تەمىر بۇل كەزدە الەمدى جاۋلاۋشى رەتىندە ۇلى ساياسي- اسكەري تۇلعاعا اينالعانىن مويىنداپ، ەسەپكە الۋى كەرەك بولاتىن. ەندى توقتامىستىڭ ءامىر تەمىرگە بۇنداي جەتەسىز ءىس- ارەكەتىن «زافارناما» كىتابىنان وقىپ كورەيىك.

وندا: «زامانا ايگىلى جەڭىمپاز ءامىر تەمىردىڭ كۇش- قۋاتى، ءسان- سالتاناتىن كورە باستادى جانە وعان تولىق تويتارىس بەرۋ باسەكەلەستىڭ كوڭىلدى جۇزىنە ۋايىم- قايعى سىزىعىن ءتۇسىردى. سول جاعدايدا ماۋرەنناحر جاقتان ون جەتى كۇندە ەلشىنىڭ حابارى جەتتى. وندا بۇلىك شىعىپ، توقتامىس حان تاعى ءبىر رەت وپاسىزدىق پەن ۋادەسىزدىكتىڭ توپىراعىن ءوز داۋلەتىنىڭ ماڭدايىنا شاشىپ، اۋىر قولىن ماۋرەنناحرعا جونەلتىپتى. ول جاقتا وقيعالار بىلاي ءوربىپ جاتتى. توقتامىستىڭ العا شىققان قولىن بەكجاراق وعلان، ەلنىعمىس وعلان، يسابەك، ساتقىن جانە باسقا امىرلەر باسقارىپ سىعاناقتان ءوتىپ، سايرامعا كەلىپ، ول جەردى قورشاپ الۋعا كىرىسكەن ەدى. ول جەردىڭ قورعالۋى قوجا اقبوتاعا تاپسىرىلعان ەدى. ول جاۋعا تويتارىس بەرۋگە قارسى تۇردى. قارسىلاستار قانشاما تىرىسىپ، ەرلەنە شايقاسسا دا، تۇك تە جاساي المادى. ءاندىجان اكىمى ءامىرزادا ومار شەيح سول ايماقتان اسكەر جيناپ، ولارعا قارسى شىعىپ، تويتارىس بەرۋگە جولعا شىقتى. ال ءامىر سۇلەيمان شاھ، ءامىر ابباس دا سامارقاندا قالعان اسكەردى تارتىپكە كەلتىرىپ جولعا شىعۋعا نيەت ەتتى. ول ءۇشىن سامارقاندتى باسقارىپ، قورعاۋعا ءامىر لاعىل تاعاي بۇعا بارلاستىڭ باۋىرى مەن اقتەمىر ءباھادۇردىڭ ۇلى شەيح تەمىرگە تاپسىرىپ، وزدەرى جاۋعا قاراي بەت الىپ، ءامىرزادا ومار شەيحقا قوسىلدى. ولار بىرىگىپ سەيھۋن وزەنىنەن ءوتىپ، وتىراردىڭ وتىز شاقىرىم قاشىقتىعىندا ورنالاسقان شۋقالاق دالاسىنىڭ شىعىسقا قاراعان جاعىندا سول جىلدىڭ كۇزىندە ەكى جاقتىڭ قوسىنى بەتپە- بەت كەلىپ، ساپ تۇزەدى. اسكەردىڭ وڭ قولى، سول قولىن تارتىپكە كەلتىرىپ ءبىر- بىرىنە شابۋىل جاساپ، سوعىس باستالدى. ولەڭ:

شابۋىلدىڭ داۋىلىنان

سوعىس وتى لاۋلادى،

اجال ۇلەسى جانداردى توناۋعا

مۇرشا تاپتى.

بۇل سوعىستا ولگەندەردىڭ

سانى سونشالىقتى،

اجال ولگەندەردىڭ كوپتىگىنەن

ءوزى- وزىنەن قاجىدى.

ءولتىرۋ مەن شايقاستىڭ قوبالجۋ ۇشقىندارى تۇنگى مەزگىلگە دەيىن جالعاسىن تاپتى. ومار شەيح باتىرلىق پەن ەرلىكتە زامانانىڭ كەمەلدەنگەن بىرەگەيى بولعاندىقتان نايزاعايداي زۋىلداپ، داۋىلدىڭ جىلدامدىعىنداي مايداندا جاۋ اسكەرىنىڭ ءدال ورتاسىنان ءوتىپ، ارعى جاعىنان شىعىپ ءجۇرىپ اسكەرلەرىنىڭ كوزىنەن تاسا قالعانى ءۇشىن ساربازدارى ونى كورە الماي ۇرەيلەنىپ، جەڭىلىسكە ۇشىراپ، جان- جاققا تاراپ كەتتى. ءامىر ابباس ۇرىس بارىسىندا ساداق وعىنان جارالاندى. ءامىرزادا ومار شەيح ءساندى باعىنىڭ ارقاسىندا جاۋدىڭ اراسىنان امان- ەسەن قۇتىلىپ، ءاندىجانعا قاراي بەت الىپ، قايتادان شاشىراپ كەتكەن اسكەردىڭ باسىن قوسىپ جينادى. سول ارادا ازىرەت ساھيب قىراننىڭ سىي- سياپاتى مەن جاقسىلىعىن كورگەن ەرقۇنىت تايپاسىنان بولعان ءامىرزادا قاجى- بەك ۇلى اڭعا- تۇر ونىڭ بارلىق يگىلىكتەرىن ۇمىتىپ، ۋادەسىن اياق استى ەتىپ اۋىر قولمەن موعولستاننىڭ سايرام مەن تاشكەنت ۇستىنەن كەلىپ، اسكەرلەرىنىڭ پاسىق قولى ۋالاياتتى توناۋعا ۇزاتىلدى. ءامىرزادا ومار شەيح بۇل وقيعادان حاباردار بولعان سوڭ، وزكەنت قوسىنىن دايارلاپ حوجاندكە كەلىپ سوندا: «جاۋلار حاقشەمەن جولىنان ءاندىجانعا بەت الدى، دەرەۋ ولاردىڭ جولىن بوگەتتەپ تاستاۋعا قايتا ورالىڭىز» ، - دەپ بۇيىردى. ولار احسيكەت وزەنىنىڭ ياعني سەيھۋن جاعاسىنان جاۋدىڭ قارسىسىنا كەلىپ، ەكى جاقتان وتكەلدەرگە ايالداپ، ساپ تۇزەدى. بىرنەشە كۇن وزەننىڭ ەڭ شەتكى جاعاسىنا ءبىر- بىرىنە قارسى تۇرىپ، وزەننىڭ جوعارى جاعىنا بارىپ، ءساتتى ۋاقىتتى كۇتىپ ءجۇردى. ءبىر ءتۇنى اڭعا- تۇر قۋلىق جاساپ، ايالداعان جەرىندە مىڭ ادامدى قالدىرىپ: ء«ار جەر، ءار جەردەن قالىڭ وت جاعىلسىن» دەپ بۇيىردى. ال ءوزى بولسا قالعان اسكەرلەرمەن وزەننىڭ جوعارى جاعىنا قاراي بەت الىپ، جىلدامدىقپەن جۇرە كەلە وزەننەن وتە الاتىن وتكەل تاۋىپ، وزەننەن ءوتىپ اسكەرىن جاساقتادى. ونى ءامىرزادا ومار شەيح قارسى الدى. ەكى جاق ءبىر- بىرىنە جاقىنداي ءتۇسىپ، بەتپە- بەت كەلىپ سوعىس باستالىپ كەتتى. ولەڭ:

الەم كوتەرىلگەن توزاڭنان

كورىنبەي كەتتى،

ەرەن ەرلەر وزدەرىن دە كورە الماي كەتتى.

ولىكتەردىڭ قانىنان جازىق پەن

تاۋ مالىندى،

ەكى جاقتىڭ ولگەندەرىنىڭ

كوپتىگىنەن اعىلدى.

ءامىرزادا ومار شەيح ەرلەنە ىنتا كورسەتتى، جاۋدىڭ كوپتىگى شەكتەن تىس بولعانى ءۇشىن ات تىزگىنىن ءاندىجاننىڭ قامالىنا قاراي بۇردى. اڭعا- تۇر قوسىنىمەن ونىڭ ىزىنە ءتۇستى. وعان جەتكەندە قالانى جان- جاقتان وراپ، قورشاۋعا الۋعا كىرىستى. شاھزادانىڭ باقىت جاسىنىڭ قايراتى ويانىپ، مارتتىك رۋحى ارەكەتكە باستاپ قامالدان سىرتقا شىعىپ، جارقىراعان سەمسەرى، تاۋەكەل ەتكەن باسىمەن جاۋدىڭ ايبىنىنا بەت الىپ، سوعىسقا ۇلاستى. ولەڭ:

ەكى قوسىننان كۇركىرەپ شىققان گۇرىلى،

كوك اسپاننىڭ قۇلاعىن باستى شۋىلى.

سەمسەر جاڭعىرىعى،

نايزانىڭ جالت- جۇلتى،

باستى اينالدىرىپ،

تىزگىندى قولدان الدى.

ايبالتا مەن ساداق وعىنىڭ جاراسى،

قان تولقىنىن كەڭ دالاعا جايدى.

جەتە اسكەرىنىڭ سانى اسا كوپ بولدى، شاھزادا ساربازدارى وعان قاراعاندا كەم بولدى. سوعان قاراماستان ومار شەيح اسقان باتىرلىقپەن جاۋدىڭ اسكەرىنە لاپ بەرىپ، ارىستانداي كۇركىرەپ دۇشپاننىڭ جىگەرىن نايزا- سەمسەرمەن جارىپ جىبەرىپ ءجۇردى. وسى جاعدايدى كورگەن تاۋەكەل ءباھادۇر سەمسەرىن جالاڭداتىپ، شابۋىلعا كىرىسىپ، شاھزادانىڭ اتىنىڭ تىزگىنىن قولعا ۇستاپ سوعىس مايدانىنان سىرتقا الىپ شىقتى. سول كەزدە اڭعا- تۇردا وندا تۇرۋدى ءجون كورمەي، قايتىپ كەتتى. كاپىرستان جولىن بەتكە الدى. ءامىرزادا ومار شەيح قوسىنىن ونىڭ ىزىنەن جونەلتتى. شامامەن ءۇش كۇن بويى ولاردىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، توبىنا ىلەسە الماي ارتتا قالعان كوپتەگەن جەتە اسكەرلەرىن جوق قىلدى. ءامىر سۇلەيمان شاھ، ءامىر ابباس جانە قوسىننىڭ امىرلەرىنەن تەمىرتاس، بارات قوجا، ءسۇيىنىش تەمىر تاعى باسقالارى شۋقالاقتا بولعان شايقاستا جەڭىلىپ، كۇيزەلىپ قايتا ورالعاندا ولار سامارقان قالاسىن قورعاۋعا كىرىسىپ، ەل- جۇرتتى قامالعا كىرگىزىپ، تەمىرتاستى تەرمەزدى قورعاۋعا جونەلتتى. سول ارالىقتا جاۋلار جەتىپ كەلىپ اۋىلداردى توناپ، تۇرعىنداردى ءولتىرىپ جاتتى. جاۋدىڭ كەيبىر توپتارى بۇحاراعا بەت الىپ جاتسا، توقتامىس اسكەرىنىڭ ءبىر بولىگى حورەزم جولىمەن كەلىپ بۇحاراعا جەتكەندە ول قالانى جاۋلاپ الۋدى ويلادى». وسىلاي توقتامىستىڭ الەمدى جاۋلاپ الام دەگەن كوكىرەگىنەن تۋعان «ءامىر تەمىردەي تۇرىكتىڭ مەندەي حان تەكتىدەن قانداي ارتىقشىلىعى بار» دەگەن پيعىلىنان، ونىڭ اسكەرلەرى ماۋرەنناحردى قان مەن ورتكە بولەپ، كەسكىلەسكەن تالاس- تارتىس، قاقتىعىستارى جالعاسىن تاۋىپ جاتتى.

يسلام جەمەنەي،

ءال- فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى،

«تۇران- يران» عىلىمي- زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى،

فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

«انا ءتىلى» گازەتى. 2023