ارعىنبەك اپاشباي ۇلى تۋرالى ءبىر ۇزىك سىر
استانا. قازاقپارات - دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ «اتاجۇرت» باسپا ورتالىعىنان ارعىنبەك اپاشباي ۇلىنىڭ «جىر-عۇمىر» اتتى جيناعى جارىق كورگەن. «جايساڭ دۇنيە»، «زار زامان» سىندى ەكى بولىمنەن تۇراتىن 18 باسپا تاباقتىق جيناقتى قۇراستىرۋشى بەلگىلى جازۋشى، جۋرناليست، ارعىنبەكتانۋشى ۋاقاپ قىدىرحان ۇلى.
جينالعان ماتەريالداردى سالىستىرىپ، تەكستولوگيالىق ساراپتاۋدان وتكىزىپ، ولەڭ ىرعاعىن، وي جۇيەسىن، تاقىرىپ تابيعاتىن ءبىر قالىپقا تۇسىرگەن ۋاقاپ اقساقالدىڭ ەڭبەگىن ايىرىقشا اتاپ وتپەسە بولماس.
جىر جيناعىن قولعا الىپ، اۋدارىپ-توڭكەرىپ وتىرىپ، قيال شىركىن، قيانعا كەتتى. وسى ءبىر اياۋلى اقىننىڭ كىشكەنتاي كەزىمىزدەن جادىمىزعا جازعان جازۋلارى ءبىرسىن-ءبىرسىن كوز الدىعا كەلىپ، جۇرەك شىمىرلاپ قويا بەردى. ول كەزدە قايماعى بۇزىلماعان قازاقى اۋىلدىڭ ەڭ ءبىر مەرەكەلى دە بەرەكەلى شاعى - پايعامبارىمىز تۋعان ءماۋلىت ايى-تۇعىن. ءۇي-ۇيدە ءماۋلىت وقىلىپ، نەسىن ايتاسىڭ، ءبىر اي بويى مايراعاي دا تايراعاي، جىرعاپ قالۋشى ەدىك. وقىلعان ءماۋلىتتى تىڭداۋ دا ءبىر عانيبەت. پايعامبارىمىزعا دەگەن شەكسىز ماداقتىڭ قازاقشا نۇسقاسىن اقىت ءۇلىمجى ۇلىنىڭ تاپسىرماسىمەن ارعىنبەك اپاشباي ۇلى جازعانىن كەيىنىرەك بىلدىك.
ادامزاتتىڭ اياۋلى پايعامبارىنا بۇيىرعان نەبىر مۇعجيزالاردى جىرلايتىن ماداق ولەڭنىڭ اۋىل ادامدارىنىڭ بويىن بالقىتىپ، ءتىپتى اق كيمەشەكتى اپالاردىڭ كوزىنە ىركىلگەن جاستى شىلاۋىشىنىڭ ۇشىمەن ءسۇرتىپ وتىراتىنى دا ساناداعى بوياۋى وشپەيتىن كارتيناعا اينالعالى قاشان... ءتورت اياعىن تەڭ باسقان، قارا ولەڭمەن ورىلگەن ءماۋلىت جىرىنىڭ پايعامبار مۇعجيزاسىن باياندايتىن ءبىر بولىگى وسى كۇنى ءجيى-ءجيى ويلاندىراتىن بولدى. «شەبەرلىككە شەك جوق ەكەن عوي» دەيسىڭ ىشتەي. ايتپەسە ايۋ قايدا، ارابتىڭ ءشول جازيرا دالاسى قايدا؟.. قىسقاشا بايانداي كەتەيىك.
ءبىر كۇنى پايعامبارىمىز ورمان ىشىندە كەلە جاتسا، الدىنان ءبىر اڭشى كەزدەسەدى. قۇرعان تورىنا (اباجاسىنا) ايۋ ءتۇسىپ، مارە-سارە بولىپ تۇرعان شاعى ەكەن. «اپانداعى قونجىقتارىمدى ءبىر ەمىزىپ كەلۋگە رۇقسات بەرشى»، - دەپ جىلاپ-ەڭىرەگەن ايۋدى تىڭدايتىن ول ەمەس، قانجارىن جالاڭداتىپ، ايۋعا تونە تۇسەدى. سول كەزدە كەلىپ قالعان پايعامبارىمىز: «مىناۋ ماقۇلىق بولسا دا، بالالارىمدى ءبىر ەمىزىپ، قايتىپ كەلەم دەپ ۋادە بەرىپ تۇر عوي، وعان سەنبەسەڭ مەن-اق كەپىل بولايىن، وعان رۇقسات بەر»، - دەپ ارا تۇسەدى. ايۋدىڭ ارقاسىنان سيپايدى. اڭشى ايۋدى بوساتادى. ءبىر-ەكى ساعاتتا قايتىپ كەلۋگە ۋادە بەرىپ ايۋ كەتەدى. ايۋ كەتكەن سوڭ اڭشى: «حايۋانعا سونشا سەنگەنىڭىز قالاي؟ كەلمەي قالسا جازاڭىزدى وتەۋگە دايىن بولىڭىز، پايعامبار!»، - دەپ ساقىلداپ كۇلەدى. اللانىڭ ەلشىسى ءۇنسىز، الىسقا تەسىلىپ قاراپ تۇرا بەرەدى... اپانىنا اسىعىس-ۇسىگىس جەتكەن ەنەلەرىن كورگەن قونجىقتار جامىراي جەتىپ كەپ، تالاسا ەمەدى. ەنەلەرىنىڭ ۇستىنەن اڭقىعان جۇپار ءيىس، سورعالاعان ءسۇت قونجىقتاردى بىردەن تويدىرادى. تاڭ قالعان قونجىقتار: «بۇگىن نەگە سونشا اسىعىس كەلدىڭىز؟ مىناۋ كەرەمەت ءيىس قايدان پايدا بولعان»، - دەپ ەنەلەرىنە ساۋال تاستايدى. بايعۇس ايۋ بولعان جايدى ايتىپ بەرەدى. «ادامزاتتىڭ پايعامبارى كۇتىپ قالعان شىعار، تەز جونەلىڭىز. بىزدەن ۋايىمداماڭىز»، - دەپ قونجىقتارى ەنەلەرىن جولعا سالادى. ايۋ بەرگەن ۋادەسىنەن دە بۇرىن تورعا تۇسكەن جەرىنە جەتەدى. اڭشىنىڭ اۋزى اشىلىپ، پايعامباردىڭ اياعىن قۇشىپ: «ەي، اللانىڭ ەلشىسى! حايۋاننىڭ ءوزى سونشا قاستەرلەپ، زىر جۇگىرگەندە مەنىڭ ناداندىعىمدا شەك جوق ەكەن. قۇداي كەشىرسە، كەشىر! ءسىزدىڭ دىنگە كىرەيىن»، - دەپ زار جىلايدى... ايۋ قايدا، ارابتىڭ ءشول-جازيراسى قايدا دەپ وتىرعانىمىز سول عوي. التايدىڭ قوڭىر ايۋىن كۇندە كورەتىن ارعىنبەك مارقۇمنىڭ گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرگە ساي قۇرعان سيۋجەتى شەبەرلىك ەمەي نە؟!
ارعىنبەك اپاشباي ۇلى 1882 - جىلى زايسان اۋدانى، قارا ەرتىس بولىسى، اقارال اۋىلىندا تۋعان. سول اۋىلعا سىڭگەن اراب شەيحى سايد مۇستافا دەگەن كىسىدەن ساباق الىپ، ساۋات اشادى. اراب، پارسى، تۇرىك تىلدەرىنە جەتىك، ورىس، قىتاي تىلدەرىن دە مەڭگەرگەن تۋما دارىننىڭ اكەسى ەتى ءتىرى، پىسىق ادام بولىپتى. شەشەسى ايەڭ دە كورىكتى، اقىلدى، ءتىلدى-جاقتى كىسى بولعان دەسەدى. 1912 - جىلدارى ارعى بەت اسىپ، التاي بارعان اقىننىڭ كۇردەلى تاعدىرى، بۇرالاڭ جولى باستالادى.
«ون جاسىمدا قاعازعا،
سالىپ ەدىم كوزىمدى.
اكەم ءولىپ جاسىمدا،
قالدىردى نادان ءوزىمدى.
ءبارىن بوسقا وتكىزدىم،
ونەر تابار كەزىمدى»، -
دەپ اقىننىڭ ءوزى ايتقانىنداي، تىم جاس دەرتپەن تەڭ ءسوز ونەرىمەن «اۋىرا» باستاعان كەزى جازبا ادەبيەتىمىزدىڭ تولىق قالىپتاسىپ بىتپەگەن كەزىنە ءدوپ كەلسە دە، ارعىنبەك ولەڭدەرى مەن جىر-تولعاۋلارىنىڭ كوركەمدىك قۋاتى، تەحنيكالىق شەبەرلىگى ءتانتى ەتپەي قويمايدى. وسى «جىر-عۇمىرعا» ەنگەن «عيبرات جىرىندا»:
«قالام الىپ ارعىنبەك،
ءسوز جازادى مۇرالى.
الىستان تارتىپ ابايلار،
ەر جىگىتتىڭ قىرانى.
شىن جۇيرىكتەر باسپايدى،
ۇرا مەنەن جىرانى.
شەجىرە مەن شەشەننەن،
ءتۇرلى كەڭەس شىعادى.
اللا بەرگەن انىق باق،
ادامزاتتىڭ قۇرالى.
وقىماسا نادان بوپ،
مۇزداعان تالداي سىنادى...» -
دەپ ءبىر سۋ توگىلمەس جورعاداي تايپالتقاندا كولەمدىرەك تولعاۋدىڭ سوڭىنا قاشان جەتكەنىڭدى ءوزىڭ دە اڭداماي قالاسىڭ. ۋاقاپ اقساقالدىڭ ايتۋىنشا، اكەسىنىڭ ءىنىسى ءتۇسىپحان پانيدەن باقيعا اتتانار الدىندا: « قىزىل ءدان قاۋىزدان، قىزىل ءسوز اۋىزدان» كەتكەندە نە ايتام. مىنا داپتەردىڭ «جەر - ادامنىڭ اناسى» دەگەن تۇسىندا بىردەڭە بار»، - دەپ جاستىعىنىڭ استىنان الىپ بەرىپ، اماناتتاعان قالىڭ قارا داپتەردەن اپاشباي ۇلىنىڭ، اسەتتىڭ ءبىراز دۇنيەلەرى بۇگىنگە جەتىپتى. ءتۇسىپحان جارىقتىقتىڭ سونشا اماناتتايتىن دا ءجونى بار ەكەن. اتالمىش جيناققا ەنگەن «جەر - ادامنىڭ اناسى» تولعاۋىن وقىپ وتىرىپ، سوزبەن سالىنعان كارتانى - بۇگىنگى زايسان وڭىرىندەگى جۇزدەن استام مەكەن-جايدىڭ ەجەلگى اتاۋلارىن جولىقتىراسىڭ. سول وڭىرلەردىڭ بۇرىنعى اتاۋلارى ءوشىپ، گورنىي، زارەچنىي، چەرنيايەۆكا، بوبروۆكا... اتالىپ كەتكەلى قاشان؟..
«...اقجايلاۋ مەن شوپتىكول،
ورىسقا قاراپ كەتتى ول.
ءبىلىمدى تۋعان قايداسىڭ،
اقىل تابار ەپتىلەر!
ەلدىڭ قامىن ويلاڭدار،
اسىل تۋعان، تەكتىلەر.
مۇنى جازعان ارعىنبەك،
جەر جۇيەسىن بەك بىلەر...».
تۋعانىنا 130 جىل تولعان، اتاۋسىز، ەسكەرۋسىز قالعان عازيز اقىن بىزگە بۇلىڭعىر، وشاقتىڭ كۇلىن توككەن قاسيەتتى مەكەننىڭ جەر-سۋ اتتارىن ماڭگىلىككە اماناتتاپتى.
ابايمەن زامانداس نەمەسە سول داۋىرگە جاقىن، حاكىم قادىرىن ءبىلىپ، قاسيەتىن سەزگەن ءبىراز قازاقتىڭ ءبىرى وسى - ارعىنبەك اپاشباي ۇلى. احاڭنىڭ احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «قازاقتىڭ باس اقىنى» ماقالاسى جارىق كورگەن كەزەڭگە وتە جاقىن، حاكىم ابايعا ارناۋ ولەڭىندە ارعىنبەك:
«وسكەنباي، قاجى قۇنانباي، مىرزا ىرعىزباي،
ابايدىڭ جاننان اسقان ءبىلىمىن-اي.
زاتىڭ قازاق بولعان سوڭ امال بار ما،
ارماندا زارلاپ ءوتتىڭ ءدۇلدۇلىم-اي.
عالامعا ۇلگى جايىپ، ءسوز تاراتتىڭ،
اتىڭىز باقي قالدى بۇلبۇلىم-اي.
نيزاميا بولماعان اتاڭ قازاق،
تابىلماس ەندى سەنىڭ ءبىر كۇنىڭ-اي.
قۇدايدان ءامىر بولىپ قايتا كەلسەڭ،
جاپىرلاپ ايتار ەدى ەل مۇڭىن-اي.
داليعان دالاداعى بۇل قازاققا،
اللا ەندى كەلتىرەر مە سەندەي ۇلدى-اي!..»، -
دەپ سول كەزدەگى شەرگە تولى، جەتىمدىك جايلاعان قازاق ساناسىن اينىتپاي بەرەدى.
ءدىندار، سوپىلىققا جاقىنداۋ ساحيلىق عۇمىر كەشىپ، بويىن دا، ويىن دا پەندەشىلىك پيعىلداردان تازا ۇستاپ وتكەن اقىن 1946 - جىلى قايتىس بولادى. مارقۇمنىڭ ءقابىرى قازىر التاي ايماعى، شىڭگىل اۋدانىنىڭ سەكپىلتاي كۇزەۋلىگىندە.
قىتاي مەن رەسەيدىڭ تالان-تاراجىندا قيىر جايلاپ، شەت قونعان شەتتەگى قازاق ءومىرى، زامانا تىنىسى ەكى مىڭ تارالىممەن جارىق كورگەن «جىر- عۇمىردا» جىرلانىپ، زارعا تولى زاپىران - زامان ايشىقتى تىلمەن باياندالادى. ءسوز سوڭىن ارعىنبەك اقىننىڭ:
«سىرتى ىستىقتىڭ ىشىندە،
ەرىمەستەي مۇز قالدى.
حايۋانشا وتتاعان،
بىزدەن قانداي ءىز قالدى.
بىلە بىلسەڭ ارادان،
التىن كەتىپ، جەز قالدى» -
دەگەن ولەڭ جولدارىمەن تۇيىندەسەك، كىمدەر كەتىپ، كىمدەر قالعانى ءسىزدى دە ويلانتار...
اۆتورى: ىرىسبەك دابەي
«قازاق ادەبيەتى» گازەتى. 2014-جىل
