ۋاقىت بەلدەۋىن اۋىستىرعان كىم: ەكوبەلسەندى سىن- پىكىرلەرگە جاۋاپ بەردى

استانا. KAZINFORM - ناۋرىزدىڭ 1-ىندە قازاقستان ءبىرىڭعاي ۋاقىت بەلدەۋىنە كوشتى جانە ۋاقىت ءبىر ساعات ارتقا شەگەرىلدى. بۇل وزگەرىسكە قارسى شىققاندار دا بارشىلىق. بۇرىنعى ۋاقىت بەلدەۋىن قايتارۋ جونىندەگى پەتيتسيا 50 مىڭ قول جيناپ، رەسمي قاراۋعا قابىلداندى.

وسى رەتتە قىزىلوردانىڭ، كەيىنىرەك تۇتاس قازاقستاننىڭ ساعات بەلدەۋىن اۋىستىرۋ باستاماسىن كوتەرگەن بولات نۇرقوجايەۆ اگەنتتىككە ەكسكليۋزيۆتى سۇحبات بەردى.

- بولات مىرزا، ۋاقىت بەلدەۋىن وزگەرتۋ تۋرالى وي سىزگە قايدان كەلدى؟ قاشاننان بەرى ويلاستىرىپ ءجۇر ەدىڭىز؟

- 2005 -جىلى قازاقستاندا جازعى جانە قىسقى ۋاقىتقا كوشۋ توقتاتىلدى جانە قىزىلوردا مەن قوستاناي وبلىستارىنىڭ ۋاقىتى 1 ساعات العا جىلجىدى. سوندا كۇن باتپاي، تۇنگى 11-گە دەيىن ۇيىقتاي الماي جۇردىك. ال ادامعا كەشكى 10-11 اراسىندا ۇيقىعا كەتۋى پايدالى ەكەنى بەلگىلى. بۇل ماسەلە پارلامەنتتە بىرنەشە رەت كوتەرىلدى، حالىق قالاۋلىلارى دۇرىس شەشىمىن شىعارار دەگەن ۇمىتپەن جۇردىك. الايدا 2013 -جىلعا دەيىن ەشتەڭە وزگەرمەدى. سول ارالىقتا ءبىزدىڭ قىزىلوردا سۋيتسيد بويىنشا الدىڭعى ورىنعا شىعىپ كەتتى. بۇعان دەيىن سۋيتسيد - ادامنىڭ وسالدىعى دەپ ويلايتىنمىن. زەرتتەي باستاسام، بىردەن «دەسينحرونوز» شىعا كەلدى، ياعني ادامنىڭ بيوريتمدەرىنىڭ قالىپتى جۇمىس ىستەمەۋى، گورمونداردىڭ دۇرىس بولىنبەۋى سۋيتسيدتىڭ ءبىر سەبەبى بولۋى مۇمكىن. ودان ءارى قازبالاعاندا ونكولوگيا مەن ديابەت شىقتى، كوپتەگەن اۋرۋلاردىڭ سەبەبى ۋاقىتقا بايلانىستى ەكەنى جازىلعان.

ءتىپتى ادامنىڭ سەمىزدىككە ۇشىراۋىن الايىق، تاڭەرتەڭ ادام ءوز ۋاقىتىمەن ويانسا، تابەت شاقىراتىن گرەلين گورمونى بولىنەدى، ۇيدەن تاماق ىشەدى. ال ەندى ءماجبۇرلى تۇردە، ۋاقىتىنان ەرتە ويانعان بالانىڭ ميى ويانباعان، قاجەتتى گورمونى بولىنبەگەن. ونىڭ تابەتى مەكتەپتە، ساباق ورتاسىندا اشىلادى دا، اسحانادان قۋىرىلعان تاماق، گازدالعان سۋسىن الىپ ىشەدى. نەلىكتەن كۇشى تاسىپ تۇرعان بالالار ەنەرگەتيكالىق سۋسىن ىشەدى؟ سەبەبى ولار اعزاسىنداعى ەنەرگيا جەتىسپەۋشىلىگىن، ۇيقى جەتىسپەۋشىلىگىن تولتىرعىسى كەلەدى. ءتىپتى جەتپەگەن قۋاتتى ويىنقۇمارلىقتان ىزدەۋى مۇمكىن، سەبەبى ادام جەڭىسكە جەتكەندە دوفامين - راحات گورمونى بولىنەدى. بۇل - وتە ۇلكەن ماسەلە. ال كەشكىسىن ادام اعزاسىندا ليپتين - توقتىق گورمونى بولىنەدى. ەگەر ۋاقىت بەلدەۋى دۇرىس بولماسا، كەشكى ساعات 9-10-عا دەيىن كۇن باتپاسا، اعزادا بۇل گورمون بولىنبەيدى. سايكەسىنشە كەي ادامدار تاماققا تويىپ الادى، كۇندىزگى تاماقتى قورىتىپ جاتقان اعزاسىنا سالماق سالادى. مۇنىڭ سوڭى سەمىزدىككە اپارادى، ءتىپتى ديابەتكە ۇلاسادى.

بارلىق اۋرۋلارعا قاتىستى دالەلدەر مەن عىلىمي سىلتەمەلەر بار. وسىنىڭ ءبارىن كورگەن سوڭ، قىزىلوردانىڭ ۋاقىتىن اۋىستىرۋ ماسەلەسىن كوتەردىك. بۇل شامامەن 5 جىل بويى تالقىلاندى، تۇرعىندارعا باستى سەبەپتەرىن، ۋاقىتتىڭ اعزاعا اسەرىن تۇسىندىردىك. وسىلايشا 2018 -جىلى 21-جەلتوقساندا قىزىلوردا ۋاقىتى ءبىر ساعات ارتقا شەگەرىلدى. ەڭ العاشقى كۇنى مەكتەپكە بارا جاتقان بالالاردان: «بۇگىن قالاي ۇيىقتادىڭدار؟» دەپ سۇرادىم. «اعا، بۇگىن وياتقىشسىز ءوزىمىز ۇيقىدان تۇردىق»، - دەپ جاۋاپ بەردى. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ دەمەك بۇعان دەيىن بالالاردى ماجبۇرلەپ ۇيقىسىنان وياتىپ كەلدىك. جەتى جىلدا قىزىلوردانىڭ حالقى بۇل ۋاقىتقا ۇيرەندى، ەرتە جاتىپ، ەرتە تۇرۋعا داعدىلاندى. مىنا ءبىز تۇرعان اللەيانىڭ وزىنە ادامدار تاڭ اتىسىمەن كەلىپ، سەرۋەندەيدى.

- قىزىلوردانىڭ جايى تۇسىنىكتى بولدى. ال تۇتاس قازاقستاننىڭ ۋاقىتىن اۋىستىرۋعا نە تۇرتكى؟

- قىزىلوردانىڭ ۋاقىتى اۋىسقاندا قوستاناي ۋاقىتى دا بىرگە اۋىسۋى كەرەك ەدى. ويتكەنى ءبىز ءبىر بەلدەۋدە ورنالاسقانبىز. ال وسكەمەن قالاسى بۇرىنعى ۋاقىتپەن التىنشى ساعاتتىق بەلدەۋدىڭ باتىسىندا ءومىر ءسۇردى. ناقتى عىلىمي دەرەككە سۇيەنسەك، ءبىر ساعاتتىق بەلدەۋدىڭ وزىندە باتىسى مەن شىعىسىنداعى حالىقتى سالىستىرعاندا شىعىسىنداعى حالىق كۇننىڭ اتىسىمەن تۇرادى، باتىسىنداعى حالىق سوعان ىڭعايلانىپ، ءبىر ساعات ەرتە تۇرادى. ءبىر ساعاتتىق بەلدەۋدىڭ وزىندە ديابەت، ونكولوگيالىق، جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارىنا شالدىعۋ فاكتورى كوپ ەكەنى انىقتالعان.

ۇمىتپاسام، 6-سىنىپتىڭ وقۋلىعىندا «75 مەريدياندا كۇن تاس توبەدە تۇرعاندا سول جەردە ساعات 12 بولادى» دەپ جازىلعان. ەندى 7,5 گرادۋستان بولسەك، سول مەريدياننىڭ ەكى جاعىندا - 67,30 مينۋت پەن 82,30 مينۋت اراسى ءبىر ساعاتتىق ولشەم بولىپ سانالادى. وسكەمەندە تالتۇس ۋاقىتى 11 جارىمدا بولۋى كەرەك، تيىسىنشە تۇركىستان، قاراعاندى، اقمولا، س ق و باتىس جاعى 12 جارىمدا بولادى. بەلدەۋلىك ۋاقىت دەگەن وسى. وسكەمەندە تالتۇس ۋاقىتىن 11 جارىم ەتپەسەك، تۇركىستاندا قالاي 12 جارىم بولادى؟ ەگەر وسكەمەندە تالتۇستى 12 جارىم ەتىپ قالدىرساق، تۇركىستاننىڭ ءتالتۇسى 1 جارىمعا جىلجىپ كەتەدى.

1-ناۋرىزعا دەيىنگى ەسكى ۋاقىت بەلدەۋى وتكەن عاسىردا ستاليننىڭ تۇسىندا ەنگىزىلگەن. وعان ەش عىلىمي نەگىز جوق، پايداسى دا جوق، ەندەشە ول ۋاقىتقا نەگە قايتا ورالۋىمىز كەرەك؟ رەسەي دە 2011-2014 -جىلدارى بارلىق ۋاقىت ولشەمدەرىن قولدانىپ كوردى. ەڭ سوڭىندا بەلدەۋلىك ۋاقىتتان ارتىعى جوق ەكەنىن ءتۇسىنىپ، دەكرەتتىك ۋاقىتتان رەسمي باس تارتتى. كورشىلەس وزبەكستان بەسىنشى ساعات بەلدەۋىندە تۇر. كەزىندە تاشكەنت پەن شىمكەنتتىڭ تاڭ اتۋىن سالىستىرىپ كورسەتكەنمىن. ءبىر ۋاقىتتى الىپ قاراعاندا شىمكەنتتە تاس قاراڭعى، ال تاشكەنتتە تىرشىلىك قايناپ جاتاتىن. ەندى وزبەكستاننىڭ دەموگرافياسىن قاراڭىز، ەكونوميكالىق دامۋىن قاراڭىز، جاستاردىڭ جۇمىسقا قابىلەتىن قاراڭىز. اداممەن ارا قاتىناسىن، سىپايىلىعىن قاراڭىز، ياعني ولاردا ورەسكەلدىك، اشۋشاڭدىق مىنەز جوق.

بۇرىنعى ۋاقىت ادامداردى كەش جاتىپ، كەش تۇرۋىنا ىقپال ەتتى. ەرتە تۇرعان جاعدايدا دا تاڭعى تەز ۇيقى فازاسى ەسەبىنەن جەتپەگەن ۇيقىنىڭ ورنى تولتىرىلىپ كەلدى. بالانى كىشكەنتايىنان ماجبۇرلەپ، ميىنان بۇرىن ءوزىن وياتىپ الساق، پسيحيكالىق سترەسس جاساساق، قانداي ادام بولىپ شىعادى؟ اتا- اناسىمەن كونفليكتكە بارادى، مەكتەپتە 1-2 ساباقتى سىڭىرە الماي، مۇعالىممەن، سىنىپتاستارىمەن داۋلاسۋى مۇمكىن. سول پروتسەستەردىڭ ءبارى كەشەگى كۇنگە دەيىن بىزدە بولدى. سوندىقتان «بۇرىنعى ۋاقىت دۇرىس ەدى» دەگەن پىكىردىڭ ەش نەگىزى جوق.

- ءوزىڭىز بىلەتىندەي، جاڭا ۋاقىتقا قارسى پەتيتسيا 50 مىڭ قول جينادى. سونداعى باستى ۋاجدەردىڭ ءبىرى - تاڭ الدىنداعى جارىقتان ادامداردىڭ ويانىپ كەتۋى. بۇعان نە دەيسىز؟

- ساعات اۋىسسا دا، اۋىسپاسا دا ادام تولىق قاراڭعىدا ۇيىقتاۋى كەرەك، ول ءۇشىن قالىڭ پەردە ساتىپ الۋ كەرەك. بۇل - ەشقانداي لوببيزم ەمەس. ادام ۇيقىعا كەتكەندە اعزانى قالپىنا كەلتىرەتىن باستى گورمون - مەلاتونين تۇزىلە باستايدى. ەگەر بۇرىنعى دەكرەتتىك ۋاقىتپەن ءتۇندى كەشتەۋ باتاتىنداي ەتسەك، ادامنىڭ ۇيقى مەزگىلى كەشكە قاراي جىلجيدى، ياعني اعزادا مەلاتونين گورمونى دۇرىس بولىنبەيدى. مىسالى، شىرت ۇيقىدا كوزىڭىزگە جارىق تۇسسە، مەلاتونين سەكرەتسياسى كۇرت ءۇزىلىپ، ورنىنا سترەسس گورمونى «كورتيزول» بولىنەدى دە، دەمالۋدىڭ ورنىنا سترەسس الىپ تۇراسىز. سوندىقتان ۇيقى قانبايدى. ۇيىقتاردان 1-2 ساعات بۇرىن كوزگە جارىق تۇسپەۋى كەرەك، سمارتفون قاراماۋ كەرەك. م. ۋولكەردىڭ «زاچەم مى سپيم» دەگەن كىتابىن وقىپ كورىڭىز، وندا ۇيقىسى قانباعان ادامداردا الترۋيزم تومەندەيتىنى، ءبىر- بىرىنە جاناشىرلىعى ازاياتىنى جازىلعان. كرەاتيۆ پەن جاڭاشا ويلاۋ ازايادى. ءبىز تابيعي ۋاقىتتى پايدالانباي، جاساندى ۋاقىتپەن قانشاما عالىمنان، كرەاتيۆتى يدەيادان ايىرىلىپ جاتىرمىز؟ ەكونوميكامىز قانشا پايدانى جوعالتتى؟ ديابەت، راك سىندى اۋرۋلار كوبەيدى مە، قاراۋ كەرەك.

ەكىنشى ماسەلە - بالالاردىڭ جارىقپەن لاستانۋ فاكتورى. كوپتەگەن ۇيدە اق ءتۇستى نەون شام جانىپ تۇرادى، بۇل كەڭسەگە ارنالعان شامدار، ونى جۇمساقتاۋ سارعىش شامعا اۋىستىرۋ قاجەت. اۋرۋحانالاردىڭ ءوزى اپپاق شام جاعادى، تەرەزەسىندە جاليۋزي جوق، كوشەدەگى شام كوزگە تۇسەدى. تۇرعىن ۇيلەردىڭ قاسبەتى دە پروجەكتورمەن جارىقتاناتىن بولدى. قالالاردىڭ جارىقتانۋىنا قاراڭىز، مۇنىڭ ءبارى بيولوگيالىق ريتمدەردى بۇزۋ ارقىلى اعزاعا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. 15 سەكۋند جارىقتىڭ ءوزى مەلاتونيندى ءۇزىپ جىبەرەدى. جارىقپەن لاستانۋ جانە ساعاتتىق بەلدەۋدىڭ اۋىسۋى ءبىر- بىرىمەن تىعىز بايلانىستى.

سوندىقتان، تاڭەرتەڭ جارىققا وياناتىندار، ءبىرىنشى كەزەكتە بولمەسىن قاراڭعىلاۋى كەرەك، ۇنەمى ءبىر ۋاقىتتا تۇرىپ، ءبىر ۋاقىتتا جاتۋعا داعدىلانۋى قاجەت. سوندا اعزا ءريتمى ورنىنا كەلىپ، دەنساۋلىق تۇزەلە باستاعانىن بىردەن كورەسىز. قىزىلوردادا ۇيقىسىن رەتتەپ، ديابەتتەن ايىققان ادامدار بار.

ءبىزدى 5 مەديتسينا ينستيتۋتى قولدادى، ونىڭ ىشىندە ونكولوگيا- راديولوگيا ينستيتۋتى قولداۋ كورسەتتى. سەبەبى، ول ماماندار قازىرگى عىلىمي جاڭالىقتاردان حاباردار. ال پەتيتسيا جازىپ، 50 مىڭ قول جيناعاندار بۇل اسپەكتىلەردى بىلمەيدى. «بارلىق 20 ميلليون ادامنىڭ پىكىرى نەگە ەسكەرىلمەدى؟» دەپ ايتىلىپ ءجۇر. مىسالى، بالالاردىڭ پىكىرىن قالاي سۇرايمىز، ەلىمىزدىڭ 30 پايىزى - جاسوسپىرىمدەر مەن بالالار. ولاردىڭ مۇددەسىن كىم ەسكەرەدى؟ دارىگەر ەم تاعايىنداۋدا، وتا جاساۋدا ناۋقاستىڭ پىكىرىن سۇراۋى قاجەت پە؟ سوندىقتان بۇل دا - دەنساۋلىققا تىكەلەي قاتىسى بار، كوپشىلىكتىڭ ەمەس، مامانداردىڭ شەشىمىن قاجەت ەتەتىن تاقىرىپ.

تاعى ءبىر تانىمال ادام «تۇنگى ۇشتە تاڭ اتىپ كەتەتىن بولدى. بۇل مەنىڭ ادەتتە ۇيقىعا جاتاتىن ۋاقىتىم» دەپ جازىپتى. ەندى بالالاردىڭ رەجيمىن سوعان ىڭعايلاۋىمىز كەرەك پە؟ «مەنىڭ بالام كەشكى 10-دا ۇيىقتاپ قالادى، ال مەن 12-گە دەيىن جۇرگىم كەلەدى» دەيتىندەر بار. نە دەگەن وزىمشىلدىك؟! ءبىز نە ءۇشىن ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز؟ ءبىزدىڭ كەلەشەگىمىز بالا ەمەس پە؟ بالانىڭ دەنساۋلىعىنان ارتىق نە بار؟

- مەديتسينا، بيولوگيا بويىنشا ءسىزدىڭ ارنايى ءبىلىمىڭىز بار ما؟ كاسىپكەر بولساڭىز، جىلدار بويعى زەرتتەۋلەر ءسىزدىڭ قاراجاتىڭىزعا جاسالدى ما؟

- جاسىرارى جوق، مەنىڭ ماماندىعىم قۇرىلىسشى، قازىر كاسىپكەرمىن. حرونوبيولوگيا سالاسىن زەرتتەگەنىمە 13 جىلدان اسىپ كەتتى. ءامىر قۋات، سۇلتان تولەۋحانوۆ، ولگا شەستاكوۆا، تاتيانا گونچاروۆا سەكىلدى تاجىريبەلى عالىمدارمەن كوپ پىكىرلەستىم. سولاردىڭ شاقىرۋىمەن قازۇۋ- دا قىسقا كۋرستان ءوتتىم. بۇل كۋرس ماعان وتە پايدالى بولدى، كوپتەگەن ەڭبەكتەرمەن تانىستىم. ماسەلەن، 1995 -جىلى حانيسا ساتپايەۆا جازىپ كەتكەن «ادام فيزيولوگياسى» كىتابىندا «بۇگىنگى مەديتسينانىڭ بولاشاعى - ساۋ ادامنىڭ گيگيەناسى مەن پروفيلاكتيكالىق جاعدايىن جاساۋ. وسى رەتتە بارلىق مەديتسينالىق شەشىم شىعارۋدا بيولوگيالىق ريتمدەر ەسكەرىلۋى كەرەك» دەپ تۇر. بيولوگيالىق ريتمدەردى ەسكەرۋ دەگەنىمىز - ءاربىر ەمنىڭ، ءاربىر ءدارىنىڭ، ءتىپتى وتا جاساۋدىڭ ءوز ۋاقىتى بار. ال ەگەر ۋاقىت اۋىسىپ كەتسە، ساعات 8-دە بەرىلەتىن ءدارى 6-دا بەرىلسە، ونىڭ پايداسى بولمايدى.

قاراجات تۋرالى وتە ورىندى سۇراق قويدىڭىز، قازىر الەۋمەتتىك جەلىدە دارىگەرلەر اقشاعا ساتىلدى دەگەن قاۋەسەتتەر ءجۇر. جاڭا ەسىمى اتالعان عالىمدار تازا ەنتۋزيازممەن جۇمىس ىستەدى، بۇل ءۇشىن ءبىر تيىن العان جوق. مەن ءوزىم استاناعا، وسكەمەنگە ءوز قاراجاتىما ساپارلادىم، كاسىپكەر بولعاسىن شامام جەتتى. مۇنداعى باستى اڭگىمە - بالالاردىڭ، تۇتاس قازاقستان حالقىنىڭ دەنساۋلىعى. بارلىق فاكتورلاردىڭ نەگە اكەپ سوعاتىنىن بىلە تۇرا، كورە تۇرا، قالاي ۇندەمەي قاراپ وتىرايىن؟ سوندىقتان بۇل ماسەلەدە ايانىپ قالعان جوقپىن، ەشتەڭەگە وكىنبەيمىن، بۇل شەشىمنىڭ دۇرىستىعىنا تولىق سەنىمدىمىن.

مەن قازىر دۇنيەجۇزىلىك تابيعي ۋاقىتتى قولداۋشىلار اليانسىنىڭ مۇشەسىمىن. ول جەردە امەريكا، ەۋروپا، اۋستراليانىڭ وكىلدەرى بار. قازىر قانداي دا ءبىر سەبەپتەرگە بايلانىستى ۋاقىتىن وزگەرتكەن بارلىق ەلدەر دۇرىس ۋاقىت بەلدەۋىنە ورالۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ جاتىر. مىسالى، ەۋروپارلامەنت 2018 -جىلى جازعى ۋاقىتقا كوشىرۋدەن باس تارتتى. 2018 -جىلى فيزيولوگيا بويىنشا نوبەل سىيلىعىن العان عالىمدار بار. بۇل سالاداعى زەرتتەۋلەر كوبەيمەسە، ازايعان جوق. ارينە، «عالىم ەمەسسىڭ»، «مەديتسينا مامانى ەمەسسىڭ» دەگەن سىن كوپ ايتىلادى. بىلتىر 5 ينستيتۋتتىڭ عالىمدارىمەن كەزدەستىم، 13 جىل بويى وسى تاقىرىپتى زەرتتەدىم، كۇن سايىن كوپتەگەن اقپاراتتى اقتارامىن. مامان دەپ كىمدى ايتامىز؟ تەك قانا ديپلومى بار ادام با، الدە سول سالانى تولىق بىلەتىن ادام با؟ ءوزىمدى سول عالىمداردىڭ دەڭگەيىنە تەڭەستىرگەنىم ەمەس، ءبىراق كەزىندە «جەر كۇندى اينالادى» دەگەن گاليلەيدى دە سوتتاعان. ينكۆيزيتسيانىڭ زامانى ەمەس، ايتپەسە مەنى دە ۋاقىت بەلدەۋىن كەرى قايتارعانىم ءۇشىن سوتتاعىسى كەپ جۇرگەندەر بارشىلىق (كۇلەدى).

- قازاقستاندا ۋاقىت بەلدەۋىمەن اينالىساتىن ۇيىم بار ما؟

- ۋاقىت بەلدەۋىن اۋىستىراردا ۆەدومستۆوارالىق توپ قۇرىلدى، سول توپ ءالى بار. پەتيتسياعا 50 مىڭ قول جينالدى جانە ول جاقىن ارادا قارالادى. مەنىڭشە، ەڭ كەمىندە پرەمەر-مينيستر ورىنباسارىنىڭ توراعالىعىمەن توپ قۇرىلىپ، ءتۇرلى سالانىڭ عالىمدارى باس قوسۋى كەرەك. سەبەبى، زاڭ بويىنشا، ءبىر مينيستر ەكىنشى مينيسترگە تاپسىرما بەرە المايدى. مەديتسينا سالاسىنىڭ ماماندارى ءالى كۇنگە دەيىن بۇل تاقىرىپتان الشاق وتىر. پەداگوگتەر، مەكتەپ ديرەكتورلارىنىڭ ءبارى قىستىڭ كۇنى بالالاردىڭ ساباققا كەشىگىپ باراتىنىن، ۇيقىسى قانبايتىنىن جاقسى بىلەدى. ءبىراق ەشقايسىسى بۇل ماسەلەنى كوتەرمەيدى. جالپى، ۋاقىت بەلدەۋىن اۋىستىرۋ - مەديتسينانىڭ ماسەلەسى. ال مەديتسينا ماسەلەسى حالىققا ساۋالناما جاساۋ ارقىلى شەشىلمەيدى. سوندىقتان مۇنداي قارسىلىقتىڭ بولارىن بىلدىك، ءبىراق ابسۋرد دەپ ەسەپتەيمىز.

اۆتور

ايجان سەرىكجان قىزى