اقان سەرىنى نەگە ۇلىقتاي الماي وتىرمىز؟

سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ قازىرگى ايىرتاۋ، اقجار، عابيت مۇسىرەپوۆ اتىنداعى، تايىنشا جانە ءۋاليحانوۆ اۋداندارى 1944 -جىلى قۇرىلعان «وتاۋ» - كوكشەتاۋ وبلىسىنىڭ قۇرامىنا كىرگىزىلگەن.  

Ақан сері
Фото: egemen.kz

ال 1997 -جىلى كوكشەتاۋ وبلىسى جابىلعان سوڭ «قارا شاڭىراق» - سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا قايتارىلعان. سوعان قاراماستان، وسى ءوڭىردىڭ مادەنيەت سالاسىندا اتالعان بەس اۋداندى «وگەي» ساناۋشىلىق سالقىنى ءالى دە ارا- تۇرا سەزىلىپ قالىپ ءجۇر.

ناقتى ايتساق، مۇنداي تەرىس كوزقاراس اسا كورنەكتى سازگەر، ءانشى، اقىن اقان سەرى قورامسا ۇلىنىڭ مەرەيتويىن وتكىزۋ كەزىندە بايقالدى.

اقيىق اقىن ءىلياس جانسۇگىروۆ «لاقابى الدە اۋليە، الدە پەرى، ارقانىڭ اتاقتىسى اقان سەرى» دەپ جىرىنا قوسقان ۇلى تۇلعانىڭ «مەرەيتويلار مەن اتاۋلى كۇندەردى مەرەكەلەۋ تۋرالى» ۇكىمەت قاۋلىسىنا سايكەس رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە اتاپ وتىلۋگە ءتيىس 175 جىلدىعى ايىرتاۋ اۋدانىنىڭ 90 جىلدىعى اياسىندا « ۇلىلار ەلى - سەرىلەر جەرى» اتتى رەسپۋبليكالىق ايتىس وتكىزۋمەن عانا شەكتەلگەنى - سونىڭ ايعاعى. مۇنىڭ ءوزى جەرگىلىكتى جۇرتشىلىقتىڭ ءادىل سىنىنا ۇشىراعان. وسىعان وراي، التىنشى شاقىرىلعان پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ ءبىر توپ دەپۋتاتى ۇكىمەتكە دەپۋتاتتىق ساۋال جولداعان بولاتىن.

ونى جاريالاعان تۇرعىن سىزدىقوۆ: «حالقىمىزدىڭ اقان سەرى قورامسا ۇلى سىندى اسىل پەرزەنتىنىڭ مەرەيتويىن لايىقتى تۇردە اتاپ ءوتۋ ويلاستىرىلماي وتىر. بيىل ايىرتاۋ اۋدانىنىڭ 90 جىلدىق تورقالى تويىنا وراي ۇيىمداستىرىلعان ءىس-شارالار بارىسىندا اقان سەرى ەسىمى اتالىپ جاتتى. ءبىراق اۋدان جۇرتشىلىعى ءومىرى مەن ونەرى اڭىزعا اينالعان اتاقتى تۇلعانىڭ ەسىمىن ارداقتاپ، لايىقتى قۇرمەت كورسەتۋ قاجەت دەپ ويلايدى. ءوز زامانىندا ونەرىنە ەل-جۇرتى سۇيسىنگەن ارداقتى بابامىزدى ۇمىت قالدىرۋ - ونىڭ جەرلەستەرىنە عانا ەمەس، بۇكىل قازاق حالقىنا ۇلكەن سىن»، دەگەن ەدى.

«سىن تۇزەلمەي، ءمىن تۇزەلمەيدى» دەمەكشى، ءتيىستى ورتالىق جانە جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك ورگاندار ءوز تاراپتارىنان جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەردى تۇزەتۋ شارالارىن كەشتەۋ بولسا دا قولعا الدى. اتاپ ايتقاندا، 2019 -جىلى اقان سەرى مازارى قازاقستاننىڭ كيەلى ورىندارىنىڭ كارتاسىنا ەنگىزىلدى، ال 2020 -جىلى ۇلى سازگەر ەسىمى سولتۇستىك قازاقستان وبلىستىق فيلارمونياعا بەرىلدى. ال بيىل ۇلى سازگەردىڭ قولدانىستاعى زاڭناماعا سايكەس جەرگىلىكتى دەڭگەيدە اتاپ وتىلەتىن 180 جىلدىعى الدەقايدا كەڭىرەك مەرەكەلەندى.

وعان وبلىس باسشىلارى، دەپۋتاتتار، قوعام بەلسەندىلەرى، اقىن-جازۋشىلار، جۇرتشىلىق وكىلدەرى قاتىستى. ەكى كۇنگە جوسپارلانعان مەرەيتوي ءىس- شارالارى ايىرتاۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعى - ساۋمالكول اۋىلىنىڭ اقان سەرى اتىنداعى اۋداندىق مادەنيەت ۇيىندە رەسپۋبليكالىق اقىندار ايتىسىمەن باستالىپ، ەرتەڭىنە ۇلى سازگەر اۋىلىندا جالعاسىن تاپتى. سونداعى اقان سەرى ەسكەرتكىشىنە گۇل شوقتارىن قويۋ ءراسىمى سالتاناتتى جيىنعا جانە قىزىلجار ءوڭىرى ونەرپازدارىنىڭ كونسەرتى مەن سپورت جارىستارىنا ۇلاستى.

ايتكەنمەن، اقان سەرى بابامىزدىڭ بۇل جولعى اسىندا دا كەيبىر كەمشىلىككە جول بەرىلدى. ماسەلەن، تويعا كەلگەن مەيماندار مەن جۇرتشىلىقتىڭ وكىلدەرىنىڭ ايىرتاۋ اۋدانىنىڭ جۇمىسشى اۋىلىنىڭ ماڭىندا ورنالاسقان ۇلى سازگەر مازارىنا بارىپ، زيارات ەتۋى ۇيىمداستىرىلعان جوق. مۇنىڭ ءبىر سەبەبى - قازاقستاننىڭ كيەلى ورىندارىنىڭ كارتاسىنا ەنگىزىلگەن اقان سەرى مازارى ءالى دە قاراۋسىز ەكەنىندە جانە ماڭايى كوركەيتىلمەگەنىندە بولسا كەرەك. مازارعا ارنايى كەلىپ زيارات ەتۋشىلەر مەن تۋريستەردىڭ اۆتوكولىكتەرىن قوياتىن ورىن جاسالماعان، ورىندىقتار مەن دارەتحانا دا جوق.

توي ۇستىندە كەڭەس زامانىندا ەلەۋسىز قالعان اقان سەرى قابىرىنىڭ باسىنا مازار ورناتۋدىڭ تاعىلىمدى تاريحى تۋرالى ءبىراۋىز ءسوز قوزعالماعانىن دا قۇپتاۋ قيىن. قىسقاشا ايتا كەتسەك، وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنىڭ سوڭىندا اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولعان بولات كوشىمبايەۆ اقان سەرى قابىرىنىڭ باسىنا مازار تۇرعىزۋ ماسەلەسىن كوتەرگەن.

وسى ماقساتپەن ول سول كەزدەگى ەلوردا - الماتىعا بارىپ، اقان سەرى مازارىن قارجىلاندىرۋ ماسەلەسىن شەشۋگە تىرىسقان. الايدا ول كەزدە كيەلى ورىنداردى جاڭعىرتۋ باستاماسىن بيلىك ەمەس، حالىق كوتەرۋگە ءتيىس ەدى.

اتەيزمدى مەملەكەتتىك ساياسات ەتىپ ۇستانعان كوممۋنيستىك رەجىمنەن مازار سالۋعا بيۋدجەتتەن قاراجات بولگىزۋ مۇمكىن ەمەس-تۇعىن. ماسەلەنى تەك ادامداردىڭ ەرىكتى قايىرمالدىعى ەسەبىنەن شەشۋگە رۇقسات ەتىلگەن. وسىعان وراي بولات كوشىمبايەۆ باستاماشىل توپ قۇرىپ، ونى باسقارۋدى «كاراسيەۆ» كەڭشارىنىڭ ديرەكتورى جاقسىباي تورەگەلدينگە تاپسىرعان.

مۇنداي وبەكتىنىڭ قۇرىلىسىن باستاۋ ءۇشىن وبلىستىڭ باس ساۋلەتشىسىنىڭ كەلىسىمىن الۋ قاجەت ەكەن. ءبىراق بۇل بيۋروكراتيالىق راسىمگە قىرۋار ۋاقىت كەتەتىندىگىن بىلگەن اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى بولات راحيموۆ جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الىپ، مازار قۇرىلىسىن باستاي بەرۋگە رۇقسات بەرگەن.

ال جاقسىباي تورەگەلدين مازار جوباسىن ازىرلەۋدى تەزدەتۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ قوراسىنداعى سيىرىن ساتىپ، تۇسكەن اقشانى ساۋلەتشى جالداۋعا جۇمساعان. كەيىن ايىرتاۋلىق ازاماتتار قاراجات جيناپ، ۇلى سازگەر زيراتىن كوتەرۋگە ۇلەس قوسقان. ءسويتىپ، مازار قۇرىلىسى 1988 -جىلى باستالىپ، 1990 -جىلى اياقتالعان.

وعان ۇلى سازگەردىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنا قاتىسۋشىلار كوكشەتاۋ قالاسىنان بىرنەشە اۆتوبۋسپەن كەلىپ، زيارات ەتكەنى ەسىمىزدە. وكىنىشكە قاراي، اقان سەرى مازارىن ورناتۋعا ايانباي اتسالىسقان جاقسىباي تورەگەلدين بۇل مەرەيتويعا قاتىسا العان جوق، ول 1991 -جىلى كەنەتتەن قايتىس بولعان. كەڭەس زامانىندا اقان سەرىنىڭ مازارىنا جۇرتقا جاريالاماي كەلىپ زيارات ەتۋشىلەردىڭ ىشىندە ءابىش كەكىلبايەۆ، كاكىمبەك سالىقوۆ سىندى كورنەكتى قايراتكەرلەر بولعان جانە كوپشىلىگى تورەگەلديندەر وتباسىنىڭ داستارقانىنان ءدام تاتقان.

ۇلى سازگەرگە قاتىستى كوپتەن بەرى شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقان ماسەلە دە بار، ول - اقان سەرى اۋىلىنىڭ تاعدىرى. 1993 -جىلى تاۋەلسىزدىكتىڭ ەلەڭ-الاڭ شاعىنداعى قيىندىقتارعا قاراماستان، اقان سەرى قورامسا ۇلىنىڭ رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە اتاپ وتىلگەن ءبىر جارىم عاسىرلىق مەرەيتويىنا وراي اتالعان اۋىلدا زاماناۋي ۇلگىدەگى 70 جەكە تۇرعىن ءۇي سالىنعان بولاتىن. ءار ۇيگە سۋ، جارىق، جىلۋ بەرىلىپ، تۇرمىسقا قولايلى جاعداي جاسالعان.

مەكتەپ، مادەنيەت ءۇيى دە بوي كوتەرگەن. اۋىل تورىنە اقان سەرىنىڭ ەسكەرتكىشى قويىلعان. وكىنىشكە قاراي، ارادا بىرنەشە جىل وتكەندە ساۋلەتى مەن داۋلەتى كەلىسكەن اۋىلدىڭ توز-توزى شىقتى. ەكى قولىنا ءبىر كۇرەك تاپپاعان تۇرعىنداردىڭ كوبى جۇمىس ىزدەپ، جان-جاققا كوشىپ كەتتى. بىرىنەن سوڭ ءبىرى اۋىسىپ جاتقان اۋدان اكىمدەرىنىڭ ەشقايسىسى ۇلى سازگەر اۋىلىن قايتا وركەندەتۋ قامىن ويلاپ، پارمەندى شارا قولدانعان جوق. قاسيەتتى ەلدى مەكەنگە قانداستار مەن وڭتۇستىكتەن قونىس اۋدارۋشىلاردى ورنالاستىرىپ، ولاردىڭ كاسىپپەن اينالىسۋىنا كومەكتەسۋ جونىندەگى ۇسىنىس تا ءالى كۇنگە ەسكەرىلەر ەمەس.

تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، كەشەگى كوكشەتاۋ وبلىسى تۇسىندا اقان سەرىنى ايرىقشا ارداق تۇتاتىن باباسى ساناعان اقمولا وبلىسىنىڭ قازىرگى ورتالىعىنىڭ زيالى قاۋىمى ۇلى سازگەردەن ەشقاشان باس تارتقان ەمەس. ونىڭ ەسىمى كوكشەتاۋ قالاسىنىڭ ءبىر كوشەسىنە جانە جوعارى مادەنيەت كوللەدجىنە بەرىلگەن.

قالا ورتالىعىندا ورناتىلعان اقان ەسكەرتكىشىنە قوسا، ۇلى سازگەردىڭ 175 جىلدىعى قارساڭىندا جوعارى مادەنيەت كوللەدجىنىڭ الدىندا ونىڭ ەسكەرتكىش ءمۇسىنى قويىلعان. اقان سەرىنى وسىلايشا ۇلىقتاپ وتىرعان كوكشەتاۋلىقتاردىڭ رەسمي دەلەگاتسياسى ۇلى سازگەردىڭ بيىلعى مەرەيتويىنا شاقىرىلماي قالعانى ورىندى رەنىش تۋدىردى.

سونى ەستىگەن ايىرتاۋ اۋداندىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى سەرىكباي تۇرالينوۆ قانا ءبىر توپ كوكشەتاۋلىق ارداگەردى مەرەيتويعا ءوزى شاقىرىپ، قوناق ەتتى. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ باسشىلىعى الداعى ۋاقىتتا وسى ماسەلەنى دە ەسكەرەر بولسا، كورشىلەس ەكى ءوڭىردىڭ مادەني- رۋحاني بايلانىسى نىعايا تۇسەرى داۋسىز.

كەلەسى ءبىر ويلانارلىق جايت - بەس جىلدا ءبىر كەلەتىن مەرەيتوي سايىن اقان سەرىگە ارنالعان رەسپۋبليكالىق اقىندار ايتىسىن وتكىزگەننەن گورى ونىڭ مۋزىكالىق باي مۇراسىن ناسيحاتتاۋعا ارنالعان ءداستۇرلى اندەردى ورىنداۋشىلاردىڭ رەسپۋبليكالىق فەستيۆالىن ۇيىمداستىرعان ءجون سياقتى.

سەبەبى «سىرىمبەت»، «قاراتورعاي»، «بالقاديشا»، «قۇلاگەر»، «ماڭماڭگەر»، «كوكجەندەت»، «سىرعاقتى» سياقتى ەلۋگە جۋىق عاجاپ ءانى قازاق مادەنيەتىنىڭ التىن قورىنا ەنگەن اقان سەرى بابامىز ۇلتتىق ونەرىمىزدىڭ تاريحىندا، ەڭ الدىمەن، ۇلى سازگەر رەتىندە قالعانى انىق.

اۆتور كارىباي مۇسىرمان

«ەگەمەن قازاقستان»

سوڭعى جاڭالىقتار