اق شىمىلدىق - اڭگىمە

جان ساقتاۋ پالاتاسى - ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىنداعى مايدان الاڭى ىسپەتتى. بۇل پالاتادا جاتقان جاندار دا و دۇنيە مەن بۇ دۇنيەنىڭ شەكاراسىندا تۇرعان دەپ ەسەپتەڭىز. ەكى ادامدىق پالاتادا ۇزىن بويلى، شاشى ەرتە اعارعان، قۇس مۇرىندى كورشىم تۇنجىراپ جاتادى دا قويادى، اندا-مۇندا ۋه دەپ كەۋدەسىن جارا كۇرسىنەتىنى بار.

ارى-بەرى جۇرمەگەن سوڭ ادامنىڭ ءىشى پىسادى، كورشىڭمەن اڭگىمەلەسىپ ۋاقىت ولتىرگىڭ كەلەدى. جاقاۋراتىپ قاسىڭداعىنى سوزگە تارتساڭ جارىتىپ جاۋاپ الا الماي مىسىڭ قۇريدى.

ءۇشىنشى كۇنى عانا ول قۇرىقتاي ۇزىن موينىن كوتەرىپ، توسەگىنە شوقيىپ وتىردى. كوزىمە العاش ىلىنگەنى جوعارى-تومەن جۇگىرگەن وندىرشەگى، قاتپار-قاتپار تەرى، رابايسىز ۇزىن مويىنى.

ءجىپ-جىڭىشكە ساۋساقتارى سويلەگەندە تىنىم تاپپاي، ەكى الاقانىن ىسقىلاي بەرەدى. كورشىمنىڭ اتى - ءامىر. دىرداي مينيستر. مەن كوپ جازۋشىنىڭ ءبىرىمىن. بۇگىن عانا اڭگىمەگە ىقىلاستى بولا قاپتى.

سەنىڭ نەگە جۇرەگىڭ اۋىرادى؟ - دەدى ول ءبىر جاس ۇلكەندىگىن پايدالانىپ بىردەن سەنگە كوشىپ.

- تيتتەيىمىزدەن جەتىم قاپ... بارء زىل اۋىرتپالىق جالعىز جۇرەككە تۇسكەن عوي...

- ءىم-م-م... - ونىڭ ساۋساقتارى تىنىمسىز سىرتىلداپ الدىنا سىيماي كەتتى. - ال، جۇرەگىم ءومىرى اۋىرىپ كورمەپ ەدى. - ول اششى مىرس ەتتى. - جالپى مەن اۋرۋ-سىرقات دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەي وسكەن جانمىن. وسىعان سەنەسىڭ بە؟ اكە-شەشەم دە بار، التى باۋىرىمنىڭ ءبارى ۇلكەن قىزمەتتە.

مەن كورشىمە ىشتەي قىزعانىشپەن قارادىم، قانداي عانا جاننىڭ ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل بولادى، قانداي عانا جانعا ءبارىن ءۇيىپ-توگىپ بەرە سالادى. الدىندا اتا-اناسى بار، اعا-اپكەسى، سوڭىندا شۇبىرعان باۋىرلارى بارلاردى كورگەندە جالعىز تاسماڭداي جەتىمدىگىم ەسىمە ءتۇسىپ، وزەگىمدى ءورت شالىپ كەتەدى-اي... انە، الدە-بىرەۋلەر اۋرۋحانانىڭ نە ەكەنىن بىلمەي وسسە، مىنا سۇيەگى اشىلىپ قالعان مي سەكىلدى ۇركەك جۇرەگىم بار بولعىر اتقاقتاپ اۋزىما سىيماي جىلىنا بىرەر مارتە جەتەكتەپ اكەپ، وسى توسەككە تاڭىپ تاستايتىنىن قايتەرسىڭ. قالتامنان ءدارى ۇزىلمەيدى، ءسال شارشاپ، جۇيكەم تالسا كەۋدەڭدى كەرىپ جىبەرەردەي ار جاقتان قاماۋدا جاتقان ارىستانداي دىمكاس جۇرەك توقپاقتاپ شىعا كەلەدى. وق تيگەن جارالى اڭداي قانسىراپ قاشانعا دەيىن سوزىلىپ جۇرەرىڭ بەيمالىم؟ و، تاڭىرىمنەن جالبارىنىپ سۇرارىم، مىنا بالالارىما مەنىڭ كەبىمدى كيگىزە كورمە، ولار جەتىمدىك، جوقشىلىق تاقسىرەتىن تارتپاي-اق قويسىنشى!...

- مەنى اۋىرتقان نە ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ ماحاببات!- دەپ كورشىم قويىپ قالعاندا ءوز ويىممەن ارپالىسىپ كەتكەن مەن سەلك ەتە قالدىم. - نەگە كۇلەسىڭ، سەنبەيسىڭ بە؟

ەركىمنەن تىس جايىلىپ كەتكەن ەزۋىمدى تەز جيا قويدىم. بىرەۋگە باس قايعى، بىرەۋگە مال قايعى.

ءۇش كۇن بويى اۋزىنان ءۇش اۋىز جوندەمدى ءسوز الا الماعان كورشىمە ىقىلاس ءبىلدىرىپ، كوتەرىلىپ وتىرىپ، تىڭداۋعا پەيىل تانىتتىم.

- سەن، كۇلە بەر. ءيا، مەنى اۋىرتقان ماحاببات! ماحاببات دەگەننىڭ وسىنشالىق ءزاهار ەكەنىن كىم بىلگەن؟ ۋه!... - سەن تىڭدا، ءىشىم جارىلىپ كەتەر ايتپەسە. مەن وتىزعا دەيىن ۇيلەنبەي بويداق ءجۇردىم. نە ىشەيىن، نە كيەيىن دەمەدىم. ءبارى بار، ءبارى جەتكىلىكتى. ءبىراق، قىزدارعا كەلگەندە جولىم بولمادى، بىرەۋلەرىن ءوزىم ۇناتپادىم، ال بىرەۋلەرگە مەن جاقپادىم. ءسويتىپ جۇرگەندە قاتارىمنىڭ ءبارى ءۇيلى-باراندى بولىپ، سوپايىپ جالعىز قالدىم. ينستيتۋت بىتىرگەم، ءتاپ-ءتاۋىر قىزمەتىم بار. عۇمىرى ايەل بالاسىنا جاقىنداپ كورمەگەن ەركەكتە جاسى ۇلعايعان سايىن جۇرەكسىنەتىن جامان ادەت پايدا بولادى ەكەن، ىشتەي وزىڭە-ءوزىڭ كۇمان كەلتىرە باستايسىڭ. ءوستىپ جۇرگەندە ءبىر قىزعا ولەردەي عاشىق بولىپ قالدىم. اتى قانداي ادەمى - ايتولى! ول كەزدە مەكتەپ بىتىرگەن توپ تۇگەل فەرماعا، قويعا بارۋ موداعا اينالىپ، ناۋقانگەرشىلىك بولىپ تۇرعان كەز. ايتولى دا فەرمادا ساۋىنشى، ءۇزىلىپ تۇسەردەي ون جەتىدەن اسقان ءاپ-ادەمى بۇلدىرشىندەي قىز. ۋه! مەن اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ حاتشىسىمىن، كومسومول-جاستار بريگاداسىنىڭ جۇمىسىن كورەيىك دەپ بارىپ ءجۇرىپ ەتەنە جاقىن بولىپ كەتتىك. اكەسى قويشى، قاراپايىم عانا قىز. ىلعي "ءسىز" دەپ سىزىلىپ تۇرادى.

قىستاي فەرماعا بارعىشتاپ ءجۇرىپ، ابدەن باتىل بولىپ قالىپپىن . باۋىرىما باسىپ، قۇشاقتاپ العاندا اڭقاۋ كەيپىمەن مونتيىپ وتىرعانى قانداي، جاس سابيدەي بارىنە سەنگىشتىگى قانداي! وعان مەنەن اسقان وقىمىستى، ءبىلىمدار ادام بۇل الەمدە جوق، ماعان تەلمىرە قاراپ، ءار سوزىمە تاڭدانىپ، تامسانۋى قانداي! كەزدەسكەن سايىن ونىڭ سونىسىن اڭعارىپ، ءتۇرلى-ءتۇرلى بالەلەردى ايتىپ قويامىن. ءوزىمنىڭ بويىمدا ءمانساپقورلىق بۋى دا بار. بالەن دەگەن باستىقپەن بىرگە بولدىم، تۇگەنمەن سويلەستىم دەپ ءبوسىپ تە جىبەرەمىن!

- ەه، ايتولى-اي!.. - اقىرى كوكتەمگە قاراي ۇيىنە باردىم، اكە-شەشەلەرى كوكتەۋگە كوشىپ-قونىپتى. سەرەكتاس دەگەن جەر كۇنگەيى قاپتاعان قىزىل تاستى اڭعار، ال، تەرىسكەيى جۋساندى القاپ. سونىڭ قاپتالىنا كيىز ءۇي تىگىپ وتىر ەكەن اكە-شەشەسى. مامىر مەرەكەسىن وتكىزگەن سوڭ ءبىرىنشى حاتشىنىڭ ماشيناسىن سۇراپ الىپ تارتىپ كەتكەنبىز. ايتولى الدىن-الا ايتىپ قويسا كەرەك، شەشەسى وتە اقجارقىن كىسى ەكەن، جايدارى قارسى الدى. تەك، اكەسى ءتىس جارىپ ۇندەمەدى، امانداسقاندا ەرنىن جىبىرلاتتى. ءبىر قويدى تىپىرلاتىپ الىپ ۇرىپ، سويىپ، جىلىكتەپ تاستاپ، ورىسكە كەتتى.

شەشەسى مەنەن تاماق ىستەي ءجۇرىپ انانى-مىنانى سۇراسا، ايتولى:

- تاتە، قويساڭشى، ۇيالتپاي، - دەپ شەشەسىنە ءبىر، ماعان ءبىر ەركەلەي قارادى. ماعان اناسى ءا، دەگەننەن ۇنادى. قايران انا-اي، - قۋانىشتان جارىلا جازداپ ءجۇر-اۋ. ۋه! ايتولى شەشەسىنەن ەشتەڭەنى بۇگىپ-جاسىرمايتىنىن اڭعاردىم، ەكەۋى سىرلاساتىن كورىنەدى.

قۇداي قالاسا ەندى اكە-شەشەم قۇدا ءتۇسىپ كەلمەكشى، وسى ايدىڭ سوڭىندا ۇيلەنسەك دەگەن ويىمىز بار.

قۋىرداق جەگەن سوڭ كوككە قويدىڭ شەتىنە شىقتىم. ساقپان ءبىتىپ، قوي-قوزى بىرگە جايىلىپ جاتقان وتار بۇكىل القاپتى الىپ، جامىراعان، ماڭىراعان قىزىق تىرشىلىك ءبىر. دالا مامىراجاي، جىپ-جىلى مامىق جانىڭدى الديلەر سامال ەسەدى. توتيايىنداي تاس-جاقپاردى جارىپ جۋسان قىلتيادى، يىسكەسەڭ باسىڭ اينالادى. ماۋجىراعان راحات الەم، شىر-پىر ۇششقان قۇستاردىڭ ءۇنى قانداي؟

قىزدىڭ اكەسى، مەنىڭ بولاشاق قايىن اتام كوكتەمنىڭ ماۋجىراعان جىپ-جىلى كۇنىنە قاراماستان قالىڭ كيىنىپ، ءالى باسىنداعى ەسكى تۇماعىن دا تاستاماپتى. قىزى باعانا ءبىز كەلگەندە كيىنسەڭشى دەگەندەي بولىپ ەدى، شىبىن شاققان قۇرلى قىڭبادى. ەكەۋلەپ وتاردى، قويدىڭ ءبارىن ساي تابانىنداعى جىبىر-جىبىر باياۋ اعىپ جاتقان جالتىراعان وزەنشەگە سۋارىپ شىعاردىق تا، بيىك شوقىنىڭ ۇستىنە كەلىپ وتىردىق. بۇل ارادان توڭىرەك تۇگەل كورىنەدى. جوتا ۇستىنە كۇنگە قاقتالىپ تورعىلدانعان قىپ-قىزىل تاستاردى ءۇيىپ تاستاعان.

- بۇنى نەگە شوقايتىپ ءۇيىپ قويعان؟ - دەدىم بەتىنەن قىزىلى كەتپەگەن قويشىدان.

- بۇنى-وبا دەيدى. - سەرەكتاستىڭ وباسى دەگەن وسى. ءار جەردىڭ ءوز اتى بار، ءار بيىك توبەنىڭ باسىنا وسىنداي وبالار ۇيەدى. انە اناۋ ەكى وبالى توبە - قوسقۇدىق، مىناۋ سايداعى سۋ باراتىن كەلەسى ساي - قىزىلساي، مىنا شەتىمىز - قاقپاقتى، اناۋ بۇلدىراپ تۇرعان - بۋىرلى...

- نەگە سەرەكتاس دەگەنىن بىلەسىڭ بە؟ ەرتەدە سەرىك دەگەن كوركەم جىگىت ايمانكۇل دەگەن قىزعا عاشىق بولىپتى دەيدى. ەكەۋىنىڭ ۇيلەنۋ تويى بولىپ جاتقاندا ەل شەتىنە جاۋ ءتيىپتى دە، تويى ءبىتىپ، اق شىمىلدىعىنا كىرمەي جاتىپ، بۇكىل ەر ازاماتتارمەن بىرگە جورىققا اتتانىپ كەتىپتى. ايمانكۇل كۇندە كەلىپ، ءوزىنىڭ وتاۋىنىڭ جانىنا ءبىر تاس اكەپ قويا بەرىپتى، قالاي بەرىپتى. كۇن ءوتىپتى، اي ءوتىپتى. جىلجىپ جىلدار ءوتىپتى. سەرىكتەر جاۋدى قاسيەتتى تۇركىستاننان ارمەن قۋىپ بارادى دەگەن حابار جەتىپتى. ايمانكۇل كۇندە ءبىر تاستى كوتەرىپ قالاي بەرەدى، قالاي بەرەدى. ونى كورگەن كۇيەۋلەرى جاۋگەرشىلىكتە جۇرگەن ايەل-كەلىنشەكتەر دە ىرىم عىپ كۇندە ءبىر تاستان اكەپ تاستاي بەرىپتى. سەرىكتەر ەلىنىڭ جاۋلارىمەن قىرىق جىل سوعىسادى، 40 جەرىنەن جارادار بولىپتى. ۋىزداي جاس جىگىت 60-تان اسقان قالجىراپ، قانسىراعان شال بولىپ ەلگە قايتىپتى. ساعىنىشتان ابدەن قارتايىپ كەمپىر بولعان ايمانكۇل قالاعان تاستار 40 جىلدا بيىك تاۋعا اينالىپتى. كۇندە سول تاۋدىڭ باسىنا ءبىر تاستى كوتەرىپ اپارىپ قويىپ كۇيەۋى كەتكەن جاققا كوزى تالعانشا قارايدى ەكەن ۇزدىگىپ. ءسويتىپ قاراپ وتىرعاندا قايىندارى ايقايلاپ، ءسۇيىنشى سۇراپ شاۋىپ كەلەدى. سول حاباردى ەستىگەندە ايمانكۇل وسى ءوزى قالاپ جاساعان تاس شوقىنىڭ ۇستىندە جۇرەگى جارىلىپ ءولىپ كەتىپتى. سەرىك كەلىپ جارىنىڭ باسىن كوتەرىپ وتىرىپ كوزىنەن جاسى التى تارام بولىپ ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن جىلاپتى دا ول دا ءۇزىلىپتى. سودان وسى شوقى «سەرىكتىڭ تاسى»، "سەرىكتاس"، "سەرەكتاس" بولىپ اتالىپ كەتىپتى. ارى-بەرى وتكەن جۇرگىنشى جولاۋشىلار سول ەكى بەيباقتىڭ باسىنا ءبىر-ءبىر تاس اكەپ قالايدى ەكەن، سەن دە بالام ءبىر تاس اكەپ مىنا وبانىڭ باسىنا قوي، - دەدى ايتولىنىڭ اكەسى. ۋه!.. جارىقتىق وسى اڭگىمەنى ماعان نەگە ايتتى ەكەن دەپ سوڭعى كۇندەرى قايتا-قايتا ويلايمىن كەپ. نەگە ايتتى!؟..

- ۋه-!.. - ءبىر تاستى كوتەرىپ شوقىنىڭ باسىنداعى وبانىڭ ۇستىنە قويدىم. ايتولىنىڭ ۇيىنەن ەت جەدىك تە قايتىپ كەتتىم. قايتار كەزىندە ايتولىنىڭ اكەسى: «قاراعىم، تويلارىڭ وتكەنشە، قۇدا تۇسپەي تۇرىپ قايىن-جۇرتقا كۇيەۋ كەلمەس بولار»، - دەدى. ۋه!

ءبىر جۇما وتكەن سوڭ مەنى اسكەري كوميسساريات شاقىردى، ول كەزدە اسكەري زاڭنىڭ قاتال كەزى. قولىما شاقىرۋ قاعازىن بەرىپ التى ايعا جاتتىعۋعا جىبەرگەنى، جارتى جىل بويى كەرزى ەتىك كيىپ سىبىردە جەر تەپكىلەدىم. قۇدا ءتۇسۋ، ۇيلەنۋ ارينە ۋاقىتشا توقتاپ قالدى. ەرىككەندە حات جازام، حاتىن الىپ وقۋ دا قىزىق. اڭقاۋىم مەنىڭ... نە دەگەن سەزىم، مولدىرلىك دەسەڭشى؟...

اسكەري جاتتىعۋدان كۇزدە قايتتىم، كەلگەن كۇننىڭ ەرتەسىنە جۇمىسقا شىقسام ايتولى تەلەفون سوعادى. «قازىر جەتەم» - دەيدى. مىنا شيەندە تۇرادى. تۇسكە تامان كەڭسەمە كىرىپ كەلدى. ساعىنىپ قاپپىن، باس سالىپ قۇشاقتاسام، سولقىلداپ كەپ جىلايدى، كوز جاسىنىڭ مولتىلدەپ توگىلگەنى-اي!..

ايداپ وتىرىپ ايتولىمدى ەرتىپ تىلەمىس دەگەن جولداسىمنىڭ ۇيىنە باردىم. ايەلى ەكەۋى قۇراق ۇشىپ قارسى الدى. اراق-شاراپ ءىشىپ دۋمانداتتىق، ەندى بولاتىن تويدى وتكىزۋدى اقىلداستىق. ايتولى بايعۇس كوزى بوتالاپ، مۇڭدانىپ ماعان قاراي بەرەدى، قاراي بەرەدى. ابدەن ساعىنعان-اۋ بايعۇس! كوزىندە مۇڭ بار سياقتى، نامىس تۇرعانداي ما قالاي؟ ساعىنىش دەگەن قيىن عوي، شىنىندا! مەن دە ساعىنعام، ەندى بىرگەمىز جانىم. بىرگەمىز، - دەپ قويامىن ىشتەي...

- ۋه-!... - ول اهىلاپ-ۋهىلەپ بۋىندارى سىرتىلداپ ورنىنان تۇرەگەپ تەرەزە الدىنا باردى. دالادا اڭىراعان اياز، تۇگەل قىراۋ. الاقانىمەن تەرەزە اينەگىنەن سۇزىلە قاراپ ءبىرقاۋىم ءۇنسىز تۇردى. نەنى ويلادى ەكەن؟ سىرىقتاي ۇزىن، اپ-ارىق، جاۋىرىنى كۇدىرەيىپ، تەلمىرىپ قايتا-قايتا اينەكتى ۇرلەپ سىرتىنا تەلمىرە قارادى-اي كەپ. جۇرەك سىرقاتىنا نەگىزىندە تولىق، ەتجەڭدى ادامدار ۇشىرايتىن ەدى، مىنانىڭ ارتىق قىرىم ەتى جوق.

- ۋه! - دەپ قويىپ توسەگىنىڭ ۇستىنە اياعىن سالبىراتىپ جىبەرىپ قويىپ اڭگىمەسىن جالعادى. - سول ءتۇنى تىلەمىستىكىنە قونىپ قالدىق، ەكەۋمىزگە توسەكتى ءبىر بولمەگە سالىپ بەرگەن، ماعان جەرگە، ايتولىعا ديۆانعا. تىلەمىس تە، كەلىنشەگى دە جىمىڭ-جىمىڭ ەتىپ قويادى ادەيى كوز ءۇشىن عانا وسىلاي ىستەدىك دەگەنسىپ. ول شەشىنبەي ديۆاندا سۇلق وتىرىپ الدى، شامدى وشىرە سالدىم. باتىلمىن. قىز قورعانشاقتانعان سايىن ورشەلەنە تۇسەم. قاسىما سۇيرەگەندەي عىپ اكەپ جاتقىزىپ، كيىمىن شەشىپ تاستادىم. قىز يكەمىمە كونە بەردى. سويتسە-ە-ە-م!؟

- ۋه!... - ول قوس قولداي دۋدارلانىپ كەتكەن اعى قالىڭ قايراتتى شاشىن سىعىمداي ۇستاعان كۇيى تەرەڭ كۇرسىندى. - تەمەكى بولسا عوي. ون جىل بولدى تاستاپ كەتكەنىمە، قۇشتارلانا ءبىر تارتقىم كەلگەنىن قاراشى. ۋه!.. نەسىن ايتاسىڭ قىز بوتاداي بوزداپ جىلاعانى-اي! وتىزعا كەلگەنشە مەن قايدان بىلەيىن، تەك قىز ءوزى سولىقتاپ وتىرىپ ءبارىن ايتقاندا توبە جۇيكەم شىمىرلاپ، ازا بويىم قازا بولدى.

ءسويتس-ە-ەم؟!.. سيىر فەرماسى كوكتەم كوتەرىلە تاۋدىڭ ەتەگىنە كوشىپ قونىستانادى، ساۋىنشىلار اۋىلدان كۇندە بارىپ-كەلىپ قاتىنايدى. سونداي ءبىر كۇنى كەشكە اۋىلىڭا اپارىپ تاستايمىن دەپ فەرما مەڭگەرۋشىسى قىزىلمۇرىن دەگەن ۇلكەن كىسى، جاسى ەلۋگە كەلگەن دەيدى. شىن اتىن ەل ۇمىتقان ۇنەمى اراق ءىشىپ مۇرنى قىزارىپ جۇرەتىندىكتەن وسىلاي اتاپ كەتكەن. جولدا ەڭگەزەردەي ءداۋ بالە باۋىزداعان لاقتاي عىپ دەگەنىن ىستەپتى. بۇل ولەمىن دەپ وكىرىپتى، سوتتاتام دەپتى. قىزىلمۇرىن ايتىپتى: «جان بالاسىنا ايتساڭ باسىڭدى قاۋىنشا شاۋىپ تاستايمىن» - دەپ.

بۇل مەن كەتە سالىسىمەن بولعان وقيعا. ەرتەسىندە ساۋىنشىلىقتى تاستاپ، سودان بوس ءجۇر، ينستيتۋتقا تۇسە الماپتى. سەن كەشىرە المايسىڭ عوي، كەشىرە المايسىڭ عوي، جانىم، - دەيدى بەتىن باسىپ جىلاپ.

سارى تاڭعا كوز ىلمەدىم، ول سارى تاڭعا دەيىن بۇك ءتۇسىپ جىلاي بەردى، جىلاي بەردى. مەن بەيباق، ۇندەي المادىم، قارا تاستاي قاتىپ قالدىم.

تاڭ اتار اتپاستان كيىنىپ، ءۇي يەلەرىن وياتپاي شىعىپ كەتتىك. ول كەڭسەمە شەيىن بىرگە كەلدى دە:

- ءامىر، قۇداي الدىندا كەشىرشى، نە ءولتىر مەنى. مەن سەنى بۇ دۇنيەدە عانا ەمەس و دۇنيەدە جاقسى كورەمىن سەنەسىڭ بە، جانىم!

ءمىز باقپادىم.

- ەندى مەن ساعان جوقپىن! - سەن مەن ءۇشىن جوعالعان ادامسىڭ!- دەپ بىلش ەتكىزدىم!

قىز بوتا-بوتا جىلاپ، بۇرىلىپ كەتە باردى. ۋه! دۇنيە-اي، دەسەڭشى!... ەلگە - جۇرتقا ۇيلەنەمىن دەپ جار سالىپ قويعام! امال جوق اياق استىنان وسى كەلىپ جۇرگەن جەڭگەڭمەن باس قوسا سالدىم، وتىرىپ قالعان مۇعالىم قىز ەكەن. سودان بەرى سەنەسىڭ بە جيىرما ءبىر جىل ءوتتى. زۋلاپ جاتقان ۋاقىت. ۇمىتىپ كەتكەم، ۇمىتىپ كەتە جازداپ ءجۇر ەكەم. تەك كەلگەن حاتى بولماسا...

ول جاستىعىنىڭ استىنان قالتىراعان قولىمەن ءدىر-ءدىر ەتىپ ماعان كونۆەرت ۇسىندى.

- ءوزىڭ وقىشى - داۋىسىندا ءدىرىل بار، جۇرەگى قاتتى سوعىپ تۇر-اۋ. اۋرۋحانادا كوپ جاتاتىن جاننىڭ ءوزى ەمشى بوپ اۋرۋ-سىرقاۋدىڭ ءبارىن ءبىلىپ، ايىرىپ تۇراتىن بالەسى بار. حات كادىمگى شاقپاق جول داپتەردىڭ ىشكى قوس پاراعىنا جازىلىپتى.

"ءامىر!

امانسىڭ با؟ حالىڭ قالاي؟ سىرتىڭنان ءبارىن ەستىپ سۇراستىرىپ جۇرەمىن. مينيستر بولعانىڭدى گازەتتەن وقىپ، قاتتى قۋانعانىمدى ايتپا! مەن سەنىڭ كوزدەگەنىڭە جەتپەي تىنبايتىنىڭا سەنگەنمىن، سەنەتىنمىن. شىركىن، سەن بۇگىندەرى قانداي بولدىڭ ەكەنسىڭ!

مەن حاتتى مينيسترلىككە، تاپسىرىمدى تۇردە ادەيى سالدىم، تەك ءوزىڭ عانا اشىپ وقىسىن دەپ. سەن مەنى مۇلدە ۇمىتىپ كەتكەن دە بولارسىڭ. مەن باياعى ايتولىمىن عوي. سەرەكتاستاعى جاقىپباي قويشىنىڭ قىزى شە؟

ەندى ەسىڭە ءتۇستى مە؟ ايتولى نەعىپ حات جازىپ قالدى دەپ، ايىپقا بۇيىرما. ايتايىن دەگەنىم... نە ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ سەنىمەن سوڭعى كەزدەسكەن سوڭ جىندانىپ، نە اسىلىپ ولەم بە دەگەم. ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىندا ءجۇردىم دە قويدىم، ءسويتىپ جۇرسەم... جۇكتى بولىپ قالىپپىن، كىمنەن دەيسىڭ عوي، سەنەن. سەنەن پەرزەنت سۇيەتىنىمدى بىلگەندە ومىرگە قۇشتارلىعىم وياندى. سەنەن نارەستە سۇيەتىنىمە قۋاندىم. سەن كۇلەرسىڭ، ءبىراق مەنى ءتىرى الىپ قالعان سول بولدى. شەشەمە سىرىمدى جايىپ ساپ ايتىپ ەم، ول بايعۇس تا جىلاپ اقىلىن ايتتى. «ءامىر الماسا الماسىن، بوسانىپ الامىن» دەسەم، ەسەبىن ءوزى تاپتى. ءوزىنىڭ توركىنى جاقتان ءبىر سۇربويداقتى تاۋىپ قوسىپ جىبەردى مەنى، ەكى ايدان سوڭ. التى ايدان سوڭ مەن بوساندىم. "شالا تۋعان نارەستە» دەپ - ەلگە جايدىق تا اتىن ساعان ۇقساتىپ ءابىل قويدىم. سەنەن اۋمايدى-اۋ، اۋمايدى. ونىڭ ارتىنان تاعى 6 بالا ءسۇيدىم. ءسويتىپ، 7 بالانىڭ اناسى بولدىق. كۇيەۋىم جۋاس، جاقسى ادام ەدى، بىلتىر قايتىس بولدى، قان قىسىمىنان. جاقىندا جىلىن بەردىم. ءوزىمنىڭ دە باسىم اۋىرا بەرەدى، اندا-ساندا ساقينام ۇستاپ جاتىپ قالامىن.

ءامىر! مىناۋ سەنىڭ بالاڭ عوي، بۇل الەمدە قۇداي كۋا، ەكىنشى سەن ەكەۋمىز كۋا، ءابىل بالاڭ جاز شىعا ۇيلەنگەلى ءجۇر. ەرجەتتى، تۋرا باياعىدا ءوزىڭ قانداي سونداي بوپ ۇپ-ۇزىن تارالىپ ءوستى. ەندى وعان شىندىقتى ايتا الار دارمەنىم جوق، باسقا فاميليا، اكەسى... ەگەر مەن ولاي-بۇلاي بوپ كەتسەم - كوز قىرىڭدى سالا جۇرگەيسىڭ.

سەن ءابىل مەنىڭ بالام با دەپ كۇماندانىپ وتىرعان شىعارسىڭ. سەنبەسەڭ بايقاتپاي كەلىپ كورىپ كەتشى. ءتۇسىندىڭ بە؟ قۇداي-تاعالا الدىندا، ولگەن اكە-شەشەم ءارۋاعى الدىندا ايتارىم - ءابىلدىڭ اكەسى - ءامىر سەن! ەگەر وتىرىك ايتسام ءارۋاقتاردىڭ ءارۋاعى اتسىن!

مەنىڭ قارعىسىم جىبەرمەي قىزىلمۇرىن سول جىلى جول اپاتىنان ءولىپتى سۇمىراي! يتكە ءيت ءولىم!

ءامىر! مىنا حات سەنىڭ تەك وزىڭدە ساقتالسىن، كەيىن قارتايعاندا الدا-جالدا بالاڭدى ىزدەي قالساڭ وزىنە كورسەتەرسىڭ. مەن سەنىڭ الدىڭدا كەتەتىن شىعارمىن. ال، مەن تىرىدە بالاما دا، ماعان دا جولاما، كەلمە! مەن ول قايعىنى كوتەرە المايمىن. تۇسىنەسىڭ بە؟ ءولىپ كەتەمىن! ۇياتتان! ساعىنىشتان، كۇيىكتەن!.. تۇسىنەسىڭ بە؟!

سەن ءوزىڭدى ءوزىڭ كۇت، مىنا بالاڭ ءۇشىن، بولاشاق نەمەرەلەرىڭ ءۇشىن كەرەكسىڭ. ەستىدىم ءبىرىنشى حاتشىنىڭ قىزىنا ۇيلەنىپسىڭ، ودان قالاعا كوشىپ كەتتىڭ، مەن الىسقا كۇيەۋگە كەتتىم. قازىر، شىركىن قانداي بولدىڭ ەكەنسىڭ؟

جاقسى، جانىم! سەن مەنى ءالى كەشىرە الماي ءجۇرسىڭ عوي. بىلەم ونى قايتەيىن، مەن سەنى سىرتىڭنان تىلەۋىڭدى تىلەۋشىڭمىن، قارعامايمىن، نازالانبايمىن، مىنە حاتتى تۋرا ءۇش كۇن جازدىم، باسىم قاتتى اۋىرادى بۇل كۇندەرى.

جاقسى ساۋ ەسەن بول جانىم!

سالەممەن ايتولى!...، - دەپ ارى قاراي ءوزىنىڭ قازىرگى مەكەن-جايىن كورسەتىپتى.

ءامىر ءىشىپ-جەپ جىبەرەردەي ماعان تەسىلە قاراپ قالىپتى، كىرپىك قاقپاي وڭمەنىمنەن وتەردەي جانارى مۇزداي سۇپ-سۋىق، جۇرەگىم ءدىر ەتە ءتۇستى، كوزى شىتىناپ تۇر، ءتۇرى بۇزىلىپ، قانىن ىشىنە تارتىپ اپتى.

- نە دەيسى-ى-ىڭ؟ - دەدى.

- نە دەيىن. وبال بولعان ەكەن.

- كىمگە؟ - دەپ شاپ ەتە ءتۇستى. - كىمگە وبال. ماعان با؟ بالاما ما؟ سەن نە بىلەسىڭ؟

ول تار پالاتانىڭ ءىشىن ءارى-بەرى كەزىپ، ەكى الاقانىن ىسقىلاي بەردى.

- ەشكىم بىلمەيدى. مەن باقىتىمدى باسقا تەپتىم. ايتولى - مەنىڭ ىرىسىم ەدى عوي. و، قۇداي! - ول قارمانىپ حالاتىنىڭ ءتوس قالتاسىنان ءدارى الىپ ءىشتى. - مەندە جۇرەك جوق، ول باياعىدا بەرىش بولىپ قاتىپ قالعان. ايتولىنى قۋعان كۇنى قارا تاسقا اينالىپ كەتكەن شىعار. بىزدەر، ادام دەگەن ماقۇلىقتار، اياۋ، كەشىرىم، ءتۇسىنۋ دەگەندى نەگە بىلمەيمىز؟ نەگە؟ ا؟

مينيستر ارى بەرى جۇرە بەرگەن سوڭ :

- سىزگە جۇرۋگە، تۇرۋعا بولمايدى، دەمالساڭىزشى - دەپ ەدىم ءتىپتى قۇلاق اسپادى.

ءبىر كەزدە ەلىرىپ سىرتقا شىعىپ كەتىپ ەدى، سالدەن سوڭ مەدبيكە قىز جەتەكتەپ اكەپ جاتقىزىپ، ەكەۋمىزگە دارىلەرىن سالدى.

- تەمەكى تاۋىپ بەرشى قاراعىم! - دەپ ەدى، مەدبيكە تىك مىنەزدەۋ ەكەن:

-سىزگە تەمەكى شەكپەڭىز دەپ ايەلىڭىز تابىستاعان. بولمايدى! - دەپ توتەسىنەن دوق ەتكىزدى. كورشىم ءسال-ءپال تىنشىعانداي كورىنگەن.

- شىركىن-اي، - دەدى تامسانىپ، وندىرشەگى جوعارى-تومەن قوزعالىپ-قوزعالىپ كەتتى. - مەنى ءىبىلىس اينالدىرعان عوي. سەن بىلەسىڭ بە؟ سەن بىلمەيسىڭ عوي، وسى حاتتى العالى مەن ءبارىن ساعىندىم. كەۋدەمدى ءبىر وكىنىش بۋىپ، جۇرەگىم اۋزىما تىعىلادى دا تۇرادى. وزەگىمە ءورت تولىپ كەتتى-اۋ، بۇكىل ىشكى الەمىم بىقسىپ، ورتەنىپ كەتتىم-اۋ. مانساپ، تاق، قۇرمەت پەن قوشەمەت... دەيمىز-اۋ، نە ءۇشىن كەرەك سونىڭ ءبارى، نە ءۇشىن ا؟ ەگەر سەن ءوز وشاعىڭدا باقىتتى بولماساڭ، ءتۇتىنىڭ ءارمەن جالعاسپاسا. ۋه، جانىم-اي!

ءيا، ءيا... سەن بىلەسىڭ بە مەنىڭ بالام جوق. ءبىر ءسۇت اڭقىعان بوپەنى قۇداي ماعان قيمادى عوي، قيمادى. ەرنىم ءجىبىپ نارەستە سۇيمەي، سوڭىمنان ۇرپاق قالدىرماي قۋ باس وتەمىن بە بۇل جالعاننان دەپ ەدىم... سوعان مويىنسۇنعام مۇلدە... ەندى قايتەم؟ ۋه!.. اۋداننىڭ ءبىرىنشى باسشىسىنىڭ قىزىن العان سوڭ-اق قىزمەتىم دۇرىلدەپ ءوستىم دە كەتتىم. نە ىشەيىن، نە جەيىن دەمەيمىز جارتى الەمدى ارالاپ كوردىك، ەركىن سايرانداپ، قىدىردىق. ءبىراق، كەلىنشەگىم بالا كوتەرمەدى، جىل ءوتتى، ەكى، بەس، ون... ونىڭ قارالماعان دارىگەرلەرى قالمادى. اقىرى ول ابدەن تەكسەرىلىپتى. ەندى كىنارات مەندە سەكىلدى. اتاقتى بالەنباي دەگەن پروفەسسورعا ەرتىپ اپاردى، ايەلىم ەكەۋمىزدى ەكى-ءۇش مارتە تەكسەرۋدەن وتكىزدى دە سۇمدىق حابار ەستىرتتى. تەكسەرىس قورىتىندىسىندا بار بالە مەندە، بۇل عۇمىردا مەنەن ۇرپاق بولمايدى. ايەلىم ساپ-ساۋ. ون قۇرساق كوتەرەتىن دەنساۋلىعى بار. بارىنە مەن كىنالىمىن. ەندى قايتتىم؟ شىنىندا دا ايەلىم بورىقتاي توپ-تولىق، بەتىنەن قانى تامىپ تۇر، مەن مىنە كوتەرەم تۇيەدەي ىلىنگەن ارىقپىن. قاتتى كۇيزەلىپ قورلانعانىم-اي. «مەن سەنىمەن اقىرەتتىك بىرگەمىن، قۇداي قوس كورمەسە قايتەمىز، ءوستىپ جاراسىپ، ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ قاباعىمىزعا قاراپ وتەيىك»، - دەپ بالاشا الديلەدى. ەندى نە ىستەيمىن. «ۋه» بالا اسىرىپ السام دەپ دەتدوم جاققا دا بارىپ كورىپ جۇرەگىمىز داۋلامادى، اتا-اناسى قانداي جان ەكەنىن كىم بىلەدى. ادام ءۇش كۇننەن كەيىن كورگە دە ۇيرەنەدى دەگەنى راس، كوندىگىپ ەكەۋمىز بارىنە باس ءيىپ، جاراسىپ كەتكەندەيمىز. ومىرىمىزگە مويىنسىندىق. جارانىڭ اۋزىن اشا بەرمەيىن دەپ ول دا، مەن دە بالا جونىندە اڭگىمە قوزعامايمىز. اۋ، بۇل قۇداي، ادامزاتتىڭ بارىنە دەرلىك بەرىپ جاتقان، ءبىر شيكىوكپە نەمەسىن نەگە ماعان، مەن قۋباسقا نەگە بەرە سالمادى، نەگە؟ قاتارلارىمنىڭ بالدىرعانداي ۇلدارى، سىبىزعىداي قىزدارىن كورگەندە ءىشىم ۋىلجىپ، ءوزىمدى-ءوزىم جەپ، ايەلىمنىڭ الدىندا ايىقپاس كىنالى سەزىنىپ، قارا جەر بولاتىنىم-اي!...

وسىعان ابدەن سەنىپ قويعانمىن. قۋ تاعدىرعا مىڭ لاعنەت ايتىپ، ىشتەي مۇجىلسەم دە سىر بەرمەي ءجۇرۋشى ەم. ايتولىنىڭ حاتىن العاندا ەسىمنەن تانىپ قالا جازدادىم. سەنەيىن بە، سەنبەيىن بە؟ ءبىر ەمەس، مىڭ مارتە قايتالاپ وقىعان شىعارمىن-اۋ... سەنەيىن بە، سەنبەيىن بە؟ ۇلىم بار دەيدى. وندا مەن اكەمىن عوي، اكە! ۇرپاعىم جالعاسادى. تابيعات زاڭى بۇل. ال، ءبىراق پروفەسسور ماعان سەن، اكە بولۋعا جارامسىزسىڭ دەگەنى قايدا، تۋا بىتكەن كەسەلىڭ بار دەمەپ پە ەدى.قايسىسىنان كورەيىن، شىناشاقتاي باسىم شاراداي بولدى. ۋه! جانىم-اي! اقىرى ويلاپ-ويلاپ، تاعى دا جاسىرىنىپ دارىگەرگە كورىنسەم ... سەنەسىڭ بە ساپ-ساۋمىن. وعان دا سەنبەي تاعى دا باسقاسىنا بارسام - ول دا ايتادى «ءسىز 100 پايىز ساۋسىز»، - دەپ قولىما ءمورى باسىلعان قاعاز دا بەردى. كوزىم ەجىرەيىپ باياعى پروفەسسوردى ىزدەدىم، ول قايىن اتامنىڭ جاقسى دوسى ەدى، قارتايىپ سال بولىپ ۇيىندە توسەكتەن تۇرا الماي جاتىر ەكەن. الگىگە ءمور باسقان قاعازدى كوزىنە كورسەتپەك بولىپ تاس-تالقان اشۋدان قالشىلداپ كەلگەن ەدىم. ول مەنى بىردەن كورگەننەن-اق «بالام، كەل تىزە بۇك» دەدى دە جىلاپ جىبەردى. - مەنىڭ ساناۋلى كۇن عانا ءومىرىم قالدى، سەنىڭ عۇمىرىڭا قيانات جاساعان مەن ەدىم. ايەلىڭ مەن قايىن اتاڭ قايتا-قايتا ولەردەي بولىپ قولقا سالعان سوڭ - سەنى الداي سالعان ەدىم. نەگىزىندە - بەدەۋ ايەلىڭ. قايىن اتاڭ قىزى بايسىز، سەندەي دۇرىلدەگەن كۇيەۋبالاسىز قالادى دەپ قورقىپ، بوي بەرمەي ءجۇرىپ، ولەردەگى ءسوزىن ايتىپ كوندىرگەن ەدى. اقىرەت الدىندا وتىنەرىم كەشىرە الساڭ، كەش. نە ءوز قولىڭمەن بۋىندىرىپ قازىر ءولتىرىپ كەت. وعان ءتىپتى ريزامىن. سوندا مەن كوردە تىنىش جاتام»، دەدى ابدەن قاۋساپ، بىتكەن پروفەسسور قىرىلداپ، توسەكتەن باسىن كوتەرۋگە ءالى كەلمەي جىلاپ جاتىپ.

سودان جىندانىپ كەتە جازدادىم، ايەلىمە دە، قايىناتاما دا ۇندەي الماي، جانىمدى قويارعا جەر تاپپاي كەشكە شەيىن كەڭسەمنەن شىقپاي ەشكىمدى قابىلداماي، باسىم قاتىپ سانسىراپ ءجۇرىپ، كەشكە ماشيناما ءمىنىپ جاتىپ، قۇلاپ ءتۇستىم. مىنە، ينفاركت دەگەن پالەكەتتىڭ جۇرەگىمە كىرگەن تۇسى. ۋه! جانىم-اي دەسەڭشى؟... نە دەيىن، وسىدان شىعايىن، ول سۇرقيا قۇپياسىن اشقانىمدى سەزبەيدى-اي، سەزبەيدى. بالاما بۇل حاتتى كورسەتەمىن، وسىدان شىعايىنشى. ەه، شىركىن-اي دەسەڭشى! بالام بار! مەن تەزدەتىپ جەتەم بالاما! ءوزىم ۇيلەندىرەم، بار شىعىنىن ءوزىم كوتەرەم. جاس بولدىق، ماس بولدىق، ءبىراق سەن مەنىڭ قانىمسىڭ، اجىراماس جانىمسىڭ دەيمىن ابىلىمە. ايتولىدان اينالدىم، وسى حاباردى مەنىڭ تىرشىلىگىمدە جەتكىزگەن، اياعىنا جىعىلامىن، ەتەگىنەن ءسۇيىپ، بوركىمدى الدىنا تاستايمىن. ونىڭ تىرناعىنان ساداعا كەتپەيمىن بە مەن سورلى! مەن ءبىر اعىل-تەگىل جىلاي الماي جۇرمىن، ەگەر بوتاداي بوزداپ جىلاپ السام جۇرەگىم جاۋىننان كەيىنگى گۇلدەي جايناپ، جادىراپ-اق كەتەر ەدى. شىركىن-اي، ايتولىنى كورىپ، ءابىلدىڭ بەتىنەن سۇيگەندە اعىل-تەگىل جىلايمىن، سوندا، ىشىمە جينالعان بەرىش سەل بوپ اعىپ كەتەدى، ءبارى كوز جاسىممەن، بىرگە توگىلەدى-اي دەرسىڭ. سودان ساپ-ساۋ جازىلامىن. سەن وسىعان سەنەسىڭ بە؟ - دەپ ەكى كوزى شوقتاي جانىپ قاراعاندا جۇرەگىم دۇرسىلدەپ دارىگە ۇمتىلدىم.

- سەنەمىن عوي، ارينە سەنەم! - ول كوزىن جوعارى قاداپ، ەمىنە ءتۇسىپ، ەلجىرەي قادالا قاراپ قالدى.

- «بالام مىنە، - اكەڭ كەلدى الدىڭا، مىناۋ ايتولى - شەشەڭ» دەيمىن. بالام دا وكىرىپ جىلايتىن شىعار. ەكەۋمىز قۇشاقتاسىپ، ءاي ءبىر قۇمارىمىز قانعانشا جىلارمىز دا، ارقاسىنان قاعىپ، دۋدار شاشىنان سيپالاپ، يىسكەلەيمىن قۇماردان قانعانشا، - دەپ جىميىپ جۇمساق قانا سىبىرلاپ، سويلەگەنى قانداي!... كەمسەڭدەپ، داۋىسى بۇزىلادى، ءبىراق كوزىندە ءبىر تامشى جوق. ول دەلقۇلى جانداي ءوز وزىنەن كۇبىرلەپ، ۇزاق وتىردى دا:

- مەن بالامدى ولەردەي ساعىنىپ ءجۇرمىن، - دەدى ماعان قاراپ ىرجيا كۇلىپ. ءسويتتى دە جانتايىپ جاتىپ حاتتى تاعى وقۋعا كىرىستى.

* * *

تۇنگە قاراي جۇرەگىم ورەكپىپ شانشۋلاپ، ينەمەن ۇيىقتاتاتىن ءدارى سالدىرىپ، ازەر كوز ءىلدىردىم.

ءتۇننىڭ ءبىر مەزەتىندە بويىم مۇزداپ، تۇرشىگىپ، جۇرەگىم سۋىلداي الدەنە جامانات سەزگەندەي سۋىق تەر كومىپ ويانا ساپ، تەرەزەگە قاراسام، اينەكتەردىڭ بەتى قالىڭ قىراۋ. بوزارىپ جاتقان ءامىردىڭ توسەگىنە كوزىم ءتۇسىپ، جەتىپ باردىم.

ءامىر شالقالاي سوزىلىپ، كەرىلگەن قالپى سىرەسىپ قاتىپ قالىپتى، كوزى شاراسىنان شىققان قالپى دەنەسى تاستاي، سۇپ-سۋىق. تىم ۇزارىپ كەتكەن سەكىلدى. جانسىز تاستاي دەنەسىن جۇلقىلاي بەرىپپىن.

- ا-ا-ا-ا؟! - دەسەم ءۇنىم شىقپايدى.

جۇرەگىمدى ۇستاي پالاتانىڭ ەسىگىن ايقارا اشىپ جىبەرىپ، ايقاي سالدىم:

- ا-ا-اۋ!...

بىرەۋلەر بەرى جۇگىرگەندەي بولدى، اعاراڭداعان سۇلبالار مۇنارتىپ كولبەڭ-كولبەڭ ۇزاپ بارا جاتقانداي كوزىم مۇنارلانىپ، اپپاق شىمىلدىق تۇتىلا بەردى. قايتا ءوز ورنىما جەتە الماي ەسىمنەن تانىپ قۇلاسام كەرەك.

تاس توسەككە تاڭىلىپ، ودان ۇزا-ا-ا-اق، ءۇش اي بويى سارسىلىپ جاتىپ، دىمكاس جۇرەكتى ءىلدالداپ جوندەتكەن بولىپ، اۋرۋحانادان شىققانىم جاڭا.

ءامىر ەسىمە تۇسسە بولدى جون ارقامنان قارا تەر بۇرق ەتە قالادى، قول-اياعىم ىسيدى. ونىڭ ورنىنا جاڭا مينيستر تاعايىندالعانىن راديودان ەستىدىم. ال، باياعى حات قايدا؟ ايتولى بايعۇس نە ىستەپ ءجۇر؟

بارىنەن بەيحابارمىن. ءامىر و دۇنيەگە اتتانىپ كەتتى، ءتىرى كۋا مەن قالدىم. ماعان بۇ فانيدە تاۋسىلماس بورىش ارقالاتىپ كەتتى. اقىرەتتىك پارىز.

وسى جازعانىمدى وقىپ، ءابىل اكەسىنىڭ كىم ەكەنىن بىلەر-اۋ. اكەسىنىڭ ۇلىنا ايتا الماي كەتكەن اقىرەتتىك پارىزىن وتەگەنىم بۇل. ءابىل، بالام، سەن قايداسىڭ؟... ەركەك توقتى جات جۇرتتىق بولماس...

ناعاشىبەك قاپالبەك ۇلى