انمەن جازىلعان تاريح: ءلايلىم شىراق پەن قاراتورعاي
استانا. KAZINFORM - قازاقتىڭ تاريحى تەك قالاممەن عانا جازىلماعان. ءبىزدىڭ تاريح اۋىزەكى اڭگىمەدە، اڭىز-جىرلاردا دا ساقتالعان. ءسوزسىز، اۋىزشا جەتكەن دەرەكتى كەيبىرى عىلىمي فاكت دەپ قابىلدامايدى. ونىڭ ءوز دالەلى بار.

دەگەنمەن اۋىزدان-اۋىزعا ايتىلعان اقپارات سول زاماننىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن تانىستىرا تۇسەتىنى انىق. بۇعان ەشكىمنىڭ داۋى جوق. سونداي ءبىر دەرەككوز رەتىندە ءداستۇرلى مۋزىكا مادەنيەتىندەگى ءان مەن كۇيدىڭ شىعۋ تاريحى جاتادى.
بۇگىن Aikyn.kz وقىرمانى ءۇشىن ءداستۇرلى ءان الەمىندە ويىپ تۇرىپ ورىن العان ەكى ءاننىڭ اڭىزىن ۇسىنباقپىز.
«ءلايلىم شىراق»
ءبىرجان سالدىڭ ەلگە اتى جايىلىپ، داڭقى اسقان كەزى بولسا كەرەك. ساپارلاتىپ ءجۇرىپ، ءبىر اۋىلعا كەلەدى. اۋىلدا ءبىرجاننىڭ زامانداستارى، اۋقاتتى دەگەن كولباي مەن جانباي ەسىمدى اعايىندىلار تۇرادى. ازداپ مەنمەندىگى بار اعايىندىلار «ءبىرجان سال كەلە جاتىر» دەگەندى ەستىگەندە ءلام-ميم دەمەي، بۇرىلىپ ۇيىنە كىرىپ كەتەدى.
ءبىرجان سىرنايلاتىپ-كەرنەيلەتىپ جەتىپ، اۋىل شەتىندەگى ءبىر ۇيگە تۇسكەن ەكەن. ءۇي يەسى ارقا دالاسىنا اتاعى جايىلعان ءانشىنىڭ استى-ءۇستى كۇتىپ جاتادى. ءبىرجان دا ايانباي ءان سالىپتى. كەش باتىرىپ، ءتۇن ورتاسىنان اۋعاندا عانا توقتاعان دەيدى.
اۋىلعا ءبىرجان كەلدى دەپ ەستىگەندە بارلىعى شەتكى ۇيگە جاقىنداي بەرەدى. سولاردىڭ ىشىندە كولباي، جانبايدىڭ ءلايلىم ەسىمدى قارىنداسى دا بولسا كەرەك. ءبىراق كولباي «انا ۇيگە جاقىنداۋشى بولماڭدار» دەپ ەسكەرتكەن سوڭ، امالسىز ءانشىنىڭ داۋىسىن الىستان عانا تىڭداپ وتىرادى.
تاڭ اتادى. ءبىرجان جول جۇرۋگە دايىندالىپ جاتسا، قوسشىسى كەلىپ «اعاتاي، اتتىڭ شىدەرى جوق» دەيدى. سال توڭىرەككە قاراپ تۇرىپ، بۇلاق باسىنا كەلگەن ءلايلىمدى كورەدى. جاقىنداي بەرە «شىدەرىمدى كورمەدىڭىز بە؟»، - دەپ سۇرايدى. مىنا سۇراققا تاڭىرقاعان ءلايلىم باسىن شايقايدى. «كەشە اۋىلعا كەلگەنىمدە، مەنى كۇتىپ الماعان كولباي مەن جانبايعا ءبىر قاراتىپ ايتىپ كەتەيىنشى» دەپ ويلايدى دا، دومبىراسىن الىپ، جاڭا ءبىر انگە باسادى.
ءاننىڭ اراسىندا «ءلايلىم، ءلايلىم» دەپ ايتىپ تۇرعانى انىق. ءسوز اراسىندا شىدەرىنىڭ باعالى ەكەنىن ايتىپ، نەگە ۇرلادىڭ دەپ قويادى. ءلايلىم قىز ودان بەتەر تاڭعالىپ، «ءبىر قايىس ءۇشىن بارلىعىن ۇرى قىلعانىڭىز نە؟» دەگەنىنە، «شىدەرىمنىڭ باعاسى قىرىق قىسىراق» دەپ ءانىن ايتا بەرەدى.
ءبىرجان ءان ايتا باستاعاندا اۋىل ادامدارى تۇگەل دالاعا شىعىپ، تاڭىرقاپ قاراپ تۇرادى. ىشىندە كولباي مەن جانباي دا بار. ءبىر-بىرىنە قاراپ: «ءبىرجاندى توقتاتپاساق، مىنا انىمەن ءبىزدىڭ ماسقارامىزدى شىعارايىن دەپ تۇر عوي. ەرتەڭ ەلگە تارالىپ كەتەدى، كولباي، جانباي اۋىلى دەپ سوزگە قالامىز. دايىندالىڭدار، ءانشىنى ۇيگە شاقىرىڭدار، ايىبىمىزدى جۋايىق»، - دەيدى.
كولباي، جانبايدىڭ اق بوز ۇيىندە وتىرىپ، ءبىرجان تاعى بىرنەشە ءان ايتادى. اراسىندا «بايەكەلەر، كەشە مەنى تانىساڭىزدار دا تانىماعانداي بولىپ، مىنا جۇرتتى ءانىمدى تىڭداۋعا جىبەرمەگەندەرىڭىزدى ەستىدىك. ءبارىمىز دە پەندەمىز. ەشكىمگە رەنىشىم جوق. باعانا بۇلاق باسىندا لايلىمگە ءبىر ءان ارناپ ەدىم. ەندى سول ءانىمدى تاعى دا جاڭاشالاپ ايتىپ بەرەيىن. ەلدىڭ اۋىزىندا قالاتىن ءان عوي»، - دەپ لايلىمگە سول اۋەنمەن، ءبىراق ءماتىنىن كوركەمدەپ تاعى دا ءان ارنايدى.
ءبىرجاننىڭ ءانى «ءلايلىم شىراق». شىرقايتىن مادەنيەت ەشەكەيەۆ.
«قاراتورعاي»
اقان سەرى ءيت پەن قۇستىڭ جاقسىسىن تانيتىن بايقامپاز جان بولعان ەكەن. جۇرگەن جەرىندە تۇلپاردىڭ جۇيرىگىن، تازىنىڭ قىراعىسىن تانيتىن بولعان. ۇناتسا وزىمەن بىرگە الىپ كەتىپ جۇرسە كەرەك. وسىنداي ءبىر ۇناتقانىن ءوز زامانىندا اتى شىققان الىبەك باتىردىڭ ۇيىنەن كورەدى. ءالى قاناتى قاتپاعان بۇركىتتىڭ بالاپانىن كورىپ، ۇناتىپ، سۇراپ الادى. الىبەك باتىردىڭ دا ويى سول ەكەن. اقان سەرى سۇراماسا دا، سول بالاپاندى سىيلاماق بولعان دەيدى. وسىلايشا، اقاننىڭ قولىنا قاراتورعاي تۇسسە كەرەك.
جىلدار ءوتىپ، قاراتورعاي دا قارتايىپتى. كەزىندە جەردەگى مەن كوكتەگىنى الاتىن قۇستىڭ بۇگىندە ۇشىپ-قونۋىنىڭ ءوزى زار ەكەن. سونداي ءبىر كەزدە اقاننىڭ جانىندا ءبىر اقساقال تۇرىپ: «ەرتەرەكتە ۇلكەندەردەن قۇس قاناتىمەن ۇشىپ، قۇيرىعىمەن قونادى دەگەندى ەستۋشى ەدىك. ەندى كورىپ تۇرمىز»، - دەيدى. اقان سەرى دە باسىن يزەپ: «سولاي ەكەن. قۇيرىعىنىڭ قاۋىرسىنى ءتۇسىپ، سيرەپ بارا جاتىر. جەرگە قونا الماي الەك» دەي بەرگەندە قاراتورعاي شارشاپ، جەرگە قۇلايدى.
تۇعىرىندا قانشا وتىرسىن؟! ۇشۋعا جارالعان تىرشىلىك يەسى ءاردايىم كوككە ۇمتىلادى عوي. وسىلايشا، كۇندەلىكتى قاراتورعاي جەرگە قونار الدىندا شىرىلداپ، شارشاپ، قاناتى تالىپ قۇلاپ جۇرگەن ەكەن.
اقان سەرى دە بۇل كورىنىستى كورىپ ۋايىمداپ: «ءبىر كەزدە قاسقىردى الاتىن ەدىڭ. ەندى مىنە ءبىر ۋىس بولىپ قارتايدىڭ. تورعايداي بولدىڭ. جەرگە قونا الماي، ماعان قاراپ جاردەم سۇراپ شىرىلداعاندايسىڭ»، - دەيدى. «قاراتورعاي، ۇشتىڭ زورعا، بيشارا، شىرىلدايسىڭ جەرگە قونباي»، - دەپ ىڭىلداپ جۇرەدى. كەيىن بۇل انگە اينالىپ، حالىق اراسىندا اقان سەرىنىڭ «قاراتورعايى» دەپ ايتىلىپ جۇرەدى.
اقان سەرى «قاراتورعاي». ايتۋشى داۋرەنبەك اركەنوۆ.
اۆتور رۇستەم نۇركەنوۆ