امىرە قاشاۋبايەۆ سەمەيدەن پاريجگە قالاي باردى؟
استانا. KAZINFORM - بۇل جازبامىزدا امىرەنىڭ پاريجگە ساپارىنا عانا توقتالىپ وتەمىز. ءانشى امىرە دەسەك ءسىزدىڭ ويىڭىزعا العاش كەلەرى ونىڭ پاريج ساپارى بولسا كەرەك. 2017 -جىلى استانادا EXPO وتكەندە بۇل جايلى كوپ ايتىلدى. سول كەزدە ءبىراز ادامنان «بۇل قالايشا؟» دەگەن پىكىر ەستىپ ەدىك. سەنبەگەندەر دە بولعان. ءالى كۇنگە دەيىن بار. سوندىقتان وزىمىزشە قاشاۋبايدىڭ بالاسى امىرەنىڭ جولساپارىن سارالاپ كوردىك. ارينە، ەگجەي-تەگجەي عىلىمي- زەرتتەۋ جاساماساق تا، اشىق دەرەككوزدەردى جانە باسپا بەتىن كورگەن ەستەلىكتەردى پايدالانىپ، بارىنشا ءدال جازۋعا تىرىستىق.
1924 -جىل. سەمەي قالاسى. «ەس-ايماق» بىرلەستىگى ارقاسىندا امىرەنىڭ كادىمگى ىسىلعان اكتەر اتانىپ، انشىلىك شەبەرلىگى دە اسا ءتۇستى. دەسە دە، اتاعى تۋعان ايماعى دەمەسەڭىز، وزگە وڭىرلەرگە كەڭ تارالا قويماسا كەرەك. بۇل پىكىردى جۇمات شانيننىڭ «امىرە 1924 -جىلعا دەيىن سەمەيدىڭ شەڭبەرىنەن شىعا الماي ءجۇردى»، - دەپ جازعانىنان انىق اڭعارامىز.
وسى جىلى ىرىكتەۋ وتەدى. شىنى كەرەك، ءبىز كورگەن دەرەكتەردە «مىنە، بۇل پاريجگە ىرىكتەۋ» دەگەندى وقىمادىق. ونى ءوزىمىز پايىمدادىق. ويتكەنى كەز كەلگەن ۇلكەن ءىس-شاراعا قاتىسۋ ءۇشىن، ءاردايىم توپتان وزعانداردى ىرىكتەيدى ەمەس پە؟ كەيىنگى بولعان وقيعالاردى ەسكەرە وتىرىپ، 1924 -جىلى بولعان انشىلەر سايىسىن ىرىكتەۋ دەپ العانىمىز سوندىقتان.
مىنە، سول ىرىكتەۋ سايىسىن «گۋبەرنيالىق پارتيا كوميتەتى جانە وقۋ ءبولىمى» اقپان ايىندا سەمەيدە ۇيىمداستىرعان. كەرەكۋ، باياناۋىل، قارقارالى، سەمەي ەلىنەن 30 دان استام ونەرپاز باس قوسقان. امىرەدەن بولەك اتاقتى مايرا ءۋالي قىزى دا قاتىسقان.
ءبىز وقىعان دەرەكتەردە ءبىرىنشى جانە ەكىنشى ورىن العان ونەرپاز ءارتۇرلى ايتىلادى. مىسالى، جارقىن شاكارىم: «ءبىرىنشى ورىندى امىرە قاشاۋبايەۆ، ەكىنشى ورىندى قالي بايجانوۆ الدى»، - دەيدى.
ال قاليبەك قۋانىشبايەۆ ءوز ەستەلىگىندە ءسال وزگەشە ايتادى. ونىڭ ايتۋىنشا، امىرە دە، قالي دا ءان ايتىستىرىپ، ءبىر-ءبىرىن جەڭە الماعان ەكەن.
«امىرە مەن قالي ەكەۋى كەزەك- كەزەك ايتىستى. جۇرت ەكەۋىن ەكى جاقتاپ قولتىقتاپ، شالا ءبۇلىنىستى. قىزا-قىزا ساحنادان شىقپاي، ەكەۋى ەكى ورىندىققا وتىرىپ الىپ ايتىستى. دومبىرا، گارمون ەكەۋىنىڭ قولىندا كەزەك-كەزەك سايرادى. ءتىپتى، ءارى-بەرىدەن سوڭ ەكەۋى ءبىر ءاندى كەزەك ايتاتىن بولدى. انىق سىناسارلىق جەر وسى بولدى…
«…ەندى كوميسسياداعىلار ەكى جاق بولىپ تالاسىپ جاتىر. «سەندەر بوسقا تالاسپاڭدار، ءبىرىنشى بايگە مەن ەكىنشى بايگەلەرىڭدى قوسىپ جىبەرىپ، ەكەۋمىزگە قاق ءبولىپ بەرىڭدەر»، - دەپ امىرەنىڭ ءوزى ۇسىنىس جاسادى.
«ماعان ەكىنشى بايگەنى بەرىڭدەر، ءبىرىنشىنى امىرە السىن، ويتكەنى تالابى زور، مەنەن ارتىق ەكەنى راس، اسپانعا ورلەپ تۇرعاندا بەتى قايتىپ قالادى. مەنىڭ جاسىما جەتكەنشە ورلەي بەرسىن»، - دەدى قالي.
«مەنىڭ ءانىمدى جۇرت ارتىق دەپ تاپسا، قالي مەنەن جاسى ۇلكەن اعا عوي. ەكى بايگەنى قاق ءبولىپ بەرۋلەرىڭىزدى سۇرايمىن، - دەپ امىرە وتىنگەن سوڭ، كوميسسيا ەكى بايگەنى قوسىپ، ەكەۋىنە قاق ءبولىپ بەردى».
ال ءۇشىنشى ورىندى كەرەكۋدەن كەلگەن باربار ءانشى الىپتى. (بۇل ءۇشىنشى ورىن جايلى بارلىعىندا ءبىر دەرەك).
بۇل بىزدىڭشە، ءبىرىنشى ىرىكتەۋ بولعان. كەلەسى كەزەڭگە امىرە اتتانادى. وسى جەردە قىراعى وقىرمان ءبىر سايكەسسىزدىكتى بايقاۋى مۇمكىن. ەگەر قالي بايجانوۆ تا ءبىرىنشى ورىن السا، ۇلكەن جارىسقا نەگە امىرە بارادى؟ بۇنىڭ جاۋابىن تاپپادىق. ءبىراق قاراپ وتىرساق، قالي ءانشى امىرەدەن ءبىر مۇشەل ۇلكەن. امىرەنىڭ جاسى 36 دا، قالي بايجانوۆ 50 گە تاياپ قالعان كەزى. ەل اعالارى اقىلداسىپ، قالي ۇزاق جولعا شىداي ما (ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىن، بۇل 1924 -جىل، ياعني تۋرا ءبىر عاسىر بۇرىن) دەپ امىرەنى اتتاندىرعان دەپ ەسەپتەيمىز.
كەلەسى كەزەڭ ورىنبوردا وتكەن سياقتى. ارينە، بۇعان ەش قۇجاتتىق دالەل تاپپادىق. ءبىراق ەكى جاناما دالەلىمىز بار. ءبىرىنشىسى، 1925 -جىلى ءساۋىر ايىندا امىرە ورىنبورعا ارنايى شاقىرىلادى. جارقىن شاكارىم بۇل كەزدى: «ورىنبوردا وتكەن ساۋىق كەشىندە ونەر كورسەتتى» دەپ جازادى. كەيىن بارلىعى قىزىلوردا قالاسىنا سەزگە دەلەگات رەتىندە كەتەدى. ەگەر ءبىرىنشى ىرىكتەۋ كەزەڭ ايماقتىق (گۋبەرنيالىق) بولسا، ورىنبورعا ەكىنشى كەزەڭ رەسپۋبليكالىق بولۋى ابدەن مۇمكىن ەمەس پە؟ بۇنى ءبىر دەپ قويىڭىز. ەكىنشى جاناما دالەلىم، ءدال وسى ورىنبوردان كەيىن مامىر ايىندا سەمەيگە لۋناچارسكي اتىنان حات كەلەدى. لۋناچارسكي سول كەزدەگى، بىزشە ايتساق، كەڭەستىڭ وقۋ-مادەنيەت ءمينيسترى. جوعارى لاۋازىمدى ادام. ەگەر پاريجگە باراتىن ءتىزىم ناقتى بەلگىلى بولسا، «دايىندالا بەرىڭدەر» دەگەن مازمۇندا 1924 -جىلى-اق حات كەلەر ەدى عوي. سوندىقتان وسى ورىنبوردا تاعى ءبىر سىناپ، زاتايەۆيچ تىكەلەي ماسكەۋگە حات جىبەرىپ، «پاريجگە امىرەنى الىپ بارۋ كەرەك»، - دەپ ايتسا كەرەك. (قۇرمەتتى وقىرمان، بۇل ىرىكتەۋ كەزەڭى ءبىزدىڭ جورامالىمىز عانا ەكەنىن تاعى ەسكەرتەيىك)
وسى حاتقا قاتىستى قىزىق وقيعا بار. لۋناچارسكيدىڭ اتىنان مامىر ايىندا سەمەيدە حات كەلەدى. حات «امىرە قاشاۋبايەۆتى دايىنداڭدار، ماسكەۋگە كەلسىن» دەگەندەي مازمۇندا بولعان ەكەن. سول كەزدە سەمەيدەگى بيلىكتەگىلەر تەلەگراممانى وقىپ «شاتاسىپ كەتكەن شىعار، سوناۋ ماسكەۋدە مىنا امىرەنى كىم ءبىلسىن؟!» دەپ ويلاپ باسقا شارۋاسىمەن اينالىسا بەرەدى. شامامەن ءبىر اپتادان كەيىن قايتا تەلەگرامما كەلەدى (كەي دەرەكتەردە وسى جولى تەلەفونمەن حابارلاسقان) «نەگە جاۋاپ بەرمەيسىزدەر، امىرە قايدا؟ جاۋاپتى كۇتىپ ءجۇرمىز»، - دەپ تاعى كەلەدى. سوندا عانا سەمەيدەگى اكىمقارالار 27-مامىر كۇنى امىرەنى ماسكەۋگە اتتاندىرعان ەكەن.
پاريجگە كەتپەس بۇرىن ماسكەۋدەگى ۇلكەن تەاتردا تاعى ءبىر كونسەرت وتكىزەدى. بۇل تەك كونسەرت ەمەس ءھام پاريج الدىنداعى سوڭعى دايىندىق بولسا كەرەك. ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ويىنشا، ارتىستەر ۇلكەن ساحنادا قاراسى كوپ حالىقتىڭ الدىندا ونەر كورسەتۋ كەرەك. ال جاعدايدى باعامداپ وتىراتىن لۋناچارسكيدىڭ ءوزى جانە اتاقتى اقىن ماياكوۆسكي. بۇل كونسەرت جايلى سول كەزدەگى ورتالىق گازەت «پراۆدانىڭ» 26-ماۋسىم كۇنى (1925 -جىلى) سانىندا جازعان ەكەن. احمەت جۇبانوۆ ءوزىنىڭ «زامانا بۇلبۇلدارى» ەڭبەگىندە امىرە بۇل كونسەرتتە «اعاش اياق» ءانىن ايتقان ەكەن دەيدى. زالدىڭ الدىڭعى قاتارىندا وتىرعان ءبىر كورەرمەن ءاننىڭ العاشقى نوتاسى ايتىلعاندا شوشىپ كەتىپ، «مىناۋ عاجاپ داۋىس قوي!» دەپتى.
امىرە وسىلايشا، بارلىق سىننان ءوتىپ، ك س ر و وكىلدەرى قۇرامىندا پاريجگە جول تارتادى. ول جاققا پويىزبەن بارعانى انىق. ويتكەنى 1924 -جىلى ماسكەۋ - پاريج اراسىنداعى ارنايى تەمىرجول باعىتى اشىلىپ، ونىڭ العاشقى جولاۋشىسى ك س ر و ەلشىسى بولعانىن بىلدىك.
ەندى 1925 -جىلعى پاريج جايلى بىرەر ءسوز. بۇل جىلدارى كوكو شانەل، پابلو پيكاسسو، ەرنەست حەمينگۋەي سەكىلدى مىقتىلاردى پاريج كوشەلەرىنەن كەزدەستىرۋ قيىن ەمەس ەدى. اسىرەسە، پاريجدە دۇنيەجۇزىلىك ماڭىزى بار كورمە وتكەندىكتەن، بۇلار دا سول عيماراتتاردى جاعالاپ ءجۇرۋى ابدەن مۇمكىن.
پاريجگە دەلەگاتسيا توعىزىنشى-شىلدە كەلىپ جەتەدى. ورتالىقتاعى «داريا» قوناق ۇيىنە ورنالاسادى. وسى ۋاقىتتان باستاپ دەلەگاتسيا 11 كونسەرت قويادى.
وسى رەتتە ينتەرنەت كەڭىستىگىن ءتىنتۋ كەزىندە وتە قىزىقتى ماقالاعا جولىقتىق. بۇل «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ سايتىندا 2018 -جىلى جاريالانعان ماتەريال. اۆتورى قازاقستاننىڭ يۋنەسكو جانىنداعى تۇراقتى وكىلىنىڭ ورىنباسارى اسقار ابدراحمانوۆ دەپ كورسەتىلگەن. اۆتور سول جىلدارى جارىققا شىققان «امىرە» فيلمىن كورىپ، شابىتتانىپ، امىرەنىڭ پاريجدەگى جولىن ىزدەپ كورمەك بولعانىن جازادى.
ءسويتىپ، گازەت ارحيۆتەرىنىڭ ەڭ العاشقى جازبانى تابادى: «Semaine d’Art ethnographique russe» (ورىس ەتنوگرافيالىق ونەرىنىڭ سەانستارى) كونسەرتى سان-جورج كوشەسى، 51 Salle Comoedia عيماراتىندا وتەتىنىن كەلتىرەدى. ۋاقىتى: جۇما، 10-شىلدە جانە سەنبى، 11-شىلدە 21.00. بيلەتتەردىڭ قۇنى - 8-20 فرانك اراسى.
كەلەسى تاپقان دەرەگىندە ءدال وسى كونسەرت «جۇما كۇنگى 17-شىلدە، ساعات 18.00-دە جانە سەنبى كۇنگى 18-شىلدە، ساعات 15.00-دە» وتكەنىن جازادى. ەندى تولىق قاتىسۋشى قۇرامدى جازىپ، ىشىندە امىرەنىڭ ەسىمىن دە كەزدەستىرەدى. Chansons Kirghiz (Monsieur Amre Kaschalbaeff) وسىلاي بەرىلگەن ەكەن.
24-31-شىلدەدەگى «پاريج اپتالىعىنىڭ» №165 نومىرىندە ك س ر و كونسەرتى جايلى كولەمدى ماقالا جازىپ، سۋرەتىن بەرگەن.
15-شىلدەدەن باستاپ Salle Comoedia اتتى گازەتى دە وسى ۇجىم تۋرالى حابار تاراتىپ جۇرگەن ەكەن. ال 17-شىلدەدەگى نومىرىندە امىرە قاشاۋبايەۆ جايلى پىكىر دە باسىلىپتى. پىكىردى جازعان فرانسۋز كومپوزيتورى، حور ديريجەرى جانە مۋزىكاتانۋشى پول لە فلەم (1881-1984).
اسقار ابدراحمانوۆ ماقالانى كەلەسىدەي اۋدارىپ بەرەدى: «باتىس ادامىنىڭ كوزىمەن قاراساق، مسە قاشاۋبايەۆ شىرقاعان قىرعىز دالاسىنىڭ ءتولتۋما اندەرى بىزگە ۇيرەنشىكتى تاسىلدەرمەن وڭدەلمەگەن. ولاردىڭ سوزىلمالى شارىقتاۋى، ءتاتتى اۋەنى، جان ەلجىرەتەر شىنايىلىعى بىزگە بايتاق دالا جازيراسىنا اۋىسۋعا، ۇشى- قيىرسىز كوكجيەكتەردىڭ پوەزياسىنا ەنۋگە مۇمكىندىك بەردى…
…باسەڭ تەمبرى بار دومبىرا اتتى ىشەكتى اسپاپقا سۇيەمەلدەپ ورىندايدى. جانە ولار كوبىنەسە گارمونيالىق ينتەرۆالداردىڭ اراسىنان كۆارتالار مەن كۆينتالارعا نەگىزدەلىپ، تەرتسيالاردى سيرەك پايدالانادى… قىرعىز، تۇركىستاندىق اۋەندەر ءبىزدىڭ ماجور مەن مينورعا دوگمالىق ۇستانىممەن قارايتىن مۋزىكانتتارعا «جابايى» كورىنۋى مۇمكىن… بۇل مەلوديالاردى تولىق قابىلداپ، سەزىنۋ ءۇشىن مۋزىكالىق الەمنىڭ جاتتاندى داعدىلارىنان باس تارتۋعا تۋرا كەلەدى. بۇنى ءبىزدىڭ كوپ جاعدايدا «ۆيزانتيزمگە» تولى ءداستۇرلى دوكترينامىز قابىلداۋى نەعايبىل».
امىرە پاريجدە جۇرگەندە جازۋشى رومەن روللان، جۋرناليست انري باربيۋست، سوربوننا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى يۋبەر پەرنو سەكىلدى زيالىلارمەن كەزدەسكەن. سوڭعىسى قازاقتىڭ امىرەسى مەن باشقۇرتتىڭ قۋرايشىسى (سىبىزعىشى) جۇمابايدى ارنايى فونوگرافقا جازىپ العان ەكەن.
جوعارىدا وقىعانىمىزداي، كونسەرتتەر جۇما جانە سەنبى كۇندەرى بولعان. قالعان كۇندەرى قالانى كورىپ، قىدىرعانى انىق. سونداي ءبىر كۇندەرى ايگىلى ەيفەل مۇناراسىنا مۇستافا شوقايمەن كوتەرىلىپ، قالانى تاماشالاعان ەكەن. ءتىپتى ءبىر كەشكى ۋاقىتتا مۇستافا: «كەلىڭدەر بارلىعىن، كەشكى استى ءىشىپ كەتىڭدەر»، - دەپ شاقىرادى.
دەلەگاتسيادان تەك امىرە عانا بارىپ، جالعىز ءوزى مۇستافامەن وڭاشادا قالادى. كەيىن ەلگە ورالعاندا ن ك ۆ د-عا كەلەسىدەي تۇسىندىرمە ايتىپتى. 1927 -جىلى امىرە قاشاۋبايەۆ ايتتى دەگەن كەلەسىدەي دەرەك بار.
ءۇزىندىسىن كەلتىرەيىك: «1925 -جىلى ماۋسىم نەمەسە-شىلدە ايىنىڭ بىرىندە مەن بارلىق ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردان جينالعان 14 اكتەرمەن بىرگە پاريجگە باردىم. بارعان بويدا «داريا» وتەلىنە ورنالاستىم. ەكىنشى كۇنى قوناقۇيگە مۇستافا شوقاي كەلىپ، مەنىمەن اڭگىمەلەستى. ول قازاقستاندا بولىپ جاتقان جاعدايلاردى سۇرادى.
اراسىندا: «ۇكىمەت باسىندا كىمدەر تۇر؟ قازاقتار بار ما؟» دەگەن ساۋالدار دا قويدى. مەن «بار» دەپ جاۋاپ بەردىم. ءبىراق ولاردىڭ كىمدەر ەكەنىن ايتقانىم جوق، ول دا مەنەن سۇراعان جوق. سوسىن ول مەنىڭ ءبىلىمىمدى سۇرادى. مەن وعان «ەشقانداي ءبىلىمىم جوق» دەپ جاۋاپ بەردىم. اڭگىمە ۇستىندە ول احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ حال-جاعدايىن جانە نەمەن اينالىسىپ جۇرگەندەرىن سۇرادى. مەن: «بايتۇرسىنوۆ قىزىلوردادا مۇعالىم، ال دۋلاتوۆ ادەبيەتپەن اينالىسىپ ءجۇر»، - دەدىم» (بۇل تۇسىندىرمەنىڭ ءبىر ءبولىمى عانا، وتە ۇزاق بولعان سوڭ تولىق جاريالاۋدى ءجون سانامادىق - اۆتور).
وسى ساپاردا امىرە پاريج ساحنالارىندا «بالقاديشا»، «اعاشاياق»، «دۋداراي»، «قاراتورعاي»، «قىزىل بيداي» جانە «ءۇش دوس» اندەرىن شىرقاعان ەكەن. شامامەن-شىلدە ايىنىڭ باسىندا ەلگە قايتادى. تامىزدىڭ 20-كۇنى سەمەيگە كەلىپ جەتەدى.
دەرەككوز aikyn.kz
