امەريكالىق جيھانگەز نەلسون فەلل قازاق دالاسى تۋرالى نە جازدى؟
استانا. KAZINFORM - «سۇلتان جاڭگىردىڭ ءتورت مىڭ جىلقىسى بار، جۇمابەك سۇلتاندا ەكى مىڭ، ال ادام بايدا ءۇش مىڭ جىلقى بار، ال ءسىز بەس-اق جىلقىم بار دەيسىز! سوندا نەشە قويىڭىز بار؟» «مەنىڭ قويىم جوق»، دەپ جاۋاپ بەردىم. - ءاي!.. باسقا تۇلىكتەرىڭىز كوپ بولار؟ - «ەكى سيىرىم بار»، دەدىم».
بۇل سوناۋ 1916 -جىلى نيۋ-يوركتە جارىق كورگەن امەريكالىق قالامگەر جيھانگەز نەلسون فەللدىڭ كىتابىنداعى اۆتور مەن قازاق بايى قۇرمان بايدىڭ اراسىنداعى ديالوگ. «ورىس جانە كوشپەلىلەر» اتتى بۇل كىتاپتىڭ اۆتورى 1902 -جىلدان 1908 -جىلعا دەيىن لوندون تاۋ-كەن كومپانياسىنىڭ جۇمىسىن باسقارعان بىلىكتى مامان بولعان. سوسىن ول 1903 -جىلى قازاق دالاسىنىڭ قاق ورتاسىندا، ەسىل وزەنىنىڭ جوعارى باستاۋىندا، ەكى ءجۇز مىس كەنىشتەرىن، كومىر شاحتالارىن جانە بالقىتۋ جۇمىستارىن ساتىپ العانىن وسى كىتابىنىڭ العىسوزىندە جازادى.
اۆتور كىتابىندا «قازاق» اتاۋىنىڭ بۇرىن «قىرعىز» اتالىپ كەتكەنىنە تۇسىنىك بەرە كەلىپ، قازاقتىڭ ۇلان-بايتاق دالاسىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى بار كورىنىستەرىن، سول كەزدە قوعامدىق ورنى وزگەشە قازاق بايلارىنىڭ اتى-ءجونىن اتاپ، سۋرەتتەرىن كىتابىندا جاريالايدى.
«التى جىل بويى قازاق دالاسىندا تۇرسام دا، ولاردىڭ قىمىز ساقتايتىن ساباسىنا قاراۋعا ەشقاشان باتىلىم بارمادى». بۇل سويلەمدەردەن 1900 -جىلداردىڭ باسىنداعى قازاق ءومىرىنىڭ بەيعام كورىنىستەرى كوز الدىمىزعا كەلەدى. «ءشايدان كەيىن قىمىز كەلدى. ساماۋىر جانىپ تۇرعان تەزەكپەن قىزدىرىلادى، ال ءتۇتىننىڭ اشى ءيىسى قىشقىل ءسۇت پەن اشى ىرىمشىكپەن ۇيلەسىم تاپقانداي».
ال وتكەن عاسىردا قازاق دالاسىنداعى ەڭ ءىرى ساۋدا جارمەڭكەسى تۋرالى دا بۇل كىتاپتا قىزىقتى دەرەكتەر ايتىلعان جانە سول جارمەڭكەدەگى كيىز ءۇيدىڭ سۋرەتى قوسا بەرىلگەن.
«قوياندىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى - ءىرى قارا مال، قوي جانە جىلقى ەكەنىن ايتقىم كەلەدى. قوياندى ۇلكەن كولدىڭ جاعاسىندا ورنالاسقان، ونىڭ جاعالاۋى تولقىندارمەن تۇندىرىلعان تۇزدى سۋمەن كومكەرىلگەن. اتالعان جارمەڭكە باياناۋىل مەن قارقارالى اراسىنداعى پوشتا جولىنىڭ بويىندا، ومبىدان وڭتۇستىككە قاراي 200-300 شاقىرىم جەردە»، دەپ جازادى.
اتالعان كىتاپتىڭ قۇندىلىعى سونشا، كەزىندە قازاق قوعامىنا ۇلەس قوسقان بايلاردىڭ اتى اتالىپ، سول كەزدەگى بەينەلەرى كىتاپقا ەنگەنىندە بولماق.
«1907-جىل. ءبىز كەڭسەگە جەتكەندە، Rucker بىزگە سىرت كيىمىمىزدى شەشۋگە دە مۇرسا بەرمەدى، توتەسىنە سۇراق قويىپ:
- سۇلتان حاسەن اقايەۆ دەگەن كىسىنىڭ قايتىس بولعانىن ەستىدىڭىز بە؟
- جوق! قاشان قايتىس بولىپتى؟
- كەشە توپورداعى قىستاۋىندا، وسى جەردەن قىرىق ميلدەي الىس.
- ونى قايدان ەستىدىڭ؟
- قىرعىز تەلەگرافىنان ەستىدىم».
«سۇلتان حاسەن اقايەۆ سياقتى بايدىڭ وپات بولۋى قىرعىز دالاسىنداعى ماڭىزدى وقيعا بولدى».
نەلسون فەلل وسىدان كەيىن ات ۇستىندەگى حالىقتاردىڭ ءاربىر وقيعانىڭ اۋىزدان-اۋىزعا، اۋىلدان اۋىلعا جىلدام ءارى سەنىمدىلىكپەن تارالاتىنىن تىلگە تيەك ەتەدى.
كىتاپتىڭ كەلەسى بەتتەرىندە اقايەۆ سۇلتان قايتىس بولعاننان كەيىن جيىرما ءتورت ساعات ىشىندە بۇل حاباردى ەكى ءجۇز ميلدىك قاشىقتاعى ادامداردىڭ ءبارى ەستىگەن بولۋى مۇمكىن ەكەنىن قوسادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، 108 جىل بۇرىن جارىق كورگەن بۇل كىتاپتىڭ قازاق مادەنيەتى مەن رۋحانياتى ءۇشىن بەرەرى مول ەكەنى داۋسىز.
دۇيسەنالى ءالىماقىن
