الپىس ميلليون ادامزات بالاسىن قىرعىنعا ۇشىراتقان قىلمىسكەرلەر قالاي جازالاندى؟

استانا. قازاقپارات - بۇدان 78 جىل بۇرىن الەمدەگى ەڭ ۇلكەن حالىقارالىق اسكەري تريبۋنال رەتىندە بەلگىلى نيۋرنبەرگ سوت پروسەسى اياقتالعان بولاتىن.

وندا ا ق ش، كەڭەس وداعى، ۇلى بريتانيا جانە فرانسيا ۇكىمەتتەرى ءتىرى قالعان نەمىس جەتەكشىلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ بەلگىلىلەرىن «باس اسكەري قىلمىسكەر» رەتىندە «الەمگە جانە ادامزاتقا قارسى ۇيىمداسقان سىبايلاس قىلمىستارى» ءۇشىن دارعا اسۋ بويىنشا ءولىم جازاسىنا كەسىپ، ول ۇكىم 1946-جىلدىڭ 16-قازانى كۇنى ورىندالعان-دى.

«سۆاستيكانىڭ» ميستيكالىق قۇدىرەتىنىڭ سيمۆولىن بىلدىرەتىن ءتورت «گ» - گيتلەر، گەرينگ، گيملەر جانە گەببەلستىڭ ىشىنەن «ءنومىرى ەكىنشى ناسيست» عانا تىرىدەي قولعا ءتۇستى. ءسويتىپ، گەرينگ باستاعان «باسكەسەرلەرگە» ارنالعان سوت 1945-جىلدىڭ 20-قاراشاسى كۇنى باستالىپ، 1946-جىلى قازان ايىنىڭ باسىندا اياقتالدى. حالىقارالىق سوت وتكىزگەن 403 سوت ماجىلىسىندە 116 ادام كۋاگەر رەتىندە سۇرالىپ، 5000 قۇجاتتىق ءىس قارالعان. سوت ىسىنە بايلانىستى ستەنوگرامما ءماتىنى ورىس تىلىندە 39 توم بولدى. سول قۇجاتتىڭ ءبارىن ك س ر و تولىق جارىققا شىعارۋ مىندەتىن موينىنا العانىنا قاراماستان، 8 تومىن عانا باسپا بەتىنە شىعارعان.

سوت ماجىلىستەرىن اشىق تۇردە جۇرگىزگەن تريبۋنالدىڭ دارعا اسۋ تۋرالى ۇكىمىنە ىلىككەندەر قاتارىندا ءۇشىنشى رەيحتىڭ جوعارعى مەملەكەتتىك جانە اسكەري قايراتكەرلەرى: گيتلەردىڭ وڭ قولى، اۆياسيا رەيحس ءمينيسترى گەرمان گەرينگ، سىرتقى ىستەر ءمينيسترى يواحيم فون ريببەنتروپ، ۆەرماحتىڭ جوعارعى اسكەري باستىعى ۆيلگەلم كەيتەل، يمپەريا قاۋىپسىزدىگى باس باسقارماسىنىڭ باستىعى ەرنست كالتەنبرۋننەر، شىعىس ايماق ءىسى بويىنشا مينيستر، ۇلتشىلداردىڭ باس يدەولوگى الفرەد روزەنبەرگ، پولشا گەنەرال-گۋبەرناتورى حانس فرانك، ىشكى ىستەر ءمينيسترى ۆيلگەلم فريك، انتيسەميتتىك پۋبليسيست يۋليۋس شترايحەر، شەتەلدىك جۇمىسشى كۇشىن پايدالانۋ ءىسىنىڭ باستىعى فريس زاۋكەل، جەدەل شتاب باستىعى الفرەد يودل، ەڭبەك مايدانىنىڭ باستىعى روبەرت لەي بولدى.

xx عاسىردىڭ «باسكەسەرلەرى» سوتتاعى ەڭ سوڭعى قوشتاسۋ سوزدەرىندە فيۋرەرگە ادال بەرىلگەندەرىن تاعى ءبىر رەت ايعاقتاپ، ۋاقىتى كەلگەندە بولاشاق ۇرپاقتىڭ وزدەرىن اقتاپ الاتىنىن ايتىپ، «حايل گيتلەر!» دەپ قاسقايعان كۇيدە «ۇلاعاتتى» ءسوز قالدىرۋعا تىرىسقان. دارعا اسۋعا ءبىر ساعات ۋاقىت قالعاندا گيتلەردىڭ ءتىرى قالعان ەڭ باستى ءىزباسارى گەرمان گەرينگ ارتىنا «رەيحس مارشالدى دارعا اسۋعا بولمايدى» دەگەن ءبىر جاپىراق قاعاز قالدىرىپ، ۋ جۇتىپ ولەدى. ونىڭ قاتاڭ كۇزەتىلگەن كامەرادا قالاي ۋلانىپ ولگەنى، امپۋلانى كىم جەتكىزىپ بەرگەنى ۇزاق ۋاقىت بويىنا الەمدىك تاريحتىڭ شەشىلمەس جۇمباعى بولىپ كەلدى. بۇل قۇپيا جۇمباق 2000-جىلداردىڭ باسىندا عانا اشىلدى.

ا ق ش-تا تۇراتىن گەربەرت لي ستيۆەنس اتتى جاسى جەتپىس سەگىزگە كەلگەن قاريا «ءنومىرى ەكىنشى ناسيسكە» ۋلى ءدارى جەتكىزىپ بەرۋگە كومەكتەسكەنىن مويىندادى. 1946-جىلى ستيۆەنستىڭ جاسى 19 دا بولىپتى. ول ا ق ش-تىڭ 1-جاياۋ اسكەر ديۆيزياسىندا قىزمەت ەتىپ، نيۋرەنبەرگتەگى حالىقارالىق تريبۋنال زالىندا ناسيستىك اسكەري قىلمىسكەرلەردى كۇزەتىسكەن. كەزىندە قاتاڭ تۇردە سۇرالعاندىقتان، ءوز قۇپياسىن اشۋعا ۇزاق جىلدار بويى جۇرەكسىنىپ كەلگەن. اقىرى جۇرەك تۇبىندەگى سىرىن الدىمەن قىزىنا اشادى. زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ساراپشىلار قاريانىڭ شىندىقتى ايتقانىنا سەنىمدى.

گەرينگ ءوز تۇبىنە ءوزى جەتكەن سوڭ، «سالتاناتتى ءراسىمدى» اشۋ باقىتى ريببەنتروپقا بۇيىرادى. ونىڭ موينىنا قىل ارقان سالۋ ا ق ش-تىڭ تەحاس شتاتىنان كەلگەن دارعا اسۋدىڭ اسقان شەبەرى، بۇرىن 347 ادامدى «بۋىندىرىپ» ولتىرگەن دجون ۆۋدسقا بۇيىرادى. ميلليونداعان ادامدى قىرۋدى شىبىن قۇرلى كورمەگەندەر ءوز جاندارىن قيۋعا كەلگەندە، قاتتى قينالىس تانىتىپ، ريببەنتروپ - 10، يودل - 18، كەيتەل - 24 مينۋت بويى ءتاتتى ومىرمەن «قوشتاسا» الماي، بۇلقىنۋمەن بولعان.

بۇلاردان بولەك دارعا اسىلۋدان امان قالعان گيتلەردىڭ پارتيا بويىنشا ءبىرىنشى ورىنباسارى رۋدولف گەسس، رەيحسبانكتىڭ پرەزيدەنتى ۆالتەر فۋنك، نەمىس فلوتىنىڭ قولباسشىسى ەريح رەدەر ومىرلىك باس بوستاندىقتارىنان ايىرىلسا، قارۋلى كۇشتەر ءمينيسترى البەرت شپەەر جانە گيتلەريۋگەند فيۋرەرى بالدۋر فون شيراح - 20، چەحياداعى باس وكىل فون نەيرات - 15، سۋاستى كۇشتەرى قولباسشىسى كارل ديەنيس 10 جىلدىق تۇرمەدە وتىرۋ جازاسىنا كەسىلىپ، بارلىعى جازالارىن باتىس بەرليندەگى شپانداۋ قالاسىنداعى تۇرمەدە وتەۋگە جىبەرىلدى.

1954 - جىلى تۇرمەدە سەگىز جىلىن وتكەرگەن فون نەيرات ۋاقىتىنان ەرتە بوستاندىققا شىعادى. كەلەسى جىلى جاسى كەلگەندىگى جانە دەنساۋلىعىنا بايلانىستى رەدەر بوساتىلادى. 1956 - جىلى ديەنيس، كەلەسى جىلى ومىرلىك جازاسىنىڭ 11 جىلىن عانا وتەگەن فۋنك تۇرمەدەن بوساپ شىعادى. تەمىر تورداعى تيەسىلى 20 جىلىن تولىق وتەگەن شپەەر مەن شيراح قانا. ءبىر وكىنىشتىسى، ناسيستىك يدەولوگيا گيتلەرشىلدەرمەن بىرگە ولمەپتى. سوڭعى ەكەۋى بوستاندىققا شىعاردا تۇرمە ماڭىنا نەمىستىڭ ۇلتشىل جاستارىنىڭ اسا ۇلكەن توبى جينالىپ، «حايل!» دەپ ايقايلاپ، ناسيستىك ءۇردىس بويىنشا سالەم بەرەدى. ال گەسس بولسا، 1987 - جىلى تۇرمەدەگى سەرۋەن كەزىندە قاراۋىلدىڭ كوزىن الا بەرە ەلەكتر سىمىنا اسىلىپ، ءوزىن-ءوزى ولتىرەدى.

ال سىرتتاي سوتتالعان گيتلەر كانسەليارياسىنىڭ باستىعى مارتين بورمانعا كەلسەك، ول مارشال جۋكوۆتىڭ رەيحستاگتى باسىپ الۋى كەزىندە كۇتپەگەن جاعدايدا جوعالىپ كەتەدى. كەيىننەن ىزدەستىرىلمەگەن. بورمان ادامزات تاريحىنداعى تەڭدەسسىز قارجىعا وداقتاستاردان «ءوز ءومىرىن ساتىپ العان» دەگەن قاۋەسەت بار. كەيىننەن ءبىرقاتار گازەتتەردە ونىڭ وڭتۇستىك امەريكادا باقۋاتتى ءومىر سۇرگەنى جانە قارتايىپ كوز جۇمعانى جازىلادى.

نيۋرنبەرگ سوتىندا باستى ايىپتالۋشىلاردىڭ، اسىرەسە، توزاقتان دا بەتەر نەمىس كونسلاگەرلەرىندەگى فاشيستەردىڭ ادام ايتقىسىز ايۋاندىق ءىس-ارەكەتتەرىنە باستارىمەن جاۋاپ بەرۋلەرىنە تۋرا كەلدى. فاشيستىك گەرمانيانىڭ شاحتالارى مەن فەرمالارىندا پولشا، چەحوسلوۆاكيا، بەلگيا، فرانسيا سياقتى 23 ەلدەن كۇشتەپ اكەلىنگەن 18 ميلليون جۇمىسشى-قۇلدار كۇنى-ءتۇنى تەر توكسە، سونىڭ 5 ميلليونىن ك س ر و ازاماتتارى قۇراعان. جالپى، «ءولىم فابريكاسىنىڭ» «ءونىمى» 11 ميلليون ادام بولعان. ياعني جوعارىداعى 18 ميلليون تۇتقىننىڭ 11 ميلليونىنىڭ كوزى قۇرتىلعان. ەسەسشىلدەردىڭ وزدەرى مويىنداعانداي، لاگەردەگى ءبىر تۇتقىن ءبىر جىلعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىت ىشىندە ناسيستەرگە مىڭ جارىم رەيسماركا كولەمىندە تازا پايدا كەلتىرىپ وتىرعان.

گەرمانيا جاۋلاپ العان ەلدەردىڭ اۋماعىندا 14 مىڭنان استام ءتۇرلى كونسلاگەر بولسا، وسى «ءولىم فابريكالارىنىڭ» ىشىندەگى اتاقتىلارى - اۆسترياداعى ماۋتحاۋزەن، ۆەيمار قالاسى ماڭىنداعى بۋحەنۆالد، دەمبلين، پولشانىڭ وڭتۇستىگىندە قۇرىلعان 120 شارشى شاقىرىمدى الىپ جاتقان اۋشۆيس - وسۆەنسيم كونسەنتراسيالىق لاگەرلەرى بولدى. سوڭعىسى بىرنەشە لاگەردەن تۇراتىن الىپ كەشەن بولعان. 1941 - جىلى اۋشۆيستە ولگەن تۇتقىنداردى وتقا جاعۋ ءۇشىن ءۇش پەشى بار تۇڭعىش كرەماتوري سالىنىپ، كەيىننەن ول بارىنشا كەڭەيتىلگەن. نەمىستەر ول پەشتەردە كۇن سايىن ون مىڭنان اسا ادامدى تىرىدەي ورتەپ وتىردى.

نەمىس عالىمدارى مەن دارىگەرلەرى تۇتقىندارعا بەيمالىم ۆاكسينا سالۋ ارقىلى ءتۇرلى تاجىريبە جاساپ، نەمىس كومپانيالارى گازبەن تۇنشىقتىراتىن كامەرالار مەن كرەماتوريلەردى جابدىقتاۋ ءۇشىن ءبىر-بىرىمەن باسەكەلەسىپ جاتتى. ادام شاشتارىنان كىلەم توقىلىپ، ادام تەرىلەرىنەن گەرمانياداعى سىلقىم فراۋلاردىڭ تاپسىرىسى بويىنشا قولعا ءسان ءۇشىن ۇستايتىن سومكەلەر مەن قولعاپتار، ءتۇرلى ءۇي بۇيىمدارى جاسالدى. ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن گەسستىڭ مويىنداۋىنشا، وسۆەنسيمنىڭ گاز كامەرالارىندا ەكى جارىم ميلليون ادام ولتىرىلگەن، 500000 تۇتقىن باسقا سەبەپتەرمەن كوز جۇمعان.

نەمىس كونسلاگەرلەرىندە بولعان تۇتقىندار تەك قارا جۇمىسقا عانا جەگىلمەگەن. 1942 - جىلى گيتلەر ەدىل - ورال حالىقتارىنىڭ لەگيونىن قۇرۋ جونىندەگى بۇيرىققا قول قويادى. فيۋرەردىڭ جوسپارى بويىنشا، شىعىس حالىقتارى مەن كاۆكاز حالىقتارىنا ارنالعان ەكى ارناۋلى قۇرىلىم ۇيىمداستىرىلدى. گيتلەرشىلدەر وسىلايشا تۇتقىندار ارقىلى ك س ر و-نى مەكەندەگەن وداقتاس رەسپۋبليكالار حالقىنىڭ اراسىنا ىرىتكى سالىپ، ستاليننىڭ قاندى توقپاعىنان ازات ەتۋشى ەل رەتىندە ءوز جاقتارىنا تارتۋدى كوزدەدى. وسىلايشا لەگيوندار قۇرىلىپ، تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتىن ۆالي كايۋم حان باسقارسا، ەدىل تاتارلارىن شافي المازوۆ باسقارادى. ءبىر ايتا كەتەر نارسە، كەڭەستىك يدەولوگتار مۇستافا شوقايدى تۇركىستان لەگيونىن قۇرعان دەپ قۇلاققا قۇيىپ كەلدى.

تۇرىك تاريحشىسى ءابدۋاقاپ قارا تۇركىستان لەگيونىنىڭ م. شوقايدىڭ ولىمىنەن سوڭ ەكى ايدان كەيىن جاساقتالعانىن دالەلدەپ شىقتى. م.شوقاي نەمىس لاگەرلەرىندە بولىپ، كوپتەگەن كەڭەستىك تۇتقىنداردى ەۆرەي ەسەبىندە اتىلعالى جاتقان جەرىنەن ولىمنەن قۇتقارىپ قالعان. ال رەيح باسشىلىعى وعان لەگيون قۇرۋ تۋرالى وتىنىشپەن شىققاندا، م.شوقاي ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىق بىلدىرگەن. وسىلايشا ول وزىنە ءولىم جازاسىن كەسكەن.

الەم الدىندا ناسيستەردىڭ جاۋىزدىعىن موينىنا العان گەرمانيا مەن اۆستريا ەلدەرى وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە تۇتقىنعا الىنىپ، قۇلدىقتا بولعان ازاماتتارعا اقشالاي تولەماقى بەرۋ ماقساتىندا ارنايى «ەسكە الۋ، جاۋاپكەرشىلىك جانە بولاشاق» اتتى فەدەرالدى قور قۇردى. وسى فەدەرالدى قور جالپى سانى 1 ميلليون 700 مىڭ ادامنىڭ ءوتىنىشىن ورىنداۋعا مىندەتتەمە الىپ، ءار ادامعا 1200 دويچماركا بەرمەك بولعان. وعان ءوتىنىش قابىلداۋ ۋاقىتى 2004 - جىلدىڭ 31 - جەلتوقسانىندا اياقتالعان. وسى قوردىڭ ماسكەۋدەگى، كيەۆتەگى، مينسكىدەگى وكىلدىكتەرىنەن ارنايى قۇرىلعان كوميسسيا 1996-1997 - جىلدارى قازاقستاندا تۇراتىن سوعىس كەزىندە تۇتقىندا، قۇلدىقتا بولعان ازاماتتاردىڭ اتى-جوندەرىن، مەكەنجايلارىن انىقتاعان. ءسويتىپ، وسى قور تاراتقان اقپارات بويىنشا، اۆسترياداعى قور ارقىلى قازاقستاندىق 35 ادام انىقتالىپ، ولارعا 1015000 اۆستريا شيللينگى بولىنگەنىن ايتا كەتەلىك.

تاشەنوۆ تورەعالي

«ايقىن» گازەتى.