اليمەنت ءوندىرۋ ىسىنە رەفورما قاجەت پە

اقتوبە. KAZINFORM - ەلىمىزدە اليمەنت ءوندىرۋ ءىسى سوتتا قارالادى، ونىڭ ورىندالۋىن پروكۋراتۋرا باقىلايدى. ال ادىلەت مينيسترلىگى ءىستى سوت ورىنداۋشىلارىنا تاپسىرادى. قازىر ايلىعىن ازايتىپ كورسەتەتىن اكە، بۇرىنعى جۇبايىنان اقشا تالاپ ەتكەن انا ءوزارا كەلىسە الماي، بالا باعۋ قيىنداپ كەتتى. Kazinform اليمەنت ءوندىرۋ مەن وعان قاجەتتى رەفورما جايىن سارالاپ كوردى.

زاڭ نە دەيدى؟

اليمەنت ءوندىرۋ ءىسى ەلىمىزدە «نەكە جانە وتباسى تۋرالى» كودەكس نەگىزىندە قارالادى. كودەكستە «اليمەنت - ءبىر ادام ونى الۋعا قۇقىعى بار ەكىنشى ادامعا بەرۋگە مىندەتتى اقشالاي نەمەسە ماتەريالدىق قاراجات» دەپ جازۋلى تۇر.

مولشەرى بالا سانىنا قاراي وزگەرىپ وتىرادى. ءبىر بالاعا تابىسىنىڭ تورتتەن ءبىرىن بەرۋى ءتيىس. ياعني، 100 مىڭ تەڭگە ەسەپتەلسە، 25 مىڭ تەڭگە بالانى اسىراۋعا بولەدى.

ەكى بالاعا تابىستىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى، ءۇش جانە ودان دا كوپ بالا بولسا، تەڭ جارتىسى تيەسىلى.

اكە نەگە اليمەنت تولەۋدەن قاشقاقتايدى؟

ەرلى-زايىپتى اجىراسقان كەزدە كوپ جاعدايدا بالا اناسىنىڭ جانىندا قالادى. ال اكە اسىراۋشى قامىتىن بىردەن شەشىپ تاستاي المايدى.

ءول ارى قاراي ءدا ءوز بالاسىن باعىپ- قاعىپ، سۇراعانىن بەرىپ، قولداۋ كورسەتۋى ءتيىس. الايدا كوپ جاعدايدا اكە قاشقاقتاپ، اناسى سوت پەن سوت ورىنداۋشىلارىن جاعالاپ كەتەدى.

- كەيبىر بورىشكەر - جەكە كاسىپكەر. سايكەسىنشە ولار مەملەكەتتىك كىرىستەر باسقارماسىنا تابىسى تۋرالى اقپارات بەرىپ، سالىق تولەيدى. كەيدە سول جەكە كاسىپكەر وزىنە ەڭ تومەنگى جالاقىنى بەلگىلەپ، تابىسىن جاسىرىن ۇستايدى. اجىراسقان سوڭ از عانا ايلىعىن كورسەتىپ، ەكى ارادا ارازدىق ءورشي تۇسەدى. ەڭ تومەنگى جالاقى 85 مىڭ تەڭگە دەسەك، ونىڭ %10 سالىققا ۇستالادى. قولعا تيگەن 76500 تەڭگە دەپ ەسەپتەسەك، سونىڭ تورتتەن ءبىر بولىگىن، ياعني، 19125 تەڭگەنى بەرۋى ءتيىس. ارينە، ءبىر بالاعا ءبىر ايعا بۇل جەتپەيدى. وسى كەزدە ونىڭ بۇرىنعى تابىسىن بىلەتىن، كورگەن ايەل بەرەشەكتى انىقتاۋ قاۋلىسىنا كەلىسپەي، سوتقا جۇگىنەدى. مىسالعا 100 اليمەنت تولەۋشى بولسا، وكىنىشكە قاراي ونىڭ 40-50 ى ەڭ تومەنگى جالاقىنى كورسەتەدى، - دەدى سوت ورىنداۋشى نۇرلان زينەعاليەۆ.

ءدال وسى تۇستا سوت ورىنداۋشىلارى ءوزى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، تەرگەۋگە المايدى. رەسمي قۇجات سۇراتادى، سول قۇجات نەگىزىندە سوت اكتىسىن ورىندايدى.

- شىن مانىندە كاسىپكەر، ءبىراق ونى جاسىرىن ۇستاۋى، ءۇشىنشى ءبىر تۇلعانىڭ اتىنان جۇمىس جۇرگىزۋى مۇمكىن. ءوندىرىپ الۋشى مۇلكىن، كاسىبىن اتا- اناسىنىڭ اتىنا اۋدارىپ قويعانىن ايتادى. ءتىپتى سولاردىڭ ەسەپشوتىن قولدانىپ، جۇمىس ىستەيتىندەر بار. ءبارىن ايتىپ كەلەدى. الايدا ءبىز سوت ورىنداۋشى رەتىندە تەك قۇجاتتى عانا تىركەپ، سونى نەگىزگە الامىز. ءبىز بورىشكەرمەن دە، ءوندىرىپ الۋشىمەن دە سويلەسىپ، سۇرايمىز. سوت ورىنداۋشى زاڭ اياسىندا بارلىق مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، وندىرۋگە كۇش سالادى. ال بورىشكەردە سانا بولماسا، «مەنىڭ بالام بار، وعان كومەكتەسۋىم كەرەك، ول جاقسى ءومىر ءسۇرۋى كەرەك» دەگەن وي مازالاماسا كەيبىر زاڭ تالاپتارى، ماجبۇرلەپ ءوندىرۋ شاراسى ەش ناتيجە كورسەتپەيدى، - دەدى سوت ورىنداۋشى.

وسى تۇستا «قاشقىن» اكەلەرمەن قاتار، جاناشىر اكەلەردىڭ دە بار ەكەنىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. جالاقىسى جاقسى، بالاسىنا بەرەرى مول اكە دە كەزدەسىپ جاتادى.

- وندىرىستە ءبىر ءىس بولدى. بورىشكەردىڭ جۇمىسى، تابىسى جاقسى. ءوندىرىپ الۋشى ايىنا 500 مىڭ تەڭگەدەن استام اقشا الادى ءبىر بالاعا. سونىمەن بىرگە اكەسى ۇنەمى بالاسىنىڭ جانىنا تابىلادى، ۇيىرمەلەرگە اپارادى. مۇنىڭ سىرى نەدە؟ ەرلى-زايىپتى اجىراسقان سوڭ دا دوستىق قارىم-قاتىناستى ساقتاپ قالدى. كوپ جاعدايدا تاراپتار اراسىندا وشپەندىلىك بولادى، ول ۇدەي تۇسەدى. كەيدە اليمەنتكە مۇقتاج بولماسا دا «قالاي كەك الامىن، قاماپ تاستايمىن» دەپ سۇرايدى. ەكەۋى دە جاعدايدى سانالى تۇردە قابىلدامايدى، جانىن جارالاعىسى كەلەدى. ءبىز زاڭ مامانى رەتىندە مۇنى ايتقانىمىز قيسىنسىز بولۋى مۇمكىن. ءبىراق شىن مانىندە سولاي، - دەدى نۇرلان زينەعاليەۆ.

رەفورما قاجەت پە؟

ۇزاق جىلدىق تاجىريبەسى بار سوت ورىنداۋشىسى نۇرلان زينەعاليەۆ بالانىڭ جاسىنا قالاي اقشا مولشەرىن وزگەرتۋدىڭ ءتيىمدى جانە ءتيىمسىز تۇسىن ايتىپ بەردى.

ءتيىمدىسى:

- بالا سۇرانىسى تولىق قامتىلادى.
- تۋعاننان باستاپ مەكتەپكە بارعانعا دەيىنگى ارالىقتا تاماققا، كيىم-كەشەككە، ءتۇرلى ەم-دوم شىعىنى وتەلەدى.
- مەكتەپ جاسىنان باستاپ ءجاسوسپىرىم كەزىندەگى سۇرانىسى، ونىڭ كيىم- كەشەگى مەن تاماعى، ۇيىرمەلەرى ەسكەرىلەدى.
- اتا-انانىڭ بىرىنە عانا سالماق تۇسپەيدى، ەكىنشىسى دە بىردەي جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنەدى.
كەمشىلىكتەرى:
- ەسەپ كوبەيەدى، باسقارۋ قيىندايدى. ياعني، بالانىڭ جاسىنا قاراي تولەۋ بەلگىلەنسە، اليمەنت مولشەرى ۇنەمى وزگەرىپ وتىرادى. بۇل سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ، جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ جانە باسقا دا پروتسەسكە قاتىسۋشىلاردىڭ جۇمىسىن قيىنداتادى.
- اليمەنت مولشەرى ۇنەمى وزگەرسە، اتا- انانىڭ ءوز شىعىنىن ەسەپتەۋى، ونى باسقارۋى قيىندايدى.
- اتا-انا اراسىنداعى داۋ بىتپەي، جالعاسا بەرەدى. ولاردىڭ ءبىرى جاس تالاپتارىن ەسەپتەۋ نەگىزسىز ەكەنىن ايتىپ، قارسى شىعۋعا تىرىسۋى مۇمكىن.
- اليمەنت ءوندىرىپ الۋشى بالانىڭ قاجەتتىلىكتەرىن اسىرا باعالاپ، جاس ءوسپىرىم شاقتا شىعىستاردى تەكسەرۋ قيىنعا سوعادى.

بۇل - مامان تۇجىرىمى.

- بالانىڭ جاسىنا بايلانىستى اليمەنت تولەۋ جۇيەسىن ەنگىزۋ پايدالى بولۋى مۇمكىن. ءبىراق مەحانيزمدى مۇقيات ازىرلەۋ كەرەك. اتا-انانىڭ كەلىسىمى بويىنشا نەمەسە سوت بەلگىلەگەن ۇلكەن شىعىنداردى جابۋ ءۇشىن تۇراقتى بازالىق تولەمدى جانە قوسىمشا جارنالاردى قاراستىراتىن جۇيە تيىمدىرەك بولادى دەپ ەسەپتەيمىن. سونىمەن بىرگە اليمەنتتىڭ ەڭ تومەنگى مولشەرىن بەكىتۋدى ۇسىنار ەدىم. بۇل ءبىر بالاعا ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيىنەن تومەن بولمايتىن سوما بولۋى ءتيىس. اليمەنت تولەۋدەن قاساقانا جالتارۋ، ونىڭ ىشىندە كىرىستى جاسىرۋ نەمەسە جۇمىسقا ورنالاسۋدان قاساقانا جالتارۋ ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپتىلىق قاراستىرىلسا دەيمىز. بۇل وزگەرىستەر اليمەنت بويىنشا مىندەتتەمەلەردى ورىنداۋ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا جانە بالالار مەن ولاردىڭ زاڭدى وكىلدەرىنىڭ قۇقىعىن قورعاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، - دەدى سوت ورىنداۋشى.

اكەسى بولماسا، اتا-اجەسى…

اقتوبە وبلىسىندا 2022 -جىلى اليمەنتتى اكەدەن ەمەس، اتا- اجەدەن ءوندىرۋ ءىسى قارالدى. وعان دەيىن سوت ورىنداۋشىلارى بورىشكەرگە بىرنەشە مارتە ەسكەرتىپ، ءوندىرىس شارالارىن قابىلداپ، ءتىپتى اكىمشىلىك، قىلمىستىق جاۋاپقا تارتتى.

قىلمىستىق كودەكستىڭ 139-بابىن نەگىزگە الىپ، جاۋاپقا تارتىلعانىمەن، اليمەنت تولەمەدى. بەرەشەك 6 ميلليون تەڭگەدەن اسقان كەزدە ءوندىرىپ الۋشىعا اتا-اجەدەن ءوندىرۋ ءىسى ۇسىنىلدى.

- ەش امال قالماعان كەزدە اتا- اجەسىنەن اليمەنت وندىرۋگە بولاتىنىن ايتامىز. بۇل «نەكە جانە وتباسى تۋرالى» كودەكستىڭ 152-بابىندا جازۋلى تۇر. ءقازىر اتاسى نەمەرەسىنە اليمەنت تولەپ وتىر. تاعى ءبىر ءىس بولدى. ءوندىرىپ الۋشى اتا- اجەسىن سوتقا شاقىرا باستاعان كەزدە بورىشكەر تابىلدى. بۇرىن جاسىرىنىپ، ىزدەۋدە جۇرگەن بورىشكەر حابارلاسىپ، جاۋاپكەرشىلىگىن مويىنىنا الدى. اليمەنت بەرەشەگىن وتەپ، اي سايىن تولەپ وتىر، - دەدى سوت ورىنداۋشىسى.

اناسى مەن اكەسى ورتاق ەسەپشوتقا اقشا اۋدارۋى ءتيىس - امانعوس قۇلوۆ

ەلىمىزدە اكەلەر قۇقىعىن قورعاپ، جالعىزباستى اكەلەردى قولداپ جۇرگەن «قازاقستان اكەلەرى» رەسپۋبليكالىق اكەلەر قاۋىمداستىعىنىڭ ءتوراعاسى امانعوس قۇلوۆ اليمەنت ءوندىرۋ ىسىندە رەفورما قاجەت دەپ سانايدى. ول ەكى ۇسىنىس ايتتى.

- بىرىنشىدەن، بالاعا ەسەپشوت اشىپ، اناسى دا، اكەسى دە وعان اي سايىن اقشا اۋدارۋى ءتيىس. ماسەلەن اكە 25 مىڭ، اناسى 25 مىڭ تەڭگە اۋدارسا، ونىڭ 20 مىڭ تەڭگەسى سول ەسەپشوتتا قالىپ، جينالا بەرسىن. ال 30 مىڭ تەڭگەنى بالا ءوز قاجەتىنە جۇمساۋىنا بولادى. ەكىنشىدەن، ءبىر اپتانىڭ ەكى كۇنىن ەمەس، 4 كۇنىن بالا اكەسىمەن وتكىزۋى كەرەك. قازىر تەك سەنبى- جەكسەنبى كورۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل دۇرىس ەمەس، - دەيدى امانعوس قۇلوۆ.

«قازاقستان اكەلەرى» رەسپۋبليكالىق اكەلەر قاۋىمداستىعىنا «اكەسى اليمەنت تولەمەيدى» دەگەن ايەلدەر شاعىم ايتىپ بارماعان. كەرىسىنشە اليمەنت تولەسە دە بالاسىن كورە الماي جۇرگەن اكەلەر جاردەم سۇراعان.

رەسمي اليمەنت تولەمەيدى - قالا تۇرعىنى

قالا تۇرعىنى ءوزارا كەلىسىممەن اليمەنتتەن باس تارتتى. الايدا بالانىڭ اكەسى كيىم- كەشەگىنىڭ، ۇيىرمەلەرىنىڭ اقىسىن تولەپ وتىرادى.

- اليمەنت ءوندىرۋ ءىسى وتە قيىن بولدى. جۇمىسى جوق ەكەنىن ايتىپ، ءسال كۇتۋىمدى سۇرادى. كەيىن شەتەلدەن كولىك اكەلەتىن بولىپ، شەكارادان ءوتۋى قيىنداعاندا «باس تارتامىن» دەگەن قولحات سۇراپ، اليمەنت ءوندىرۋ ءىسىن توقتاتتىق. وسىدان كەيىن بالاسىنا حابارلاسقانىمەن، اقشا بەرمەدى. ارادا جىلدار وتكەندە قايتا بايلانىس ورناتىپ، ءقازىر ۇيىرمەلەرى مەن كەيدە كيىم- كەشەگىنىڭ اقشاسىن تولەيدى. دەگەنمەن بەرەجاق اكەلەردىڭ شەتەلگە شىعۋىنا تىيىم سالاتىن زاڭ تالابى دۇرىس، - دەدى قالا تۇرعىنى.

تاعى ءبىر قالا تۇرعىنىنىڭ بۇرىنعى كۇيەۋى تاۋىسىنىڭ جەكە كاسىپكەرلىگىنە تىركەلىپ، ەڭ تومەنگى جالاقىنى الاتىنىن راستاپ، كەيىن 19 مىڭ تەڭگەدەي اقشا تولەپ وتىرعان.

- بۇرىنعى كۇيەۋىم جيھاز جاساۋمەن اينالىستى. مۇنى ءبىلىپ-كورىپ وتىرمىن. ءسويتىپ بىرنەشە رەت پروكۋراتۋرا، ادىلەت دەپارتامەنتىنە ارىز جازدىم. ءبارى دە سوت ورىنداۋشىسىنىڭ جۇمىسىنان ەش كىنارات تاپپادى. قاتتى قينالدىم. ىشەرگە تاماق تاپپاي قالعان كەزدە توڭازىتقىشتىڭ بوس تۇرعانىن كورسەتۋ ءۇشىن فوتوعا ءتۇسىرىپ، جىبەردىم. سول كەزدە سوت ورىنداۋشى بۇرىنعى كۇيەۋىممەن كەزدەستىرىپ، مەدياتسيالىق كەلىسىمگە كەلدىك. ول ماعان اي سايىن 80 مىڭ تولەپ وقىراتىنىن ايتتى، ال مەن ءماجبۇرلى تۇردە ءوندىرۋ سوت اكتىسىن كەرى قايتاردىم. بۇل دۇرىس شەشىم بولدى، - دەدى قالا تۇرعىنى قالامقاس.

اليمەنت - ەر ادامنىڭ قولىنداعى قارۋ

پسيحولوگ گۇلنۇر بيسەكوۆا اليمەنت ءوندىرۋ ءىسى اجىراسقان ەكى ادامنىڭ اراسىنداعى بىتپەيتىن داۋدىڭ ءبىرى دەپ سانايدى. بۇل تاقىرىپ ايەل مەن ەركەككە عانا ەمەس، بالاعا دا اۋىر. الايدا ەرەسەكتەر بالادان گورى، ءوزارا وشپەندىلىكتى ۇدەتىپ، ءبىر-ءبىرىن تۇسىنە الماي جاتادى.

- ءبىرى ءوز ەركىمەن اقشا تولەپ وتىرادى، ەكىنشىسى جاعدايى جاقسى بولسا دا ەڭ تومەنگى جالاقىنى كورسەتەدى. تاعى ءبىر توبى «ءوزىم بەرىپ تۇرامىن، اليمەنت ءوندىرۋ ءىسى قاجەت ەمەس» دەپ ايتادى. نەگىزى بالاسىن جانىنا جىبەرىپ، قاجەتىن ايتسا، «كيىندىرىپ جىبەر»  دەپ ناقتى تاپسىرسا، كوپ اكە ودان قاشپايدى. ال اقشا بەرۋگە كەلگەنگە ىركىلەدى. اجىراسقان كەزدە ەر ادامنىڭ قولىندا قالاتىن جالعىز قارۋ - اليمەنت. وسى ارقىلى ءول وز قولىندا ءالى دە كۇش بار ەكەنىن سەزىنەدى. «مەن اليمەنت تولەۋ ارقىلى ءوز قالاۋىمدى ورىنداتامىن، از تولەسەم، جالىنىپ، قايتىپ كەلەدى» دەگەن ويدا جۇرەدى. سەبەبى اجىراسقان كەزدە بالا اناسىمەن قالادى، ورتاق مۇلكى بولىنەدى، كەزدەسۋلەرگە جىبەرۋ جايى شەشىلەدى. ەر ادامدار اراسىندا «اليمەنت ايەلدىڭ قالتاسىنا كەتىپ جاتىر» دەپ ويلايتىندار بار. سەنبەيدى. اليمەنت ايەلدىڭ قالتاسىنا كەتپەيدى. قىمباتشىلىق جايلاعان كەزدە بالانىڭ ۇيىرمەلەرى، كيىمى مەن تاماعى بار ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون. پسيحولوگ رەتىندە جاۋاپكەرشىلىكتى سەزبەيدى دەپ ايتامىن. بالا ومىرگە كەلگەن سوڭ انا دا، اكە دە جاۋاپتى. ايەل تاراپىنان قاتە دە بار. ولار اكەسىن جاقسى قىلىپ كورسەتىپ، ۇنەمى قولداپ وتىرۋى كەرەك. سول كەزدە اكەسى سەنىپ، كومەكتەسەدى، - دەدى گۇلنۇر بيسەكوۆا.

ايتا كەتەيىك، اقتوبە وبلىسىندا قازىر 13 مىڭنان استام اليمەنت ءوندىرۋ ءىسى بار. قالا بويىنشا بارلىعى 18 سوت ورىنداۋشىسى جۇمىس ىستەيدى. سونىمەن بىرگە 12 اۋداندا دا سوت ورىنداۋشىسى بار.

اۆتور

التىناي ساعىندىقوۆا